User Tools

Sitemap • Trace: • The Nepalese Version of the Suśrutasaṃhitā, Nidānasthāna, based on the Nepalese MSS

The Nepalese Version of the Suśrutasaṃhitā, Nidānasthāna, based on the Nepalese MSS

Published in 2023 by The Suśruta Project in The University of Alberta.

  • Siglum: NE
hj5zsfq0jf
  • NE
  • A
  • K
  • N
  • H

[Nidānasthāna]

[Adhyāya 1: draft edition based on MS H]

2.1.1athāto vātavyādhinidānaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||
K
K A: add ni.1.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||
2.1.3 dhanvantarin dharmmabhṛtām variṣṭham amṛtodbhavaṃ |
caraṇāv upasaṃgṛhya suśrutaḥ paripṛcchati ||
K A: ni.1.3 dhanvantariṃ N: dhanvantarir
2.1.4 vāyoḥ prakṛtibhūtasya vyāpannasya ca bhūpate |
sthānaṃ rogavibhāgañ ca vadasva vadatām varaḥ ||
K A: kopanaiḥ | A: add karma ca A: rogāṃś A: vada A: add me A: vara ||
2.1.5tasya tad vacanaṃ śrutvā jagāda bhagavān ṛṣiḥ
svayaṃbhūr eṣa bhagavān vāyur ity abhiśabditaḥ ||
K H: tadvacanaṃ A: prābravīd A: om A: bhiṣajaṃ N: bhagavāṃn A: varaḥ | N: bhagavāṃ
2.1.6svātantryān nityabhāvāc ca sarvvagatvāt tathaiva ca |
sarvveṣām eva sarvvātmā sarvvalokanamaskṛtaḥ ||
K H: nityabhavāc
2.1.7sthityutpattivināśeṣu bhūtānām eṣa kāraṇaṃ |
avyakto vyaktakarmmā ca śīto rūkṣo laghuś caraḥ ||
K A: om N: rokṣo A: add śīto A: kharaḥ ||
2.1.8tiryaggo dviguṇaś caiva rajovahula eva ca |
acintyavīryo doṣāṇāṃ netā rogasamūharāṭ ||
K N: tiryago N: rasava° A: rajobahula N: doṣāṇā N: °rāṭa ||
2.1.9āśucārī muhūś cārī pakvādhānagudālayaḥ |
dehe vicaratas tasya lakṣaṇāni nivodha me ||
K A: ni.1.9 āśukārī N: ā⸤śu kī kārī A, N: muhuś A: nibodha
2.1.10indriyārthāya sampattir ddoṣadhātvagnisāmyatāṃ |
kriyāṇām ānulomyañ ca kuryād vāyur adūṣitaḥ ||
K A: add ni.1.10 doṣadhātvagnisamatāṃ saṃprāptiṃ viṣayeṣu ca | kriyāṇām ānulomyaṃ ca karoty akupito 'nilaḥ || | H: indriyā⸤rthopa N: indriyārthopasacm° A: indriyārthopasaṃprāptiṃ A: °tvagnyavaikṛtam | N: anu°
2.1.11yathāgni pañcadhā bhinno nāma sthānātmakarmmabhiḥ |
bhinno 'nilas tathā hy eko nāmasthānakriyāmayaiḥ ||
K A: ni.1.11 yathā 'gniḥ N: yathāgniḥ N: nāmasthā° A: nāmasthānakriyāmayaiḥ | N: bhinnocnilas A, N: tasthā N: nāmasthānokri°
2.1.12prāṇodānaḥ* samānaś ca vyāno 'pānas tathaiva ca |
sthānasthā mārutāḥ pañ ca yāpayanti śarīriṇaṃ ||
K A: ni.1.12 prāṇodānau A: vyānaś N, H: vyānopānas A: cāpāna A: eva A: ` N, H: pañca A: om
    • The words prāṇaḥ and udānaḥ have undergone double sandhi. See Oberlies 2003: para 1.8.4
2.1.13yo 'nilo vaktrasaṃcārī sa prāṇo nāma dehadhṛk |
so nnam praveśayaty antaḥ prāṇām̐ś cāpy avalamvate ||
K A: vāyur N: sonnam N: °cyatyantaḥ A, N: prāṇāṃś A: avalambate ||
2.1.14prāyaśaḥ kurute cāpi hikvā śvāsādikān gadān |
udāno nāma yo 'py ūrdhvam upaiti pavanottamaḥ ||
K N: add ś A: duṣṭo A: hikkāśvā° N: hikkāśvāsādikāṃ A: yas H: yopy N: yorhyūrdhvam A: om A: tūrdhvam
2.1.15tena bhāṣitagītādir vviśeṣo 'bhipravarttate |
ūrdhvajatrugatān rogān karoti ca viśeṣataḥ ||
K A: °tādiviśeṣo N: bhāṣitagītādiviśeṣobhi° N: °gatrāngoti
2.1.16āmapakvāsayacaraḥ samāno 'gni sahāyavān |
annam pacati tajjām̐ś ca bhāvān pravivinakti saḥ ||
K A, N: °kvāśayacaraḥ N: samānognisa° A: vahnisaṅgataḥ | A: om A: so 'nnaṃ A, N: tajjāṃś N: bhāvām A: viśeṣānvivi° A: hi ||
2.1.17gulmāgni sa jñātīsārān prāyaśaś ca karoti hi ||
kṛtsnadehacaro vyāno rasasamvāhanodyataḥ |
K N: guclmāgnisaṃgātī° A: ni.1.17 gulmāgnisādātīsāraprabhṛtīn H: saṅgātī° A: om A: kurute A: gadān | N: rasasamvaha° A: rasasaṃvaha°
2.1.18svedāsṛksrāvaṇaś cāpi sarvvathā ceṣṭayaty api ||
kruddhaś ca kurute rogān ghorān vastigudāśrayān ||
K A: pañcadhā A: ceṣṭayatyapi | A, N, H: prāyaśaḥprā⸤yaśaḥ A, N, H: sarvadehagān ||
2.1.19pakvādhānālayo 'pānaḥ kāle karṣati cāpy adhaḥ |
vātamūtrapurīṣāṇi śukragarbhārttavāni ca ||
K, N A: samīraṇaḥ śakṛnmūtraṃ
2.1.20kruddhaś ca kurute rogān ghorān vastigudāśrayān ||
śukradoṣāḥ pramehāś ca vyānāpānapradoṣajāḥ |
K, N A: basti° H: vaL(From file dscn3103 fol 125.jpg)sti gu° A: śukradoṣapra° A: tu A: °prakopajāḥ ||
2.1.21yugapat kupitāś cāpi dehaṃ bhindyur asaṃśayaṃ || o ||
ataḥ sarvvān pravakṣyāmi nānāsthānāntarāśritān |
K, N A: om A: ata A: ūrdhvaṃ A: °śritaḥ ||
2.1.22vahuśaḥ kupito vāyur vvikārān kurute hi yān ||
vāyur āmāsaye kruddhaḥ kuryāc chardyādikān gadān |
K, N A: ni.1.22 bahuśaḥ A: āmāśaye A: chardyādīn A: add kurute
2.1.23mohaṃ mūrcchām pipāsāṃ ca hṛdgraham pārśvavedanāṃ ||
pakvāsayastho ntrakūjaṃ śūlādhmānau karoti ca |
K, N A: pakvāśayastho A: śūlaṃ nābhau
2.1.24kṛcchramūtrapurīṣatva mānāhantrikavedanāṃ ||
śrotrādiṣv indriyavadhaṃ kuryāt kruddhaḥ samīraṇaḥ |
K, N A: °tvamānāhaṃ trikavedanām | H: srotrā°
2.1.25vaivarṇṇyaṃ sphuraṇaṃ rūkṣaṃ suptiṃ cumucum āyanaṃ ||
tvakstho nistodanaṃ granthīn sarujān māṃsasaṃśritaḥ |
K, N A: raukṣyaṃ A: cumucumāyanam | A: add kuryāt A: tvagbhedaṃ A: paripoṭanam ||
2.1.26 tathā medāśritaḥ kuryād granthīn mandarujo vraṇān
K, N A: add ni.1.26 vraṇāṃś ca raktago granthīn saśūlān māṃsasaṃśritaḥ | A: medaḥśritaḥ A: grandhīnman°
2.1.27kuryād sirāgataḥ śūlaṃ sirākuñcanapūraṇaṃ |
snāyuprāptaḥ snāyujālaṃ stambhayatyākṣipaty api ||
K, N A: ni.1.27 kuryāt A: om A: stambhakampau śūlamākṣepaṇaṃ tathā || A: om
2.1.28hanti sandhigataḥ saṃdhīn śūlaśophau karoti ca |
asthibhedaḥ praśoṣaś ca kuryāc chūlañ ca tatkṛtaḥ ||
K, N A: ca | asthiśoṣaṃ A: prabhedaṃ A: tacchritaḥ ||
2.1.29tathā majjagate rukca na kadācit praśāmyati |
apravṛttim pravṛttim vā vikṛtāṃ śukragonilaḥ ||
K, N A: ruk ca A: apravṛttiḥ A: pravṛttirvā A: vikṛtā A: śukrage 'nile ||
2.1.30hastapādaśirodhātūn tathā sañcarati kramāt |
vyāpnuyād vākhilaṃ deham vāyuḥ sarvvagato nṛṇāṃ ||
K, N A: vyāpnuyādvā 'khilaṃ
2.1.31stambhanākṣepaṇasvāpaśophaśūlām̐ś ca sarvvaśaḥ |
sthāneṣūkteṣu sanmiśraḥ sanmiśrāḥ kurute rujāḥ ||
K, N A: °lāni A: sarvagaḥ | A: rujaḥ ||
2.1.32kuryād avayavasthaś ca mātariśvā gadān vahūn |
K, N A: °vaprāpto A: om A: mārutas tv amitān A: dāhasaṃtāpamūrcchāḥ syurvāyau pittasamanvite ||
