śrīgaṇapataye namaḥ || helārājīyam ||

⸤iha padārthāṣṭakavicāraparatvād vākyapadīyasya ⸤prathamakāṇḍena prayojanādipadārthe nirṇīte 'na⸤ntarakāṇḍopapāditopapattibhir vākyatadarthayor anvā-⸤khyeyasthitalakṣaṇayoḥ padārthayor nirṇītatvāt_ ⸤tadaupayikāpoddhārā upapadavicāraḥ prakramyate | ⸤tatra niyatavikalpo yathābhiprāyam apoddhāra iti ⸤yathāsaṃbhavaṃ padabhedānuddiśati ||

⸤vākyasyaiva niraṃśasya vācakatvād antarā padapratipattiḥ ⸤vibhrama iti kim asatyena padena vyutpāditenety āśaṅkyā⸤poddhṛtyaiva vākyebhya ity āha | apoddhṛtya kalpanābu-⸤ddhyā pṛthaṅ niṣkṛṣyākhaṇḍavākyavyutpattāv upāyaḥ pada⸤vyutpattir vākyavādināṃ, akhaṇḍapadavyutpattāv iva ⸤parikalpitarūpaprakṛtipratyayāgamādeśādivyutpattiḥ ⸤padavādināṃ | ānantyāt_ hi vākyānāṃ svālakṣaṇyenā⸤śakyā vyutpattiḥ kartum iti sadṛśapadadvārā ta-⸤dupapattir ity arthaḥ |

ubhayor api cāpoddhṛtatvasyāsa-⸤tvaṃ samānam | tathā hi | aniyatānupūrvīko yathārthaṃ ⸤kalpitānvayavyatirekanibandhano vākyavādināṃ ⸤padāpoddhāraḥ | evaṃ padavādināṃ śāstre py anvayavya-⸤tirekanimittārthāpoddhāravaśaḥ prakṛtipratyayāpoddhāraḥ | ⸤yad āha vākyakāraḥ | siddhan tv anvayavyatirekābhyām iti || ⸤tatra bhinnatvaṃ sāmānyaṃ dvidhetyādiko viśeṣa iti ⸤vidhārthe dhāpratyayopapattiḥ | prakāro hi viṃdhārthaḥ | ⸤sa ca sāmānyasya bhedako viśeṣaḥ | sādṛśyam eva sarva-⸤tra prakāraḥ kaiścid iṣyata ity ekīyamatam | kaiści-⸤d iti vacanāt_ bhede pi tu prakārākhyā kaiścit_ Labhyupagamyate | ity ukteḥ | yadi vātra kubuddhirūpaprakalpitaṃ ⸤sādṛśyaṃm eva vidhārthaḥ | jñānapratibimbitasya hi bāhyānu-⸤kāritvena sādṛśyaṃ sarvatra prakārārthaḥ | saṃkalpitasa-⸤dṛśasya bāhyasya nirvartanāt_ vākyāc cāpoddhriyamāṇasya ⸤padasya padavākyārthāṃśaparikalpanayārthavata evāpoddhāro ⸤yuktaḥ | arthāpoddhāra eva hi padāpoddhārasya nimittam | ⸤animitte tasmin_ varṇāpoddhārasyāpi prasaṅgāt | teṣām api ⸤vyutpādyatā syāt |

vākyārthaś ca sthitalakṣaṇo niraṃśaḥ kārako-⸤tkalitaśarīraka(kāraka)kriyāsvabhāvaḥ | tatra cāṃśāṃśiparikalpabhayā⸤poddhāre kātmārakātmā kriyātmā cāṃśo vibhāgārha iti siddhasādhyalakṣa-⸤ṇāṃśadvayaviṣayapadāpoddhāro dvividho nāmākhyātarūpaḥ | prātha-⸤makalpitaḥ śaktiśaktimator abhedāt_ kārakātmā siddharūpo ṃśaḥ ⸤yady api ca nāmapadānāṃ pratyayārthasya saṃkhyādeḥ śābdaṃ prādhānyaṃ ⸤tathāpy arthataḥ prātipadikārthasya jātyācchuritasya dravyasyaiva ⸤prādhānyam | siddharūpasya saṃkhyākārakaśaktīnāṃ tadāśrayatvāt_ ⸤_⸤nipātopasargakarmapravacanīyalakṣaṇaḥ padabhedo 'ntarbha⸤vati |