K, N A: add ni.1.33 śaity aśophagurutvāni tasminn eva kaphāvṛte | sūcībhir iva nistodaḥ sparśadveṣaḥ prasuptatā ||
2.1.34 prāṇe pittāvṛte ccharddirddāhaścaivopajāyate ||
K, N A: add ni.1.34 śeṣāḥ pittavikārāḥ syur mārute śoṇitānvite | A: chardirdāhaś caivo°
2.1.35daurvvalyaṃ sadanaṃ tandrā vairamyañ ca kaphāvṛte |
udāne pittayukte tu mohamūrcchābhramaklamāḥ ||
K, N A: ni.1.35 daurbalyaṃ A: vaivarṇyaṃ H: vairasyañ A: pittasaṃyukte A: om A: mūrcchādāhabhra°
2.1.36asvedaharṣo mandāgniḥ śītatā kaphāvṛte |
svedadāhoṣṇyamūrcchāḥ syuḥ samāne pittasaṃyute ||
K, N A: °harṣau A: mando 'gniḥ A: śītastambhau A: om A: om A: °yukte A: add svedadāhauṣṇyamūrcchanam ||
2.1.37kaphena saṃge viṇmūtre gātre harṣaś ca jāyate |
apāne pittayukte tu dāhoṣṇo raktamūtratā ||
K, N A: ni.1.37 kaphādhikaṃ A: ca A: viṇmūtraṃ A: romaharṣaḥ A: kaphāvṛte | A: pittasaṃyukte A: om A: dāhauṣṇye A: add syād A: asṛgdaraḥ ||
2.1.38adhaḥkāyagurutvañ ca śītatā ca kaphāvṛte |
vyāne pittāvṛte dāho gātravikṣepaṇaḥ klamaḥ ||
K, N A: tasminn A: eva A: °paṇaṃ
K, N A: add ni.1.39 gurūṇi sarvagātrāṇi stambhanaṃ cāsthiparvaṇām | liṅgaṃ kaphāvṛte vyāne ceṣṭāstambhas tathaiva ca ||
2.1.39.1 stambhanoddaṇukaś cāpi śothaśūlaṃ kaphāvṛte ||
A, K, N H: stambhanoddaṇḍkaś
2.1.40prāyaśaḥ sukumārāṇāṃ mithyāhāravihāriṇāṃ ||
doṣādhvamadyapramadāvyāyāmaiś ca prapīḍitān ||
K, N A: mithyā++āhā° A: rogādhvapramadāmadyavyā° A: cātipīḍanāt ||
2.1.41anudeśaviparyāsādamātmyānāñ ca bhojanāt|
sthūlam vyāyāmavato vātaraktam prakupyati ||
K, N A: ni.1.41 ṛtusātmyaviparyāsāt snehādīnāṃ A: vibhramāt | A: add avyavāye tathā A: sthūle
2.1.42hastyaśvoṣṭrair gacchato 'nyaiś ca vāyuḥ kopaṃ yāyātkāraṇaiḥ sevitaiś ca |
tīkṣṇoṣṇāmlakṣāraśākādibhojyaiḥ santāpād yair bhūyasā sevitaiś ca ||
K, N A: ni.1.42 hastyaśvoṣṭrairgacchato A: yātaḥ kāraṇaiḥ A: svaiḥ | A: saṃtāpādyair H: bhūyaā
2.1.43śīghraṃ raktam vidravaty āśu tac ca vāyor mārggaṃ saṃruṇadhdhy āśu yātaḥ |
kruddho 'tyartham mārgarodhād vipannas
K, N A: ni.1.43 kṣipraṃ A: duṣṭimāyāni H: vidravatyāśu A: saṃruṇaddhyāśu H: '⸤tyarthammā° A: add sa A: add vāyur atyudriktaṃ A: dūṣayed raktam A: add āśu ||
2.1.44tat saṃpṛktam vāyunā dūṣitena || tat prāvalyād ucyate vātaraktaṃ
tadvat pittaṃ dūṣitenāsṛjāktaṃ |
K, N H: tatsaṃpṛktam H: tatprāva° A: °sṛjā++āktaṃ A: add śleṣmā duṣṭo dūṣitenāsṛjā++āktaḥ ||
2.1.45asparśecchātodabhedapraśoṣo svāpopeto vātaraktena pādau ||
pittāsṛgbhyāṃ bhavatas tūgradāhāvatyarthoṣṇau raktaśophau mṛdū ca |
K, N A: ni.1.45 sparśodvignau todabhedapraśoṣasvāpopetau A: add ugradāhau A: bhavet A: āmatya°
2.1.46kaṇḍūmantau svetaśītau sa śoṣau pīnastabdhau śleṣmaduṣṭe tu rakte ||
sarvve duṣṭe śoṇite cāpi doṣāḥ svaṃ svaṃ liṃgam pādayor ddarśayanti ||
K, N A: śveta° A: saśophau H: saśoṣau A: sarvairduṣṭe A: rūpaṃ
K, N A: add ni.1.47 prāgrūpe śithilau svinnau śītalau saviparyayau | vaivarṇyatodasuptatvagurutvauṣasamanvitau ||
2.1.48pādayor mmūlam āsthāya kadācid dhastayor api |
ākhor vviṣamivakruddhas tad deham anusarppati ||
K N: om N: om N: Lsthāya A: āsvor N: ākhād A, N: viṣam iva kruddhaṃ N: tadeham
2.1.49ājānusphuṭitaṃ yac ca prabhinnam praśrutañ ca yat |
vātaraktam asādhyan tad yāpyaṃ samvatsarotthitaṃ ||
K N: ajantusphu° A: prasrutaṃ N: prasrutañ A: upadravaiś A: add ca A: yajyuṣṭaṃ A: om A: prāṇam A: āṃsakṣayādibhiḥ || N: °rosita ||
2.1.50 yadā tu dhamanīḥ sarvvāḥkupitobhyeti mārutaḥ |
K A: add ni.1.50 śoṇitaṃ tad asādhyaṃ syād yāpyaṃ saṃvatsarotthitam | N: dharmanīḥ A: sarvāḥ kupito 'bhyeti N: sarvāḥ kupitebhyeti
2.1.51tad ākṣipaty āśumuhurmmuhur ddehaṃ muhuś caraḥ ||
muhurmmuhus tvākṣipaṇād ākṣepaka iti smṛtaḥ |
K N: tadākṣipatyāśu mu° A: āśu muhur muhur N: dehaś N: mucmuśvaraḥ || N: muhurmuhustadākṣi° A: tad ākṣepād
2.1.52yato yaṃ tāmyate 'tyarthamato jñeyo 'patānakaḥ ||
kaphānvito bhṛśam vāyus tāsv eva yadi tiṣṭhati |
K A: add ni.1.52 so A: 'patānakasaṃjño A: om N: patā° A: yaḥ A: pātayaty antarā A: om A: 'ntarā | N: vāyustāsveva
2.1.53sa daṇḍavat stambhayati sa tu daṇḍāpatānakaḥ ||
K, N A: kṛcchro A: om A: add hanugrahas tadā 'tyarthaṃ kṛcchrān niṣevate ||
2.1.54dhanus tulyan named yas tu sa dhanuḥ stambhasaṃjñitaḥ |
aṃgulīgulphajaṭharahṛdvakṣogalasaṃśritaḥ ||
K N: dhanutu° A: tulyaṃ H: tulyannamedy N: namedyastuc H: astu A: dhanuḥstambhasaṃjñakaḥ | N: dhanutambhasañjñataḥ | A: °rahradvakṣogalasaṃśritaḥ || N: °hṛdakṣogalasaṃśritaṃḥ ||
2.1.55snāyupratānam anilo yadā kṣipati vegavān |
viṣṭabdhākṣastabdhahanur bhagnapārśvaḥ kaphān vaman ||
K N: snāyupranāninilā N: yadākṣi° A: yadā++ākṣi° A: viṣṭabdhākṣaḥ sta° H: viṣṭavdhākṣastavdhahanur H: bhbhagna° A, N: kaphaṃ
2.1.56abhyantaran dhanuriva yadā nāmyati mānavaḥ |
tadā so 'bhyantarāyāmaṃ kurute māruto valī ||
K A, N: abhyantaraṃni.1.56 abhyantaraṃ A, N: dhanur iva A: namati N: nāmyeti A: 'syābhyan° N: sobhyantarāyā A: balī ||
2.1.57bāhyasnāyupratānastho bāhyāyāmaṅ karoti ca |
tam asādhyaṃ vudhāḥ prāhur vvakṣaḥ kaṭyūrubhañjanaṃ ||
K H: vāhya° H: vāhyā° N: tamasādhyaṃ A: tamasād hy aṃbudhāḥ A: vakṣaḥkaṭhyūru° N: kayūrubhañjana ||
2.1.58kaphapittānvito vāyur vvāyur eva ca kevalaḥ|
kuryād ākṣepakaṃ tv anyaṃ caturtham abhighātajaṃ ||
K H: kevalaṃḥ| N: om ā° N: °taja ||
2.1.59garbhbhapātanimittaś ca śoṇitātisravāc ca yaḥ |
abhighātanimittaś ca na sidhyaty apatānakaḥ ||
K A, N: garbhapā°ni.1.59 garbhapā° N: °ti sravāc
2.1.60adhogamāś cordhvagāś ca tiryaggāś cānilo valī |
yadātyartham prakupito dhamanīḥ pratipadyate ||
K A: om N: cordhvagaś A: satiryaggā N: tiryagāś A: dhamanīrūrdhvadehagāḥ | A: yadā A: 'tyarthaṃ A: add mātariśvā A: prapadyate ||
2.1.61tadānyatarapakṣasya sandhivandhānvimokṣayan |
hanti pakṣantamāhuś ca pakṣāghātam bhiṣagvarāḥ ||
K A: ni.1.61 tadā 'nya° N: °tapakṣasya A: sandhibandhān vimo° N: sandhivannya mokṣayet | N: pakṣan ta° A: pakṣaṃ tamāhurhi A: om N: bhiṣagv ā a rāḥ ||
2.1.62tasya kṛtsnaṃ śarīrārddham akarmmaṇyam acetanaṃ |
tataḥ patatyasūn vāpi tyajaty anilapīḍitaḥ ||
K A: ni.1.62 yasya N: acetana | A: patasyasūn A: vā 'pi N: tyajatyani°
2.1.62.1 dāhaḥ santāpamūrcchā syur vvāyau pittasamanvite |
śaityaśophagurutvañ ca tasminn eva kaphānvite ||
A, K N: dāhasan° N: saitya śopha gu°
2.1.63śuddhavātāhatampakṣaṃ kṛcchraṃ sādhyatamam viduḥ |
sādhyam anyena saṃsṛṣṭam asādhyaṃ kṣayahetukaṃ ||
K A: ni.1.63 śuddhavātahataṃ pakṣaṃ N: °tam pakṣaṃ A: kṛcchrasā° A: sādhyamanyena A: saṃsṛṣṭamasādhyaṃ
K A: add ni.1.64 vāyur ūrdhvaṃ vrajet sthānāt kupito hṛdayaṃ śiraḥ | śaṅkhau ca pīḍayaty aṅgāny ākṣipen namayec ca saḥ || N: add garbhiṇīsūtikāvālavṛddhakṣīṇeṣv a sṛk śrute | pakṣāghātaṃ pariharet vedanā rahitaṃ yadi ||
K A: add ni.1.65 nimīlitākṣo niśceṣṭaḥ stabdhākṣo vā 'pi kūjati | nirucchvāso 'thavā kṛcchrād ucchvasyān naṣṭacetanaḥ ||
K A: add ni.1.66 svasthaḥ syād dhṛdaye mukte hyāvṛte tu pramuhyati | kaphānvitena vātena jñeya eṣo 'patantrakaḥ ||
K A: add ni.1.67 divāsvapnāsanasthānavivṛtādhvanirīkṣaṇaiḥ | manyāstambhaṃ prakurute sa eva śleṣmaṇā++āvṛtaḥ ||
2.1.68uccair vvyāharato 'tyarthaṃ khādataḥ kaṭhināni vā |
hasato jṛmbhato bhārāc chayanād viṣamād api ||
K A: add ni.1.68 (garbhiṇīsūtikābālavṛddhakṣīṇeṣv asṛkkṣaye |) N: °toty arthaṃ A: svādataḥ A: bhārād N: bhārāt śayandviṣa° A: viṣam ācchayanād
2.1.69
arddayitvānilo vaktramardditañjanayaty ataḥ ||
K, N A: add ni.1.69 śironāsauṣṭhacibukalalāṭekṣaṇasandhigaḥ | A: °tvā 'nilo A: °taṃ janayaty H: °yatnataḥ ||
2.1.70vakrī bhavati vaktrārddhaṅ grīvā cāpy upavarttate ||
śiraś calati vākbhaṃgo netrādīnāṃ ca vaikṛtaṃ |
K A, N: vakrībha°ni.1.70 vakrībha° N: vakrādhaṃ A, N: apa° A: vāksaṅgo
2.1.71grīvācivukadantānāṃ tasmin pārśve ca vedanā ||
K A: ni.1.71 grīvācibuka° A: tu A: add yasyāgrajo romaharṣo vepathurnetramāvilam ||
2.1.72 tam ardditam iti prāhur vvyādhiṃ vyādhivicakṣaṇāḥ ||
K, N A: add ni.1.72 vāyur ūrdhvaṃ tvaci svāpas todo manyāhanugrahaḥ | A: grāhurvyādhiṃ A: vyādhiviśāradāḥ ||
2.1.73kṣīṇasyānimiṣākṣasya praśaktāvyaktabhāṣiṇaḥ ||
na sidhyaty ardditam vāḍhaṃ trivarṣam vepanasya ca ||
K N: prasaktā° A: prasaktaṃ sakta° A: bāḍhaṃ
2.1.74pārṣṇipratyaṅgulīnāṃ yā kaṇḍarā sānilārdditā |
sakthnaḥ kṣepanna gṛhṇāti gṛdhrasīti ca sā smṛtā ||
K N: °līnā A: tu N: yāṅ N: yāni° A: yā 'nilārditāḥ | N: kṣepan nagṛ° A: kṣepaṃ nigṛhṇīyād A: hi N: smṛtāḥ |
2.1.75talam pratyaṃgulīnān tu kaṇḍarā vāhupṛṣṭhataḥ |
vāhvoḥ karmmakṣayakarī viśvañcītīha cocyate ||
K A: ni.1.75 talapratyaṅgulīnāṃ N: °līnāṃ A: bāhu° A: bāhvoḥ A: viśvācīti hi N: viśvaś cītī⸤ hi A: sā N: socyate | A: add smṛtā ||
2.1.76vātaḥ śoṇitajaḥ śopho jānumadhye mahārujaḥ |
jñeyaḥ kroṣṭukaśīrṣeti sthūlaḥ kroṣṭukaśīrṣavat ||
K A, N: vātaśo°ni.1.76 vātaśo° A: śiraḥ A: kroṣṭukapūrvaṃ tu A: kroṣṭukamūrdhavat ||
2.1.77vāyuḥ kaṭyāśritaḥ sakthnaḥ kaṇḍarāmākṣipedyadā |
khañjas tadā bhavej jānuḥ paṃguḥ sakthnor dvayor vyadhāt ||
K A: kaṭyāṃ sthitaḥ N: kaṭyāśritam N: kaṇṭharā° A: svañjas N: khañjastadā A: bhavejjantuḥ, N: jantuḥ A, N: sakthnordvayor A, N: vadhātvadhāt ||vadhāt |
2.1.78prakāmam vepate jantuḥ khañjann iva ca gacchati |
kalāyakhañjantam vidyān muktasandhipravandhanaṃ ||
K A: ni.1.78 prakrāman N: prakāman A: yas A: add tu A: svañjanniva N: khaṃjanniva A: kalāyasvañjaṃ taṃ N: °jaṃ tam A: vidyānmuktasandhiprabandhanam || N: °dhana |
2.1.79nyaste tu viṣame pāde rujaṃ kuryāt samīraṇaḥ |
vātakaṇṭaka ity eṣa jāyate khalukāśrayaḥ ||
K A: viṣamaṃ(me) A: rujaḥ A: vijñeyaḥ A: khaḍu(la)kāśritaḥ || N: khaḍukāśrayaḥ |
2.1.80pādayoḥ kurute dāham pittāsṛksahito 'nilaḥ ||
viśeṣataś caṅkramataḥ pādadāhan tam ādiśet ||
K N: pittasṛk sahitonilaḥ || A: viśeṣataścaṅkramaṇāt A: pādadāhaṃ N: tamādiśet |
2.1.81hṛṣyate caraṇau yasya bhaveyātāñ ca suptakau |
pādaharṣaḥ sa vijñeyaḥ kaphavātaprakopajaḥ ||
K A: ni.1.81 hṛṣyataś A: bhavataś A: prasuptavat |
2.1.82aṃsadeśasthito vāyuḥ śoṣayaty aṃgavandhanaṃ |
sirāś cākuñcya tatrastho janayaty avavāhukaṃ ||
K N: śoṣayatet A: śoṣayitvāṃ 'sabandhanam | N: savan° N: janayatyavavāhuka | A: avabāhukam ||
2.1.83yadā śabdavaham vāyuḥ śrotre āvṛtya tiṣṭhati |
śuddhaḥ śleṣmānvito vāpi vādhiryantena jāyate ||
K A: add sroto A: om N: srotre H: śrotra N: śuddhaśle° A: vā 'pi A: bādhiryaṃ tena N: vādhiryan te na
2.1.84āvṛtya vāyuḥ sakapho dhamanīḥ śabdavāhinīḥ |
narāṅ karoty akriyakāmmūkamirmmiragadgadāṃ ||
K A: om N: om A: om A: ni.1.84 hanuśaṅkhaśirogrīvaṃ A: yasya A: bhindannivānilaḥ | A: karṇayoḥ A: kurute A: śūlaṃ A: add karṇaśūlaṃ taducyate ||
2.1.85śirogrīvahanuḥ śaṃkhau yasya bhindann ivānilaḥ |
karṇṇayoḥ kurute śūlaṃ karṇṇaśūlaḥ sa ucyate ||
K N: add āvṛtya vāyum A: ni.1.85 āvṛtya N: om A, N: sakapho A: vāyurdhamanīḥ N: dhamanīḥ c A: śabdavāhīnīḥ | N: śabdavāhinīḥ || A: narān N: narāṃ A: om N: karotyakri yā ya A: om N: kām A: om N: mūkamnmiraṅ N: om A: karotyakriyakānmūkaminmiṇagadgadān || N: ga N: dā |
2.1.86adho yā vedanā yāti varccomūtrāsayotthitā ||
bhindatīva gudopasthau sā tūnīnāma nāmataḥ ||
K A: vedanāṃ A, N: °trāśayotthitā°trāśayotthitā |°trāśayotthitā || A: gudopasthaṃ N: gudopasthaisā⸤ A: tūnīty abhidhīyate || N: tūnī nāma A: om
2.1.87gudopasthotthitā saiva pratilomam pradhāvitā |
vegaiḥ pakvāsayaṃ yāvat pratitūnīti sā smṛtā ||
K A: pratilomavisarpiṇī | A, N: pakvāśayaṃ A: yāti N: smṛtāḥ |
2.1.88sāṭopam atyagrarujam ādhmānam udaram bhṛśaṃ |
ādhmānantam vijānīyād ghoram vātanirodhajaṃ ||
K A: ni.1.88 sāṭopamatyugrarujamādhmātamudaraṃ N: aty ugra° N: bhṛṣaṃ || A: ādhmānam N: ādhmānan tam A: add iti A: om vi°
2.1.89vimuktapārśvahṛdayan tad evāmāsayotthitaṃ |
pratyādhmānam vijānīyāt kaphavyākulitānilaṃ ||
K A, N: °dayaṃ°dacyaṃ A: tadevāmāśayo° N: evāmāśayo°
2.1.90aṣṭhīlāvadghanaṃ granthim ūddham āyatam unnataṃ |
vātāṣṭhīlām vijānīyād vahirmmārggāvarodhinīṃ ||
K N: aṣṭhīlā vaṃ dhanagranthi A: granthimūrdhvam N: urdham N: bahir mārgā° A: bahirmārgava°
2.1.91etām eva rujāyuktaṃ vātaviṇmūtrarodhinīṃ |
pratyaṣṭhīlām iti vadej jaṭhare tiryagutthitām iti ||
K A: ni.1.91 enām A, N: rujāyuktāṃ N: vātavitrarodhinī || N: pratyaṣṭhīlam N: vadajjaṭhare A: jāṭhare A: tiryag utthitām || N: tirgutthitām A: om N: add nidāne || 1 || || ❈ ||