( tathā hi | siddhārthābhidhāyi nāmapadam iti ⸤tadarthagataṃ viśeṣaṃ dyotayannipātaḥ tatraivānta-⸤rbhavati | siddhaṃ hy arthaṃ sākṣād vābhidadhātu· tadgataṃ ⸤viśeṣaṃ vā prakāśayatu | neyatā bhedaḥ svarādayas tu Lkecit_ satvapradhānā eveti te pi nāmapadam eva | ye pi ⸤hirugādayaḥ kriyāpradhānāḥ teṣām ākhyāte ntarbhāvaḥ | ⸤na hi tiṅantam evākhyātam | kriyāpradhānasya sarvasyai⸤va tallakṣaṇatvāt | ata evopasargakarmapravacanī⸤yapadāny apy ākhyātapadam eva sādhyārthaviśeṣadyotanāt | ⸤evaṃ nipātā 'pi | tad_gatabhedāntaravivakṣāyāṃ tu nipā⸤topasargayor api kaiścit_ pṛthakkaraṇam | tathā hi | a⸤sty evāpoddhāro rthamātrāviśeṣo nayoḥ | na hy etau sākṣāt_ ⸤arthaṃ vadato pi tu tad_gata(viśeṣadyotakāv iti vā-⸤cakābhyāṃ nāmākhyātābhyāṃ pravibhaktau | siddhasādhyārtha⸤viṣayaviśeṣa)dyotakatvān nipātānāṃ sādhyaikaniya⸤tatvāc copasargāṇāṃ parasparato bhedaḥ | karmapravaca(⸤nīyās tu kriyāviśeṣopajanitasambandhāvacchedaheta⸤va iti sambandha)viśeṣadyotanadvāreṇa kriyāviśe⸤ṣaprakāśanād upasargeṣv evāntarbhavaṃti | iti caturthaiva ⸤kaiścit_ padaṃ bhinnam |

sākṣāt_ kriyāviśeṣaprakāśa⸤nābhāvāt tu tad api pañcamaṃ padam iti kaiścit | ta⸤thā hi | karma proktavantaḥ karmapravacanīyā ity atikrā-⸤ntasya kriyākhyānalakṣaṇasya vyāpārasyātra saṃbhavo ⸤na tu vartamānasyety upasargebhyo bhedaḥ | kriyāgataLviśeṣadyotanapūrvakaṃ hi sambandhāvacchedanam atra va⸤rtamānam | tathā hi sarvaḥ sambandhaḥ kriyākṛtaḥ | upa⸤kārakriyocitatvāt tasya kriyām antareṇa upakārābhā⸤vāt | tatra ca kvacit_ kriyāśabdaḥ śrūyate | kvacin na | yatra ⸤śrūyate | tatra śrauta eva sambandhaviśeṣāvasāyaḥ | tad yathā ⸤(mātuḥ smarati mātuḥ smṛtaṃ sarpiṣo jānīta ityādau | kriyā ⸤hi svabhāvād eva kriyāntaravyavadhānam antarā dravyaiḥ saṃ⸤yujyate | anye tu yasmān mātṛviṣaye pravartate | avati⸤ṣṭhate vā tasmān mātṛpitṛsambandhīdaṃ smaraṇam iti ⸤kriyākārakabhāvapūrvaka evāyam aipi sambandha iti ⸤varṇayanti |

aśrute tu kriyāpade dvayī gatiḥ | kvaci⸤t sambandhisvarūpam abhinnaiva niyatakriyāpekṣāsiddheḥ pratiniyata⸤kriyākārakabhāvapūrvakatva__​_​_​_​_​ (nāṃ pratiniyatakriyāpūrvaka⸤tvāvadhāraṇe nāsti sāmarthyam |) vinaiva karmapravacanīyam avaga⸤gamyate | tad yathā | upagor apatyaṃ vṛkṣasya śākhetyādāv apatyāpa⸤tyavat_sambandho janikriyānimitto vayavāvavisambandhaś ca ⸤bhidikriyānimittabhūtāḥ nāṃ pratiniyatakriyāpūrvakatvāvadhā⸤raṇenāsti sāmarthyam | tad yathā | rājñaḥ puruṣa ity atra svasvā-⸤mibhāvo bharaṇādyabheda__​_​_​nimitta ity evāvagamyate· __​_​_​⸤__​_​_​_​_​_​⸤nā bhāvini kriyāpi na pratīyate]__​_​_​ L__​_​_​_​nimittabhūtaḥ | tathā ca bhāṣyam | yadetat_ svanāma tat_ ⸤caturbhiś ca prakārair bhavati | bharaṇād apabharaṇāt_ krayaṇād yabhaṃda ⸤__​_​_​_​_​_​vinābhāvini kriyāpi na pratīyate | tathā caivaṃ⸤jātīyake viṣaye karmapravaca__​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​ ⸤sa co__​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​ ⸤tathā hi | śākalyasya saṃhitām anu prāvarṣad iti yo yaṃ saṃhitāpravarṣaṇa⸤_⸤r upalabdher iha sampāṭharūpatvāt_ saṃhitāyās tadanumānasyaucityāt_ ⸤tatra kriyāvacanatvam asyānyatrādṛṣṭaśakter na kalpyam |

dyotyā⸤rthaniṣṭhañ ca dyotakatvam iti tad api kriyāpadāprayogād atra nāsti ⸤na ca __​_​_​_​_​_​ prādeśaṃ viparilikhati ity atra ver llikhi⸤nā samanvayānupapatter mimitikriyākṣepakatvaṃ kārakavibhakti hy a⸤tra prādetiśam iti dvitīyeti yuktas tat_samucitakriyākṣepaḥ | ⸤iha tu saṃhiteti śaiṣikīyaṃ vibhaktir iti kathaṃ kriyākṣepaḥ | kriyākā⸤rakayor eva parasparam ākṣepyākṣepakabhāvasyāvinābhāvena nyāyyatvāt_ ⸤tad yathā praviśapiṇḍīm ityādau nāpi sambandhavācatvam | atrānoḥ ⸤vibhaktyaiva tadabhidhānād iti sambandhāvacchedasya pratyāyako nānyas saṃ⸤bhavatīti pāriśeṣyād anor atra sāmarthyam adhyavasīyate | tad uktam | Lbhedako viśeṣadyotaka ity arthaḥ | ayam atra bhāvaḥ | yad ananyathāsiddhan tatrā⸤nor vyāpārakalpanā yuktā | yat punar anyathārthasāmarthyādinā nimittena si⸤dhyati | tasya śakti kalpayituṃ pāryate | iti padāntarāṇām arthāntarani⸤veśāt_ sambandhaviśeṣasya na tato navagatasya karmapravacanīyaviṣa⸤yatā siddhā | nanu ca yad ādhikyaṃ vākyārthas sa iti kriyāviśeṣajani⸤tatvalakṣaṇas sambandhāvacchedo vākyārthaḥ | kim iti na kathyate | anos ta ⸤__​_​_​ścāt_bhāvamātravṛttitvañ ceti |

atrocyate | ihādhikyaṃ vā⸤kyārthaetvenācyamānaṃ padārthapṛṣṭhapātitvenaivānusaraṇīyam | na tu padā-⸤rthollaṅghanena tad_vākyopāttasya sādhyasya viśeṣyasya vopātte__​_​ ⸤_dhanair viśeṣaṇaiś ca saṃsargas tatrādhikyaṃ tad yathā | gāṃ śuklām ānaya ⸤nīlotpalam iti ca | ata evocyate | āśrayāśrayiṇor vākyān niya⸤masn tv avatiṣṭhata iti || itthañ cānupāttasyaiva padārthasya vākyārtha_ ⸤__​_​_​bandhāvacchedo __​_​padārtho vākyārthaś śakyate kalpayitum iti ⸤karmapravacanīyaviṣayaṃ yam yad vakṣyati nimittaniyamaśabdāt_ samba⸤ndhasya na gṛhyate | karmapravacanīyais tu sva__​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​ ⸤ti | atra ca darśanadvayaṃ svarūpeṇaiva sambandhāntarād vilakṣaṇaḥ karmaprava⸤canīyena sambandhe vaccchidyate | kriyāviśeṣajanitatvena veti tatra ⸤svarūpeṇāvacchede viśiṣṭapravacanīyai__​_​kriyā__​_​_​_​_​_​_​⸤s sambandhiviśeṣaparyālocanālabhyān tathā hy adhibrahmadatte pāñcālā ⸤iti svasvāmi_ bhāvo yaṃ sambandha ity adhinā vedyate | brahmadattaś ca svāmīśva⸤raḥ pañcālāś ca janapadasvam iti tayos sambandhi__​_​_​ paripālanaLkarādānādikriyāprabhāvita evāyaṃ sambandho nyāyya ity avagamyate | ⸤evam abhimanyur urjunataḥ pratīti pratibhā sa__​_​lakṣaṇo yaṃ sambandha ⸤iti dyotyate | sa punas sambandhisarūpaparyālocanād atra samprahara⸤ṇādikriyākṛta ity avagamyate | itthañ ca śākalyasya saṃhitām anu prā⸤varṣad ity atrāpi bhe__​_​_​bhāvo nāmāyaṃ sambandha ity etāvaty evāyam anu⸤r viśrāmyati | pāṭhaviśeṣarūpatvāt tu saṃhitāyā niśamanakriyāvagatiḥ | ⸤śabdaśravaṇena hi devo varṣatīti sambandhamahimnā viśiṣṭakriyāpra⸤bhāvitatvam avasīyate | kecid iyān anor eva vyāpāra ity āhuḥ |