|| vātavyādhinidānaṃ prathamaḥ || 1 ||

[Adhyāya 2: draft edition based on MS H]

2.2.1athāto 'rśasānnidānaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||
K, H N: athātorśacsān nidāṃ A: 'rśasāṃ ni°
A, K, N
2.2.3 ṣatarśāṃsi bha vanti || vātapittokaphaśoṇitasannipātaiḥ sahajāni ceti ||
K, H A: ni.2.3 ṣaḍarśāṃsi N: ṣaḍarṣāṃsi A, N: bhavanti A: vātapittaka° N: vātapittakaphaśoṇitasannipātas A: cet ||
2.2.4tatrānātmavatāṃ yathoktaiḥ pra kopanaiḥ prakupitāḥ doṣāś caiḥ kaikaśaḥ | dvandvaśaḥ sama stāḥ śoṇitasahitā vā yathoktaṃ prasṛtāḥ | viśeṣato mandāgneḥ pradhānadhamanīr anuprapadyā dho gatvā gudam āgamya pradūṣya gudavalīrmmāsam prarohaṃkandāñ janayanti tāny arśāṃsīty ācakṣate ||
K, H N: prako° A: prakopaṇair A: viruddhādhyaśanastrīprasaṅgotkaṭukāsanapṛṣṭhayānavvegavidhāraṇādibhir A: viśeṣaiḥ N: om A: add prakupitā N: ekai° A: doṣā ekaśo A: dviśaḥ N: śaḥ N: sa ma A: samastāḥ N: ya cthoktaṃ A: prasṛtāḥ N: viṣesato A: om N: mandāgnaṃḥ A: °manīranuprapadyādho N: °padhyādho A: gudamāgamya N: gudamā gamya N: gudāvalīr māṃsaprarohā A: °līrmāṃsaprarohāñjanayanti viśeṣato mandāgneḥ, tathā tṛṇakāṣṭhopalaloṣṭhavastrādibhiḥ śītodakasaṃsparśanādvā kandāḥ N: ja cna° A: parivṛddhimāsādayanti, N: arṣāsīty
2.2.5tatra sthūlāntrapratibaddhamardhapañcamāṅagulaṃ gudamādusta smina valayastisrodhyadhdaṅagulāntarasambhūtāḥ | pravāhiṇī visṛjanī saṃvaraṇī ceti |
K, N, H A: °baddham ardhapañcāṅgulaṃ A: gudamāhuḥ, tasmin A: valayas tisro 'dhyāṅgu° A: pravāhaṇī A: visarjanī A: add caturaṅgulāyatāḥ; sarvāstiryagekāṅgulocchritāḥ ||
2.2.6romāntebhyo yavādhyardho gudauṣṭhaḥ |
K, H A: add ni.2.6 śaṅkhāvartanibhāś cāpi upary upari saṃsthitāḥ | gajatālunibhāś cāpivarṇataḥ saṃprakīrtitāḥ | N: gudauṣṭha | A: add parikīrtitaḥ ||
2.2.7prathamā tu gudauṣṭhādaṅagulamātre
K, H A, N: gudauṣṭhādaṅgu°
2.2.8teṣāṃ tu bhaviṣyetāṃ pūrvarūpāṇi | annena śraddhā kṛcchrāt paktir amlīkān na vijṛmbheḥ saktisadanamācopaḥ kārśyamudgārabāhulyam akṣṇoḥ śvayathur ntra daparikartanaṃ kāsaśvāsaḥ pāṇḍurogagrahaṇīdoṣaḥ kadācittadā balahānirindriyayaiḥ daurbalyam |
K, H N: teṣān A, N: bhaviṣyatāṃ A: anne N: anne na N: kṛcchāt A: paktiramlīkā N: paktikā A: paridāho A, N: viṣṭambhaḥviṣṭambhaḥ || A: add pipāsā A: sakthisadanamāṭopaḥ N: sakthisadanam āṭopaḥ c N: kārśyam udgā° A: °hulyamakṣṇoḥ N: akṣṇośva° A: śvayathurantrakūjanaṃ N: om N: guda° A: gudaparikartanamāśaṅkā A: °doṣaśoṣāṇāṃ A: kāsaśvāsau N: kadācit candrā ⸤ N: valahānir indriyadau° A: °nirmramastandrā nidrendriyadaurbalyaṃ A: add ca || N: add ceti |
2.2.9jāte śvetānye va lakṣaṇāni pravyaktatarāṇi bhavanti ||
K, H A: ni.2.9 jāteṣv etāny N: jāteṣv etān eva A: eva N: liṅgāni
2.2.10tatra mārutāt pariśu ṣkāruṇavivarṇāni viṣamamadhyamāni kadambapuṣpatuṇḍikerīkānāḍīmukhasūcīmukhākṛtīni tair upadrutaḥ saśūlaṃ saṃhatamupaveśyate | kaṭīpraṣṭhagudamadeṣu cāsya vedanā gulmāsthīlāplīhodarāṇi cāsya tannimittāny eva kṛṣṇanakhanayanavadanamūtrapūrī ṣasś ca puruṣo bhavati ||
K, H A: pariśuṣkā° N: pariśuṣkācruṇava° N: viṣa ma dhyāmāni A: °madhyāni N: kadamvapuṣpatuṇḍikerikā° A: °rīnāḍīmukulasūcīmukhākṛtīni A: add ca bhavanti; A, N: saṃhatam upa° A: kaṭīpṛṣṭhapārśvameḍhragudamābhipradeśeṣu N: kaṭīpṛṣṭhagudameḍhreṣu A: add bhavanti, A, N: gulmāṣṭhīlā° N: tan nimittān A: add bhavanti, A: kṛṣṇatvaṅnakhanayanadaśanavadanamūtrapurīṣaś N: °trapurīṣavarṇṇaś
2.2.11pittāntunīlāgrāṇi tanūni visa rpāni pīttāvabhāsāni yakṛtprakāśāni śukajihvāsaṃsthanāni yavamadhyāni jalaukāvaktusadṛ śāni praklinnāni bhavanti | tair upadṛtaḥ sadāhaṃ sadṛṣitamavi pakvam atisāryate | dāhajvarapipāsāś cāsyopadravā bhavanti | tannimittāny eva pītanakhanayanavadanamūtrapurīṣaś ca puruṣo bhavati |
K, H N: pinī° A: ni.2.11 pittānnī° N: manūni A, N: visarpīṇivisarppīṇi A, N: pītāva° N: yakṛt prakā° A, N: °saṃsthānāni A: jalaukovaktrasadṛśāni N: jalaukovakra sadṛśāni A: add ca A, N: upadrutaḥ N: sarudhiram avipakvam A: sarudhiramati° A: jvaradāhapipāsā mūrcchāś N: °pāsāmūrchyopadravā A: om N: tan nisiny A: om A: pītatvaṅnakhanayanadaśana° N: °rīṣarvarṇṇapuru⸤ṣo
2.2.12śleṣmajāni mahāmūlāni sthirāṇi vṛttāni snigdhāni pāṇḍuni śuklāvabhāsāni karīrapanasāsthigostanākānāṇi na bhidyante na sravanti ca kaṇḍubahulāni ca bhavanti | tair upadṛtaḥ saśleṣmakam analpam āmaṃvasā medaḥ | prakāśam atisāryate | sobhūśītajvarārocakāvipākaśiro gauravagātu sadanāni yāsya tannimittāny eva śuklanakhanayanavadanamūtrapurīṣavaṇṇaś ca puruṣo bhavati |
K, H A: add śvetāni A, N: pāṇḍūnipāṃḍūni A: om N: mulāvatāni N: °paṇasāsthigocstanākārāṇi | A: °kārāṇi, A: om N: kaṇḍava° A: kaṇḍūba° A, N: upadrutaḥupadrutaḥ | A: saśleṣmāṇamanalpaṃ N: analpamāṃsavasāmedāprakāśa A: māṃsadhāvanaprakāśamati° N: mati° N: śophaśīta jvarārocakāvipākaśirogauravagrātra A: śophaśītajvarārocakāvipākaśirogauravāṇi A, N: cāsya A: add bhavanti, A: śuklatvaṅgakhanayanadaśanavadanamūtrapurīṣaś N: śukle na nakhanayanavadanamū⸤trapurīṣavarṇṇaś