svarūpā⸤vacchede 'pi kriyāyāḥ kāryabhūtasambandhāpekṣayātītatvāt | karma prokta⸤vanta ity arthas samanvety eva | vastutaḥ kriyāphalasyaiva sambandhasya pra⸤kāśanāt_ yathā tu tatrabhavat_bhartṛhares tatra tatrābhiprāyo lakṣyate | ⸤tathā nimittaviśeṣāvaccheda eva karmapravacanīyakṛta iti rāddhānta⸤m ādhibrahmadatte pañcālā iti paripālanakriyāhitatvaṃ svasvāmibhāvasyā⸤dhinā vyajyate | abhimanyur arjunataḥ __​_​_​mitraparājayādikṛto ⸤nukāryānukaraṇabhāvaḥ pratinā prakāśyata ityādi sarvatra yojyam || || ⸤astutam atistutam ityādau tuvsuḥ pūjāyām atir atitikṣaṇe cetyādi⸤nā karmapravacanīyasaṃjñā__​_​kārika __​_​_​_​_​_​_​_​_​_​_​⸤saṃsargasaṃjñābādhanāya pravartate· yathoktam || karmapravacanīyatvam ⸤iti | ārthena tu rūpeṇa vibhāge tu prastute kriyāviśeṣadyotaLkatvād upasargapade svatyādir antarbhavati | iti nāvyāptiḥ | tad evaṃ vākyād apod_⸤dhriyamāṇasya padasyāpoddhārārthaviśeṣāśrayeṇa yathāsaṃbhavaṃ bhedo niraṃśa⸤vākyavyutpattāv upāyabhūtaḥ pradarśitaḥ | ata eva ca nvādipadaṃ vākya⸤vyutpatyanaṅgatvāc chastre saṃketitam | subantapadavyutpatyupāyabhūtan neha ⸤gaṇanārham | prakṛtipratyayavad iti dṛṣṭāntapakṣanikṣiptam iti nā⸤vyāptiḥ | padā kilāsāṃv apoddhāro na vākyāt |

tad anantarakāṇḍe da⸤rśanadvayam upapāditam iti yathāsaṃbhavaṃ pratinidhiś carvita idānīṃ jā⸤tau śabdenābhidhīyamānāyān tatra jātyantarābhāvān nirnimittā śabdasya ⸤pravṛtti__​_​_​tety āśaṃkyopapādayitum āha ||

⸤svā asādhāraṇī ātmīyā gośabda__​_​_​_​_​kalaśasādhāraṇī ⸤śabdatvādiḥ evañ cāsādhāraṇītvena viśeṣaṇāt tayā sambandhā⸤vyabhicāraś śabdasyārthajātyā sambandhavyabhicāre pīti svā jāti ⸤__​_​_​·ty uktam_ bhavati | tathā ca vākyakāraḥ | na vā śabdapūrvako hy a⸤rthe sampratyaya iti· ata eva cāvyabhicāriṇyā svarūpajāter arthajā⸤tyabhidhāne śabdasya nāntarīyakam abhidhānam i__​_​_​_​_​ bhe⸤dena yatpratipattis tad avaśyaṃ pratipattavyam ity etāvatātra prātha⸤myam | na tu krameṇābhidhānāt | yad vā sambandhavyutpattikālāpe⸤kṣaṃ prāthamyam | tathā hi sambandhavyutpattikā__​_​_​_​_​ nā⸤sti sambandhaḥ | tatve vācakatvena tatra viniyogo narthakaḥ ⸤syāt | arthasya pratipannatvād iti so rthas tāvat tena śabdena ⸤na pratipannā | yadi ca svajātyabhidhā__​_​_​nīn na syāt | ⸤tadānarthakatvād vibhaktiyogo na syād iti prāk_ saṃjñinādi⸤sambandhāt_ saṃjñā rūpapadārthikety uktam | rūpaṃ hi svarū⸤paṃ svā jāti__​_​_​tāvac chabdasvarūpeṇāvasthitā jātiḥ ⸤pratipādyate | arthasya jhaṭhity eva śabdasvarūpābhedenāvavo⸤dhe pi yathāpratipādikakramāśrayeṇa__​_​ svajātipratyā⸤yanād anantaram arthajātiīnāṃ gotvādīnām ātmanu tasyāś śa⸤bdarāśes samāropasya kalpanā na paramārthaḥ | śabdaviva⸤rṇatvenyarthasya śabdāt tattvato bhedābhā__​_​_​

yad vā sambandhaLvyutpattikāle gaur ayam artha ity arthajātyā śabdajāter atyantabhedāya ⸤sāmānādhikaraṇyānyathānupapatyā bhedādhyāropaḥ kalpyate | yathā ⸤gaur bāhīka iti anyathā saṅketasyaiva kartum aśakyatvāt | yathā cāyam anā⸤dir apauruṣeyo vācyavācakabhāvan tathādhyāhāro 'pi· anyathā vācyavāca⸤kabhāva eva na ghaṭheta yathā __​_​_​sya dṛśyavikalpārthaikīkāro bhe⸤dānadhyavasāyalakṣaṇaḥ | na tu yathā gaur bāhīka ity atra puruṣecchāyādhyā⸤ropaḥ | vyavahāre śabdārthayos sadaivābhedādhyavasāyāt_ katham iya__​_​ ⸤prativarṇam anabhivyaktā'sādhāraṇī jātiḥ | ayam asamayabhāvibhiḥ ⸤varṇair abhivyajyata iti ced yathotkṣepaṇatvādijātir iti brūmaḥ | ta⸤thā hi pratyekaṃ karmakṣaṇānām upavyañjakatve pi yaḥ pratha__​_​ utkṣepa⸤ṇakṣaṇas sa paramāṇumātradeśākarmaṇamātrarūpatvāt_ bhramaṇakṣaṇā⸤t_ sārūpyavaśād anavadhāryamāṇabheda ekaiko nartho niyatajātyabhi⸤vyañjana iti kṣaṇāntaram apekṣate | na ca tasya bhramaṇakṣaṇād viśeṣo ⸤nāsti | upakrama evotkṣipāmīty evaṃ prayatnajanitatvāt_ evaṃ gośabda⸤m uccārayāmīty ayaṃ prayatno yady api gaganaśabdajanakāt_ praya⸤tna__​_​ eva hetubhedāc ca gakārayor api bheda eva tathāpi sādṛśyā⸤d asau duravadhāra iti vyañjako pi sa__​_​ prathamo dhvanir asphuṭam abhi⸤vyanaktāty āvartamāno pi na vinaviśadatarasāmānya__​_​_​ṣābhi⸤vyaktau hetuḥ yadā tv avayavaprapandhaḥ krameṇopalabdho bhavati | ayaṃ ⸤śabdajātiviśeṣopādhiyuktā vyavahārā avatiṣṭhante tadānīṃ sā⸤hacaryāt_ parasparāvacchedavaśena vilakṣaṇa__​_​_​ pratibhāsanāt_ yathā Lyathā ca ślokas satat_ pāaṭhayamāno nāvadhāryate | abhyāsena tu sphu⸤ṭhāvasāyaḥ· tathā carame cetasi cakāsti ra_tattvavat_ sphoṭa⸤tatvaṃ prathamākṣareṇa hi jāter ābhā__​_​_​_​ taduttarottaravarṇakalā⸤pena tu sphuṭasphuṭagatāsphuṭagatam aparicchedādhānaṃ saṃskāraviśe⸤ṣolpādau dvāreṇābhivyaktiviśeṣasya ratnatatvādau dṛṣṭeḥ | tasmāc cha⸤bdād artham prati__​_​_​_​_​rād varṇānām arthāvasāyajanakatvānupapatteḥ | pra⸤kriyābhaṅgasya prathamakāṇḍa eva vihitatvān niravayavam pratyāyakaṃ śabda⸤tattvaṃ jātiviśeṣāvyaktibhedena bhinnaṃ sphoṭhasvabhāvaṃ aṅgīkāryam | ⸤__​_​_​rtha iti ca vācakābhedena vācyapratītes tadadhyāsakhacitavapu⸤r vyavavahāryo rthaḥ tatra ca svarūpasya vācyatā prathamakāṇḍa eva nirṇītā ⸤iha ca sambandhasamuddeśe 'pi nirṇeṣyate·

tatraiva syāt | śabdasamavāyi ⸤sāmānyaṃ vyadhikaraṇatvāt_ katham arthajātir abhedeva vyapadiśed ity āśaṃkya darśanenaitat_ vyutpādayati ||

⸤rakte guṇe tatvaṃ tasya rakta_ guṇasya bhāvo raktatvam | lauhityasāmānyaṃ ⸤guṇavyaktisāamavetam ucyate | tat_samavetasamavāyāt_ kaṣāye rakta⸤guṇādhāre dravye vyapadiśyate | vyapadeśāya kalpate | tadviśeṣaṇa⸤bhūtaṃ hi kaṣāyadravyam abhidhīyate | lohitā lākṣeti tena saṃyogi⸤no vastrādayaḥ tayos saṃyoginoḥ kaṣāyavastrayos sannikarṣas saṃLbhedas tasmān nimittāt tatrāpi tallauhityaṃ __​_​bhyate | saṃyuktasamaveta⸤samavāyād vastrādiṣv api lohityanimitto vyapadeśo lohitaṃ vastram i⸤m ity arthaḥ | tathā śabdārthasambandhād iti lohitaguṇakaṣāyadravyasamba⸤ndhasthānīyāt_ sāmānādhikaraṇyatayāvasthitāt_ svābhāvikāt_ ⸤tathā kevalaṃ vyutpattikāle bhijñātāt_ tathānupapattyaivādhyāropasya ⸤kalpanāt | sambandhād eva śabdajātyā vyapadeśaḥ artho tras tasyāṃ e⸤va vācyatvaprakramāt_ vyapadeśe kalpate svarūpābhedena jātikā⸤ryāya kalpate | jātyādiśabde jātiṣu vācakatvena pravartamāne sthi⸤tā jātir na kevalaṃ vyapadeśāya kalpate | yāvaj jātikāryāya ca ⸤atha vā vyapadeśe sati jātikāryāya kalpata ity arthaḥ | nissāmānyā⸤ni sāmānyānīty arthajātīnāṃ svato jātirahitatve tat_kāryaṃ śabda⸤pratyayānuvṛttilakṣaṇaṃ śabdārthayos so yam iti abhedena sambandhā⸤c chabdasamavāyini jātir arthe dhyāropitābhedaṃ sampādayanti | tadā⸤tmanā sampadya iti upacaryate | vyaktirūpe ca śabde jātes samavā⸤yo na tu varṇeṣv ity avasthitety upapadyate | varṇānāṃ hi yaugapadyābhā⸤vād avācakatvam iti kathan tatra śabdajātes samavāyas syāt | kevalaṃ ⸤sphoṭhasya jātivyaktibhedena darśanadvayam iti vyaktisphoṭhe jātiḥ ⸤samavetā arthabhedena bhinnasya nityasya śabdasyābhinnābhidhāna⸤pratyayahetur jātir avaśyābhyupagantavyā | ata eva ca tathā cchuritasya ⸤yā vyakter eva vācakatvam | upalakṣaṇabhūtā taj jātir āśrīyata iti ⸤katham atrānaunuyāyinyā vyakter vācakatvam iti na codanīyam ||