2.2.13raktajāni tunyatrodha prarohavidruma kākaṇantikāphalasadṛśāni pittalakṣaṇāni ceti | yadā tu gāḍhapurīṣaprapīḍitāni bhavanti | tad ātyarthaṃ duṣṭam analpam asṛk sahasā visṛjanti | tasya cā ti pravṛttau śoṇitāti yogopadravāś cāsya bhavanti ||
K, H A: nyagrodhaprarohavidrumakā° N: tu nyagrodhapramehavidrumakākanantikaphasadṛśāḥ A: ca, A: om A: 'vagāḍhapurīṣapī° A: tadā 'tyarthaṃ N: tadātyarthan N: uśṇamasṛk A, N: cātipra° N: °ticyogopadravā A: °dravā
2.2.14sannipātajāni sarvalakṣaṇayuktāni |
K, H A: sarvadoṣala°
2.2.15sahajāni duṣṭaśukraśoṇitanimittāni | teṣāṃ doṣata eva prasādanaṃ kartavyaṃ | viśeṣataś cātra durdarśanāni paruṣāruṇa pāṇuni dāruṇāny antarmukhāni | tair upavidrutaḥ kṛṣo 'lpabhuk sirāsantata gātro 'lpaprajaḥ kṣiṇaretaś ca bhavati ||
K, H A: duṣṭaśoṇitaśukrani° N: teṣān A: prasādhanaṃ N: prasādanan N: kartavya A: viśeṣataścaitāni N: viśeṣaś A: om A: paruṣāṇi N: paruṇāṣāṇa A: pāṃsūni N: pāṇḍūni N: dāruṇānyantar mukhā cni | A, N: upadrutaḥ A: kṛśo N: kṛśolpabhuk śirāsannatagātrālpa° A: °tagātro A: kṣīṇaretāḥ N: kṣīṇar etāś A: add kṣāmasvaraḥ krodhano 'lpāgniprāṇaḥ paramalasaś A: add tathā ghrāṇaśiro 'kṣināsāśravaṇarogī, satatam A: antrakūjāṭopahṛdayopalepārocakaprabhṛtibhiḥ pīḍyate ||
2.2.16bhavati cātra | bāhyamadhyamayor dvalyoḥ pratikuryād bhiṣakvaraḥ | valyāmasyantarāyāṃ tu
K, H N: om N: śloka || N: °mayo A: °dhyavalisthānāṃ N: valyo A, N: bhiṣagvaraḥ | A: antarvalisamutthānāṃ pratyākhyāyācaret kriyām || N: valyāmantyantaro yān A: om N: add pratyākhyāyāvacen kriyā ||
2.2.17 ni.2.17 parkupitās tu doṣā meḍhramabhiprapannā māṃsaśoṇite pradūṣya kaṇḍūṃ janayanti tataḥ kaṇḍūyanāt kṣataṃ samupajāyate tasmiṃś ca kṣate duṣṭamāṃsajāḥ prarohāḥ picchilalarudhirasrāviṇo jāyante kūrcakino 'bhyantaramupariṣṭādvā te tu śepho vināśayantyupaghnanti ca puṃstvaṃ yonimabhiprapannāḥ sukumārān durgandhān picchilarudhirasrāviṇaśchatrākārān karīrāñ janayanti te tu yonimupaghnantyārtavaṃ ca | nābhimabhiprapannāḥ sukumārān durgandhān picchilān gaṇḍūpadamukhasadṛśān karīrāñ janayanti ta evordhvamāgatāḥ śrotrākṣighrāṇavadaneṣvarśāṃsy upanirvartayanti tatra karṇajeṣu bādhiryaṃ śūlaṃ pūtikarṇatā ca netrajeṣu vartmā varodho vedanā srāvo darśananāśaś ca, ghrāṇajeṣu pratiśyāyo 'timātraṃ kṣavathuḥ kṛcchrocchvāsatā pūtinasyaṃ sānunāsikavākyatvaṃ śiroduḥkhaṃ ca vaktrajeṣu kaṇṭhauṣṭhatālūnāmanyatam asmiṃs tair gadgadavākyatā rasājñānaṃ mukharogāś ca bhavanti ||
K, H N: prakupitāsty N: meḍhrum abhi° N: °ṇitapraduṣya N: kaṇḍūn N: tasmin N: kaṇḍūkṣatan N: om N: om N: duṣṭaṃ māsa N: picchilaru° N: kurcakinobhyantaram upapariṣṭhādvā | A: 'bhyantaram upariṣṭād vā, N: sahaṃ A: °yanty upaghnanti N: om N: pumstvaṃ | A: yonim abhi° N: yonim abhiprapannā N: durgandhi N: picchilāsrāviṇaḥ | cchatrāckārāṃ A: °viṇaś chatrākārān N: prarohāṃ A: yonim upaghnanty ārtavaṃ N: yonim upaghnantyārtavaś A, N: nābhim abhi° N: °rāṇāṃ N: picchilaṃ ⸤ N: °dṛśāṃ A: ev ordhvam āgatāḥ N: evordhvam āgatāḥ A, N: °neṣv arśāṃsy N: upajanacyanti | A: bādhir yaṃ N: śūlaḥ N: °rṇṇatāś N: vartmāva° N: grāṇa° N: °cyotimātraṃ N: kṛcchrocchvāsita | N: pūtināsya śiro N: tu nāsika vākyaś ca N: bhavati || N: vakreṣu ⸤ N: kaṇṭhāṣu tāluṣṭhanyatameṣu A: °lūnām anyatam N: om N: rasāvaroṇa
2.2.18ni.2.18 vyānas tu prakupitaḥ śleṣmāṇaṃ parigṛhya bahiḥ sthirāṇi kīlavadarśāṃsi nirvartayati tāni carmakīlāny arśāṃsīty ācakṣate ||
K, H N: vahirdh-asthiraṃ N: °rśānti N: °titaś N: om N: carmakīlasity
2.2.19ni.2.19 bhavanti cātra--- teṣu kīleṣu nistodo mārutenopajāyate | śleṣmaṇā tu savarṇatvaṃ granthitvaṃ ca vinirdiśet ||
K, H N: bha || N: om N: om N: om N: tasyato N: add docṣa rum N: graṃthitatvaś N: nirdiśet ||
2.2.20ni.2.20 pittaśoṇitajaṃ raukṣyaṃ kṛṣṇatvaṃ ślakṣṇatā tathā| samudīrṇakharatvaṃ ca carmakīlasya lakṣaṇam||
K, H N: °tajarauLkṣyaṃ N: kṛṣṇatā N: °ratvaś N: lakṣaṇāṃ ||
2.2.21ni.2.21 arśasāṃ lakṣaṇaṃ vyāsāduktaṃ sāmānyatas tu yat | tat sarvaṃ prāgvinirdiṣṭāt sādhayed bhiṣajāṃ varaḥ ||
K, H N: durnāsnāṃ N: vyāsād uktaṃ N: add yat ca N: samāsataḥ | N: om N: om N: prāgabhihitāt N: sādhayate N: cikitsakaḥ ||
2.2.22ni.2.22 arśaḥsu dṛśyate rūpaṃ yadā doṣadvayasya tu | saṃsargaṃ taṃ vijānīyāt saṃsargaḥ sa ca ṣaḍvidhiḥ ||
K, H N: arśaś su N: saṃsargan N: om N: ṣaḍvidhacsaḥ ||
2.2.23ni.2.23 tridoṣāṇyalpaliṅgāni yāpyāni tu vinirdiśet | dvandvajāni dvitīyāyāṃ valau yāny āśritāni ca ||
K, H N: om
2.2.24ni.2.24 kṛcchrasādhyāni tāny āhuḥ parisaṃvatsarāṇi ca | sannipātasamutthāni sahajāni tu varjayet ||
K, H N: om N: add valyaḥ sarvvā syū yeṣāṃ hi durnām abhir upadrutāḥ ||
2.2.25ni.2.25 sarvāḥ syur valayo yeṣāṃ durnāmabhir upadrutāḥ | tais tu pratihato vāyur apānaḥ sannivartate ||
K, H N: om A: syurvalayo N: pratihi⸤to N: vāyurapānas
2.2.26ni.2.26 tato vyānena saṅgamya jyotirmṛdgāti dehinām ||
K, H A: jyotir mṛdgāti N: jyotir asya pramarddatīti || 2 || ❈ || N: om