Lśabdārthasambandhaś cātra yogyatālakṣaṇo bhipretaḥ sarvo hi śabdaḥ saṃ⸤jñātvena viniyujyamānas sarvatrārthe yogyatālakṣaṇena sambandhena ⸤_ndhaḥ | kevalaṃ śaktyavacchedamātre saṃjñā_kartur vyāpāro na tv apūrvasaṃ⸤karaṇe arthasambandhasyāpauruṣeyatvāt | itthañ cādaikṣu vṛddhiśabdo ⸤nāpūrvam eva saṃketa__​_​ sarveṣām anekārthatvād vaktṛbhedād vānekatve ⸤samānākārapratyayanibandhanaṃ jātir eṣaṇīyā | tad yathākāśasya saṃyo⸤gibhedena kalpitabhedasyānekatve saty ākāśatvaṃ lakṣya__​_​_​_​vaṃ sa⸤rvasmāt_ sarvārthapratītiprasaṅgaḥ | prasiddhivaśenārthapratīteḥ kutracic ca ⸤kasyacit_ prasiddhatvāt_ prasiddhānāñ cārthānām arthaprakaraṇādayo vibhā⸤gahetava uktāḥ | tad yathā gośabdena __​_​rtheṣu sannihiteṣv api prakara⸤ṇādeḥ pratiniyatārthāvasāyaḥ tad evaṃ śabdajātyā śabdavyaktiḥ⸤r vākācikā | prathamam abhedena vyapadiśyate· tato rthajātis tatas tad ⸤vyaktir ity ayaṃ vāstavaḥ | kramaḥ pratyāyane tv akramataiva

śabdācchuritatve ⸤pi cārthasya na svarūpavyapagamaḥ | yathā hy ālokācchurito 'pi ghaṭo ⸤na svarūpeṇa tirohito bhavati | evaṃ śabdasvarūpopānno rthasvarūpāo⸤ropeṇa śabdālokayor arthaprakāśakatvasyaivaṃvidhasya dṛṣṭeḥ yathā ca ⸤gaur bāhīka ity atra na gotvamātraṃ pratīyate | api tv adhyāropitagorū⸤po vāhīkaḥ evam ihāpi· na tu sphaṭikamaṇāv ihārthe śabdajāte⸤s samāveśo vivakṣitaḥ tasyaiva bāhīkavat_ pratyāyyatvāt svāLbhāvikaś cāyam arthapratyāyane śabdānām abhedasambandho bhyupāya ⸤iti pratipādyo pi tathaiva pratipadyate | na hi puruṣādhīnam etat_ anā⸤dau saṃsāre tenaiva prakāreṇa sambandhavyutpatteḥ ko tra niyato dhyāropayitā kalpyatām | avyutpannasaṃketasyāpi cābhinnapratyayo_te⸤r arthajātir aps astīti na śabdajātir evādhyāropitāstv iti __​_​ ⸤sti ceyam evaṃvidhā pratīti cākṣuṣeṇa raktādipratyayena nida⸤rśanabhūtena vyutpāditā | vastusaniveśiātvābhāve pi ca śabdajā⸤ter anādir ayam adhyāropo rūḍhas sadaiva vyavahāre śabdārthayor abhe⸤dāvasāyāt_ bhedasyāpi ca gaur bāhīka itivat_ pratibhānān mithyājñā⸤nam idan na bhavati | prāk_ ca sambandhasaṃvedanasamayād arthajātayo bhede⸤nāvabhānty eva | avyutpannasaṅketasya hi bālakasya puro vasthiteṣu ⸤sāsnādimatsu piṇḍeṣv abhinnapratyayam utpadyate | tadā vācakas sanni⸤dhānābhāvād abhinnapratyayahetur arthajātir avadhāryate | ata eva ka⸤thaṃ bhedenānirdhāritāyām arthajātau śabdajātis samāropyetetyādi ⸤na codanīyam |