iti suśrutasaṃhitāyāṃ nidānasthāne 'rśonidānaṃ nāma dvitīyo 'dhyāyaḥ ||2 ||

[Adhyāya 3: draft edition based on MS H]

K A: add ni.3.1 athāto 'śmarīṇāṃ nidānaṃ vyākhyāsyāmaḥ || N: add athātośmarīṇā-cnnidānaṃ vyā vyākhyāsyāmaḥ ||
K A: add ni.3.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||
K A: add ni.3.3 catasro 'śmaryo bhavanti; śleṣmādhiṣṭhānāḥ; tad yathā śleṣmaṇā, vātena, pittena, śukreṇa cet || N: add catasrośmayo bhavanti śleṣmādhiṣṭhānādvātona pittena śleṣmaṇā śukreṇeti |
K A: add ni.3.4 tatrāsaṃśodhanaśīlasyāpathyakāriṇaḥ prakupitaḥ śleṣmā mūtrasaṃpṛkto 'nupraviśya bastimaśmarīṃ janayati || N: add śleṣmā mūtrasaṃsṛṣṭho nupraviṣya bastim aśmarīm upajanayati ||
K A: add ni.3.5 tāsāṃ pūrvarūpāṇi jvaro vastipīḍārocakau mūtrakṛcchraṃ bastiśiromuṣkaśephasāṃ vedanā kṛcchrāvasādo bastagandhitvaṃ mūtrasyeti || N: add tatra jvaror vastipīḍārocaka mūtrakṛcchrā bastisicraśi ca vedanā śepasi muṣkayoś ca bastgandhimūtrañ ca sāmānyapūrvarūpaṃ sarvāsām eva tatrāpathyasevinaḥ⸤ |
K A: add ni.3.6 yathā svavedanāvarṇaṃ duṣṭaṃ sāndram athāvilam | pūrvarūpe 'śmanaḥ kṛcchrān mūtraṃ sṛjati mānavaḥ ||
K A: add ni.3.7 atha jātāsu nābhibastisevanīmehaneṣv anyatamasmin mehato vedanā mūtradhārāsaṅgaḥ sarudhiramūtratā mūtravikiraṇaṃ gomedakaprakāśamaty āvilaṃ sasikataṃ visṛjati; dhāvanalaṅghanaplavanapṛṣṭhayānoṣṇādhvagamanaiś cāsya vedanā bhavanti ||
2.3.8 tatra śleṣmāśmarī śleṣmalamannamabhyasato 'tyarthamupalipyādhaḥ parivṛddhiṃ prāpya bastimukhamadhiṣṭhāya śroto nirupaṇaddhi | tasya mūtrapratighātāddālyate bhidyate nistudyata iva ca bavastiguruḥ ca bhavati | ūṣmarī cātra śvetā snigdhā mahatī kukkuṭāṇḍapratīmā madhuvarṇā bhā bhavati | tāṃ ślaiṣmikīmiti vidyāta |
K A: śleṣmalam annam abhyavaharato N: śleṣmalam annam abhyaśato A, N: tyartham upa°'tyartham upa°tyartham ucpa° A: add parivṛddhiṃ A, N: bastimukham adhi° A: sroto N: srotro A, N: niruṇaddhiniruṇaddhi,niruṇaddhi | A: °tād dālyate N: °tād dālabhyate N: niśtudyata A: bastir guruḥ N: bastic guruś A: add śītaś A, N: aśmarī N: kurkuṭāṇ° A: °tīkāśā N: sadhu° A: madhūkapuṣpavarṇā A: vā A: ślaiṣmikīm iti N: śleṣmāśmarī⸤m iti A, N: vidyāt ||
2.3.9 pittayuktas tu śleṣmā saṃghātamupagamya yathoktaṃ parivṛddhimprāpya bastimukha madhiṣṭhāya sroto niruṇaddhi | tasya mūtrapratighātādūṣyate cūṣyate pacyate iva bastiruṣṇaś ca bhavati | aśmarī cātra saraktā pītāvabhāsā kṛṣṇā bhallātakāpratimā madhuva bhā bhavati | tāṃ paittikīmiti vidyāta ||
K A: ni.3.9 pittayutas H: pittayuktastu A, N: saṃghātam upa°saṅghātam upa° A: yathoktāṃ A, N: °ddhiṃ prāpya A, N: bastimukham A, N: adhi° N: srotroc N: mūtrapatīghātā dū° A: mūtrapratīghātā dū° A: add dahyate A: bastir uṣṇavātaś N: bastir uṣṇaś N: kṛṣṇa N: bhallātakapra° A: °kāsthipratimā A: madhuvarṇā N: madhuvarṇṇābhā A: vā A: paittikīm iti N: patikīm iti A, N: vidyāt ||
2.3.10 vātayuktastu śleṣmāsaṃghātamupagamya yathoktaṃ parivṛddhimprāpya bastimukhamadhiṣṭhāya sroto niruṇaddhi | tasya mūtrapratīghātāttīvrā vedanā bhavati | tayā 'tyarthaṃ pīḍamāno dantān khādanti nābhimpīḍayati meḍhraṃ pramṛdgāti garddhayati vidahati | vātamūtrapurīṣakṛcchrtāda bhavati | aśmarī cātra śyāvā viṣamā kharā paruṣā kadambapuṣpavatkaṇṭakācitā bhavati | tāṃ vātikī miti vidyāta ||
K A: ni.3.10 vātayutas tu N: vātayuktas tu A, N: śleṣmā saṃghātam upa° A, N: yathoktāṃyathoktām A, N: °ddhiṃ prāpya A, N: bastimukham adhi° N: srotro A: tadā N: tadātyacrtham A, N: pīḍyamāno N: dantāṃ A, N: khādatikhādati, A, N: nābhiṃ pī°nābhim pī° A: add pāyuṃ spṛśati, A: viśardhate, N: gadhayati A: °rīṣāṇi kṛcchreṇa N: °ṣa kracchratā ca A: add cāsya A: add mehato A: niḥsaranti; N: śyāsād A: add paruṣā N: kharāru A: om A: °vat kaṇṭakācitā N: °vat kaṇṭhakacitā A, N: vātikīm A, N: iti A, N: vidyāt ||
2.3.11 prāyeṇatās tisro 'śmaryo bhavanti | divāsvapnasamāsanādhyāsanaśītasnigdhamadhurāhārapriyatvādbālānāṃ teṣām evāvalpabastikāyatvād amāṃsopavayāc ca sukhagrahaṇāharaṇāś ca bhavanti | mahatān tu śukrāśmarī śukranimittā bhavati ||
K A: ni.3.11 prāyeṇaitās N: prāpaye⸤ṇaitāstisro A: om A: °samaśanādhyaśanaśītasnigdhagurumadhurāhārapriyatvād viśeṣeṇa bālānāṃ N: °samaśanādhyasaraśītasnigdhamadhurāhārapriyatvād bālānān A: add bhavanti; N: evaccālpa° A: evālpa° A: anupacitamāṃsatvāc N: °pacayāc A: add basteḥ A: °raṇā A: mahatāṃ
2.3.12 maithunavighātāc chakram upasthitam anirgacchanvimārgamanilovigṛṣkavṛṣaṇayorantare saṃharati saṃhṛtya copaśoṣayati sāmūtramārgam āvṛtya mūtrakṛcchraṃ basti śirasi vedanāṃ śepasi muṣkayoś ca śvayathum utpādayati nipīḍitāmātre ca tasminnavakāśe pravilayam āpadyate | tāṃ śukrāśmarīm iti vidyāta || atha jātāsu vedanā sumūtradhārā susaṅgaḥ sarudhira mūtravikiraṇaḥ ||
K N: maithunadbhicghātā śukram A: °tādatimaithunādvā śukraṃ A: calitam A: °cchadvimārgagamanād anilo 'bhitaḥ saṃgṛhya meḍhravṛṣaṇayor antare N: °cchatanti mārgagam anilo vigṛhya vṛṣaṇayor antare N: copaso⸤ṣa° N: sa mū° A: sā mū° A: āvṛṇoti, N: bastir A: bastive° N: asive° N: erśām A: vṛṣaṇayoś N: uṣṇayoś A: āpāda° N: uyodayati A: pīḍitamātre N: nicpīḍitamātre A: tasminn eva praveśe N: tasmiṃna va kāśa A, N: vidyātvidyāt ||vidyāt |
2.3.13 bhavati cātra
K A: ni.3.13 bhavanti N: om A: add śarkarā sikatā meho bhasmākhyo 'śmarivaikṛtam | aśmaryā śarkarā jñeyā tulyavyañjanavedanā ||
2.3.14sā bhinnamūrtidvārtena śarkkarety abhidhīyate ||
K A: add ni.3.14 pavane 'nuguṇe sā tu niretyalpā viśeṣataḥ | A: bhinnamūrtir vātena N: °rti vātena N: sacrkarebhy
K A: add ni.3.15 hṛtpīḍā sakthisadanaṃ kukṣiśūlaṃ ca vepathuḥ | tṛṣṇordhvago 'nilaḥ kārṣṇyaṃ daurbalyaṃ pāṇḍugātratā ||
2.3.16mūtrasrotaḥ pravisṛtā saktāḥ kuryād upadravān |
K A: ni.3.16 arocakrāvipākau tu śarkarārte bhavanti N: mūtraśrota A: add ca | A: mūtramārgapravṛttā N: prabhṛtā A: add sā N: add caḥ A: saktā
2.3.17daurbalyaṃ sadanaṃ kārśyaṃ kukṣiśūlarocakam | pāṇḍutvam uṣṇavātaṃ ca tṛṣṇā hṛtpīḍanam vamīm ||
K N: daurbalya N: kārśya A: °lamarocakam | N: °lamaro⸤cakaḥ | A: tṛṣṇāṃ N: tṛṣā A: vamim || N: vami ||
2.3.18nābhipṛṣṭhakaṭīmuṣkagudavaṃkṣaṇaśepasām | nakradvāras tanutvakkomadhye bastir adhomukhaḥ|
K A: °kaṭūmuṣkagudavaṅkṣaṇaśephasām | N: °davakṣaṃṇasepasāṃ | A: ekavāras N: ekadvāras A: tanutvakko madhye N: tantatvakko madhyai
K A: add ni.3.19 bastirbastiśiraśaiva pauruṣaṃ vṛṣaṇau gudaḥ | ekasaṃbandhino hy ete gudāsthivivarāśritāḥ ||
2.3.20alaburivarūpeṇa sirāsnāyubhirāvṛtaḥ | mūtrāsayomalādhāraḥ prāṇāyatanamuttamam |
K N: alāpuriva rū° A: ni.3.20 alābvā iva rū° A: °yuparigrahaḥ | N: °yubhir āvṛtaāḥ | A: mūtrāśayo ma° N: mūtrāśayo malādhāra A: °tanam uttamam || N: °tanam uttamaḥ ||
K A: add ni.3.21 pakvāśayagatās tatra nāḍyo mūtravahās tu yāḥ | tarpayanti sadā mūtraṃ saritaḥ sāgaraṃ yathā ||
2.3.22nāḍībhir upanītasya mūtrasyāmāsayāntarāta |
K A: add ni.3.22 sūkṣmatvān nopalabhyante mukhāny āsāṃ sahasraśaḥ | N: ucanī° A: °māśayāntarāt || N: °māṣayāntarāt |
2.3.23jāgrataḥ svapno vāpi saniṣyandena pūryate || āmukhāt salile nyastaḥ pārśvebhyaḥ pratipūryate ||
K A: svapataś N: svato A: caiva N: sa ni° A: sa niḥsyandena N: āmukhāsa° A: āmukhātsalile A: pūryate A: add navaḥ ||
2.3.24nave ghaṭe yathā vaddhibastimūtrasya pūryate | etenaiva ttu kalpena vātaḥ pittaṃka pho 'pi vā |
K A: om N: naveghaṭo A: ni.3.24 ghaṭo A: add tathā N: viddhi bastir mū° A: viddhi bastir mūtreṇa A: evam eva N: tu A: praveśena N: vāta A, N: pittaṃ kapho
2.3.25mūtrayuktam upasnehān praviṣya kurute 'śmarīn || apsu svacchā svapi yathā niṣiktāsu nave maṇau |
K N: upa⸤snehā A: °hāt A, N: praviśya A: 'śmarīm | N: śmarīna || apsu A: svacchā(sthā)sv api N: sv api N: nisiktāsu A: ghaṭe || N: śṛṇau N: add bhavet
2.3.26bhavet kālāntarāt paṅkaḥ tavdadaśmarisambhavaḥ || saṃhṛtyāpo yathā divyāṃ māruto 'gniś ca vaidyutaḥ ||
K A, N: om A: ni.3.26 kālāntareṇa N: tadvadacśmarīsaṃ° A: syād aśmarīsaṃ° A: add tathā | A: saṃhanty āpo N: saṃhṛty āpo A: divyā N: mārute
2.3.27abtadvad valāsaṃ bastisthamuṣmā saṃhṛtya sānilaḥ ||
K, N A: bastis tham ūṣmā A: saṃhanti
2.3.27cdmārute viguṇe bastau mūtraṃ samyagra varttate | vikārā vividhāś cāpi pratilome bhavanti hīti ||
K A: praguṇe N: viguṇai N: mūtra N: samyaṅ na A: samyak prava° A: hi || N: hī tri ||
K A: add ni.3.28 mūtrāghātāḥ pramehāś ca śukradoṣās tathaiva ca | mūtradoṣāś ca ye kecid vastāv eva bhavanti hi ||

aśmarīnidāne tṛtīyaḥ |

[Adhyāya 4: draft edition based on MS H]