jātikāryāya kalpata ity uktam evārtham abhivyanakti |

⸤ākṛtyabhidhānād vaikaṃ vibhaktau vājapyāyana iti jātipakṣe pra⸤tyākhyānād ekaśeṣasya tat_phalam ekaśabdaprayogo traikaśeṣa ity u⸤ktaḥ sahavivakṣā vaikaśeṣeṇa lakṣyate· jātiśabdaikaśeṣe prasakte ⸤iti vā yojanīyam | seti śabdajātir arthajātīnām abhedau pratyaLsyamānā jātiśabdagatā jātir ekaśabdatvaṃ sampādayati jātikāryaṃ ⸤tad yathā gāvo vṛkṣā ityādibhir abhinnasāmānyanibandhanas tadekārthasa⸤mavāyāt_ samāśritaviśiṣṭasaṃkhya ekaśabdaprayogaḥ tathā jātaya ⸤imā ity ayam api jātyāśrayāparajātyabhāvād vācakajātyadhyāsāśraya ⸤upapadyate | śabdagatañ ca sāmānyaṃ jātikāryam upacarati | ity u⸤cyate· na tv arthajā__​_​_​veti niyamaḥ kenacit_ kṛta iti yadā śa⸤bdajātayo pi pratyāyās tadā tāsv apy abhidhānakṛtaṃ jātikāryāya kalpata ⸤evety āha | śabdajātaya ity atretyādi tajjātiś śabdajāti śabdagataṃ ⸤sāmānyaṃ śabdajātaya imā ity atraikaśabdaprayoge tasyoccaritasya ⸤śabdajātiśabdasya yā jātis sā śabdajātiṣu | gośabdatvādikāsu ⸤vyaktisthānīyāsu pratipādyāsv abhinnaśabdaprayoganibandhanam ity arthaḥ

⸤yady evaṃ śabdajātiśabdagatānām api jātīnām anyā vācakajātis tāsā⸤m apy anyety anavasthāprasaṅga ity āśaṃkyāha ||

⸤prayoktṛbhedād bahuṣu śabdajātiśabdeṣv abhinnapratyayanibandha⸤naṃ yā jātis tebhya eva śabdebhya svāśrayabhiūtebhyo bhinnasvabhāvā ⸤sā gośabdatvādiśabdaś__jātivargāntaḥpāti na tu vyapadeśārhā śa⸤bdajātiśabdasyāpi gośabdatvādivac chabdatvād ity śabdajātaya ⸤ity anenaivaikaśabdaprayogeṇa sāpi pratyāyyata iti na prayogānavaLsthāpattir ity abhiprāyaḥ

tad evaṃ svanikāyaprasiddhādhyāsadarśanāśra⸤yeṇa sārvatrikī jātipadārthavyavasthā darśitā | svarūpabhūtā hi jātiḥ ⸤sarveṣāṃ śabdānām antaraṅgatvād asādhāraṇatvād aheyatvāc ca prathamapratipā⸤dyā idānīm adhyāsānāśrayeṇāpi prauḍhivāditayā jātipadārthavyāpti⸤m upapādayitum āha |

⸤anyathā vātra sambandhaḥ astu śabdajāter arthajātīnāṃ jātikāryaṃ ⸤sambandhavyutpattis tu na ca gate yatra hi saṃketas tatra śabdajātir a⸤dhyasya__​_​ eva tv anekatvād arthajātīnāṃ sāmānyāntaram antareṇa ⸤na saṃbhavati | ity āha | arthajātyabhidhāne pītyādi yadā viśuddhā e⸤vārthajātayaś śabdauair abhidhīyanta ity āśrīyate | tadāpi sarve jā⸤tyabhidhāyinaḥ | jātyādiśabdā'pi tadā jātivācina eva | nanu ⸤nissāmānyāni sāmānyānīti siddhāntāt_ kathaṃ jātyādiśabdā ⸤api jātyādhārāṃ jātim abhidadhyur ity āha | vyāpāralakṣaṇā iti | ⸤vyāpāraḥ kāryam_ prayojanan tad eva lakṣyate | teneti lakṣaṇaṃ hetu⸤r yeṣāṃ padapratyāyyānām arthānān te tathā niyamitasvarūpāḥ | a⸤yam āśayaḥ | vaiśeṣikādīnāṃ bhavantu nissāmānyāni tāni hi vyakti⸤ṣv anvayipratyayāvaseyāniḥ paropādhirūpāṇi svatantravyaktivadi⸤dantāvabhāsitvābhāvāt_ sāmānyāntareṇa nopādhīyante | vaiyākaraLṇān tu śabdārtho rtha ity abhyupayatām anvayirūpāvacchedena śābdasya ⸤pratyayasyotpatteḥ jātiṣv api jātir aviruddhā'bhyupagamā | etad eva hi ⸤vyaktiṣv api jātyabhyupagame nimittam ity atrāpi tathābhyupagame ⸤kaḥ pradveṣaḥ pratyakṣā api ca padārthāḥ svakāryaṃ vijñānādikaṃ kurva⸤ntas santīti vyavahriyante | kim punaś śabdavācyāḥ padārtha iti sā⸤mānyavacanā dravyādayo 'pi śabdavācyatvenaiva lakṣyante | śabdapramā⸤ṇakānāṃ hi yacchabda āha | tat_ paramārtharūpam | tathā cānvayirūpe⸤ṇa guṇo 'py abhidhīyamāno jātir eva yathopamāsamāse śyāmādiḥ ⸤tathā copamānāni sāmānyavacanair ity ucyate |

evaṃ kriyāpy a⸤bhedenābhidhīyamānā jātiḥ tathedan tad iti svātantryeṇa viśe⸤ṣyatayābhidhīyamānā jātiguṇakriyā api dravyam iti ya⸤thāvasaram agre nirṇeṣyata __​_​_​_​_​_​ laukikavyavahārānuguṇye⸤na śāstre smin_ vyutpādyate | śāstrāntaraprasiddhā hi vyavasthā lokavi⸤ruddhā | loke hi gavi śṛṅgaṃ vṛkṣe śākheti vyavahāraḥ tathaiva hi vyā⸤karaṇe py ādhārasaptamī | śāstrāntare tv aṣvavayaveṣv avayavīti śṛṅge ⸤gauś śākhāyāṃ vṛkṣa iti syāt_ itthañ ca śabdābhidheyasyaivārthatvā⸤t_ sarve jātyabhidhāyino yasmāc chabdavyāpāreṇa padārthā lakṣya⸤nte | yady api bahir vastuni na santi | tathāpi śabdais tathā pratyāyya⸤nte | ato bhidhānavyāpāravaśād anvayirūpeṇa pratyāyanā vyāpti⸤r jātau padārthe siddhe

svālakṣaṇyena hi vastūnāṃ bhedaśabdaiḥ spṛLṣṭun na śakyate | anvayirūpāveśena sambandhavyutpattau śabdasya vāca⸤katvāt | tathā ca jātīnām itaretarabhedo vastu san nābhidhīyate | ⸤api tv abhedakalpena tā abhidhīyante | abhedaś ca sāmānyam iti si⸤ddham | ekaśabdatvaṃ jātaya iti |

tathā yo viśeṣas saṃjñāśabdānāṃ vā⸤cyapratiniyatas so 'pi jātivat_ prasiddhajātyā tulyam apekṣyate ⸤śabdaiḥ | tatrāpi hi bālyakaumārādyavasthābhedaś śabdena na spṛśyate ⸤api tv avasthātrārūrūpam evānugatam | tad dhi pratyabhijñāpratyayanimittaṃ ⸤tatrāvaśyābhyupagantavyam | ato yasmāj jātivat_ sarvam apekṣyate | ⸤śabdaiḥ | tasmāt_ jātiṃ vāiśeṣaṃ vā pratipādayantas sarve jātyabhidhā⸤yina iti jātyabhidhānavyāptin nigamaya iti | itthañ ca saṃjñāśa⸤bdānām api jātiśabdatvam ity ekaiva śabdānāṃ pravṛttiḥ

sarvaśabdaviṣaya-⸤tvam evābhivyanakti ||__​_​_​_​pracakṣate

⸤sarvabhāveṣu sadrūpaṃ sāmānyam anugataṃ_ abhāvasyāpi budhyākāreṇa ni-⸤rūpaṇāt_ mahāsattayānayā'viyogāt_ prātipadikamātravācyā ⸤sattā tad uktam | prātipadikārthas satteti dhātubhir api sādhanādhī-⸤nalabdhajanmasu kriyāvyaktiṣu samavetā yathopādhyupagṛhītanānātvā ⸤sattaivābhidhīyate | sā cobhayavyadhāhitatvān nityā san_pratyayasya ⸤sarvadānuvṛtteḥ |

ete sattāmātrasyātmano mahataḥ ṣaḍ viśeṣapariṇāmāḥ ⸤yat tat paraṃ viśeṣebhyo liṅgamātram mahattatatvam | tasminn ete sattāmātre ⸤mahaty ātmany avasthāya vivṛddikāṣṭhām anubhavanti | pratisaṃsṛjyamānā-⸤ś ca tasminn eva sattāmātre mahaty ātmany avasthāya [vivṛddikāṣṭhām anibhavanti] Lyat tan nissattāsaktaṃ[māntitya] nissadasad avyaktam aliṅgaṃ tasmin_ pra-⸤tīyantīty evaṃ sāṃkhye buddhitatvam mahacchabdavācyam ādyaṃ jagat_kāraṇan nirdi⸤ṣṭam ity ato nantarasya vikāraragrāmasya kāraṇarūpānugamāt_ sattārūpatvam a-⸤viruddham iti sattārūpaṃ sarvaṃ jagadākhyātaṃ bhavati iti sattādvaitavādaḥ ⸤sāṃkhyanayenāpy upabṛṃhitaḥ evañ ca sarvaśabdavācyā sattā śabdapravṛti⸤nimittabhūteti yathāyathaṃ bhinnopādhir bhāvapratyayābhidheyā saiva | nanv e⸤vaṃ gotvam iti prakṛtipratyayayor ekārthatāprasaṅgaḥ naitad upādhibhedena sa-⸤ttāyā bhedāt_ prātipadikena gavāśrayās tasyā abhidhānam | pratyayena ⸤tu niṣkṛṣṭāśrayasya sāmānyasyābhidhety adoṣaḥ | prakṛtyarthanimittaś ca bhāva-⸤pratyaye bheda iti na sāṅkaryaprasaṅgaḥ |