2.4.1athāto bhagandarāṇān nidānaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||
K A: °rāṇāṃ N: vyāvyāvyā°
K A: add ni.4.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||
2.4.3vātapittaśleṣmasannipātāgantukanimittāḥ śataponakoṣṭragrīva parisrāviśambūkāvartonmārgiko yathāsaṃkhyaṃ pañcabhagandarā bhavanti | te tu gudabastibhagapradeśadāraṇābhagandarā ity ucyante |abhinnās tu piḍakā bhinnās tu bhagandarāḥ ||
K A: °tunimittāḥ N: śataponakoṣṭragrīvapa° A: °vaparisrāviśambūkāvartonmārgiṇo A: pañca bha° N: pañca bhagarā A: bhagagudabastipradeśadāraṇāc ca bha° N: °śadarpaṇād bhagadandarā ity N: ucyate | A: om
A, K, N
2.4.5tatrāpathyasevināmvāyuḥ prakupitaḥ sannivṛttaḥ sthirībhūto gudamabhigato gudadvārādaṅgule dvyaṅgule aṅgule vā māsaśoṇitamabhi pradūṣyā ruṇavarṇṇāṃ piḍakāñjanayati | sāsyatodādīn vedanāviśeṣānupajanayati | apratikriyamāṇā ca pākam upaiti | mūtrāsayābhyāsagatatvāc ca vraṇapraklinnaḥ śataponakavadaṇumukhaiś chidrair āpūryate | tāni cacchidrāṇy ajasraṃbhenānuviddham āsrāvam pravahanti | vraṇaś chidyate bhidyate tāḍyate sūcībhiriva nistudyate gudaś cāvadīryate vātamūtrapurīṣaretasām apy āgamaś ca taicchidrairvati tambhagandaraṃ śataponakamityācakṣate ||
K A, N: °vināṃ vāyuḥ°vināṃ vāyuḥ | A: °bhito A: 'ṅgule N: °rād aṅgule A: om N: tryaṅgule A: māṃsaśoṇite N: māṃsaśoṇitam abhicpradūṣyāru° A: pradūṣyāru° A, N: piḍakāṃ ja°piḍakāñ ja° A: sā 'sya to° N: sāsya todādīm A: °śeṣāñjanayati, N: °ṣān upajanayati |. N: °mā⸤nā A, N: mūtrāśayā° N: vraṇa pra° A: vraṇaḥ pra° N: °danumukhaiś A: °mukhaiśchidrairāpūryate, N: āpūte |c A: ca chidrāṇyajasramacchaṃ phenānuviddhamadhikamāsrāvaṃ N: ca cchidrāṇyajasramphe nānuviddhamāsrāvam A: sravanti, N: pravahati | A: ca tāḍyate A: chidyate A, N: sūcībhir iva N: nisdudyate A, N: gudaṃgudam A: add upekṣite ca A: °tasāmapyāgamaś N: °tasāmadyāgamaś A: tair eva chidrairbhavati; N: taiś chidrair bhavati A, N: taṃ bha°tam bha° N: śatapokam ity ācakṣate || A: °nakam ity ācakṣate ||
2.4.6pittaṃ tu kupitam anilenādhaḥ preritaṃ pūrvvavad evāvasthitaṃ raktān tanvīmucchritāgrāmuṣṭragrīvākārām piḍakāñ janayati | sāsyadāhādīn vedanāviśeṣān upajanayati | apratikriyamāṇā ca pākam upaiti |vraṇaś cāgnikṣārābhyām iva dahyate durgandham uṣṇam āsrāvaṃ sravaty upekṣitaś ca vātamūtrapurīṣaretāṃsi visṛjati taṃ bhagandaramuṣṭragrīvamityācakṣate ||
K A: prakupitamani° N: anilerādhaḥ | N: pūrvavadavā° A: pūrvavadava° A: raktāṃ N: raktāt N: tanvīm ucchritāgrāmuṣṭhagrī° A: °tāmuṣṭragrīvākāāṃ N: piḍakāṃcja° N: sāsya dā° A: sā 'sya coṣādīn A: °śeṣāñ A: janayati; N: apratitikriyaā māṇā N: uṣṇamāsrāvaṃ N: sravatyupe° N: bhagandaram uṣṭra⸤grīvam ity ācakṣate || A: °grīvam ity ācakṣate ||
2.4.7śleṣmā prakupitaḥ samīraṇenādhaḥ preritaḥ pūrvvavadevāvasthitaḥ śuklāvabhāsāṃ sthirāpkaṃṇḍūmatīmpiḍakāñ janayati | sāsyakaṇḍvādīnvedanāviśeṣān upajanayati | apratikriyamāṇā ca pākam upaiti | vraṇaś ca kaṭhinaḥ sasaṃrambhaḥ kaṇḍūprāyaḥ picchilamāsrāvaṃ sravaty upekṣitaś ca vātamūtrapurīṣaretānsi visṛjati tam bhagandaram parisrāviṇam ity ācakṣate ||
K N: śleāṣmā A: add tu N: prakupitās N: °nādha N: preripūta N: pūrvavad eva a° A: pūrvavadava° A, N: sthirāṃ kaṇḍūmatīṃ pi°sthirāṅ kaṇḍūmatīm pi° N: sāsya kaṇḍvādīm veda° A: sā 'sya kaṇḍvādīn vedanāviśeṣāñaja° A: saṃrambhī N: picchilam ajasramā° A: picchilamajasramā° A: °retāṃsi N: °reL tāṃsi N: bhagadaram A: parīsrā° N: parisraviṇam
2.4.8vāyuḥ prakupitaḥ prakupitaumupittaśleṣmāṇauparigṛhyādhogatvā pūrvvavadevasthitaḥ pādāṅguṣṭhapramāṇāṃ sarvvaliṃgāmpiḍaktāñjanayanti | tesya todadāhakaṇḍvādīn vedanāviśeṣān upajanayanty apratikriyamāṇāś ca pākaṃgacchanti | vraṇaś ca nānāvidhavarṇṇavedanā nānāvidhavarṇṇam āsrāvaṃ sravati pūrṇṇanadīśambukāvarttavaccātrāsy uttiṣṭhati vedanāviśeṣāḥ| taṃ bhagandaraṃ śambukāvarttamity ācakṣate ||
K A: °tau pittaśleṣmāṇau parigṛhyādho gatvā N: °tau tu pittaśleṣmāṇo parigṛhyadhoc gatvā N: pūrvavad eva ava° A: pūrvavadava° A: pādāṅguṣṭhāgrapra° N: °māṇaāṃ N: sarvaliṅgām piḍakāṃ ja° A: °gāṃ piḍakāṃ janayati, A: sā 'sya N: °ḍvādīm A: °śeṣāñjanayati, N: upa janayaty N: °ckriyāmāṇām A: °māṇā N: pākaṃ ga° A: pākamuapaiti, A: om N: °daroganāvidhavarṇṇamāsrāvaṃ A: °varṇamāsrāvaṃ A: °śambūkāvartavaccātra samuttiṣṭhanti N: °śamvū⸤kāvarttavac cātrābhyuttiṣṭhati A: śambūkāvartam ity N: savūkāvarttam ity
2.4.9mūḍhena tu bhāṃsthiśalyam annam abhyavahṛtaṃ yad āgāḍhapurīṣonmiśram apānenādhaḥ preritam asamyag āgataṃ gudaṃ kṣiṇoti | tadā tatra kṣatanimittāṅgatir upajāyate || tasmi~ścakṣate pūyarudhirāvarṇṇaimāṃsakothe bhūmāviva jalapraklinnāyāṃ krimayaḥ sañjāyate | te bhakṣayanto gudamanekadhā pārśvato 'vadārayanti tasya taiś ca kṛmikṛtair mmārgair vvātamūtrapurīṣaretatāṃsy abhiprapadyante | tam bhagandaram unmārgiṇam ity ākṣate ||
K A: om N: sāsthi° A: māṃsalubdhena yadasthiśalyamannena N: annamabhya° A: sahābhya° A: yadā N: yadā gāḍhapurīṣonmiśramapānenādha A: 'vagāḍhapurīṣonmiśramapānenādhaḥpreritamasamyagāgataṃ N: preritamaṃsamyagāgataṃ A: gudamapakṣi° A: om A: °mittaḥ N: kṣatanimittād gatirupa° A: add kotha A: tasmiṃś ca kṣate N: tasmiś ca kṣate A: °vakīrṇamāṃsakothe N: °vadīrṇṇamāṃsakothe A, N: saṃjāyantesaṃjāyante,saṃjāyante | N: gudam ane° N: pārśva⸤tova° A: om 'va° A: tairmārgaiḥ A: om N: krimi° A: om N: mārgai A: °retāṃsyabhiniḥsarantiḥ; N: °retāṃsyabhiprapadyante A: bhagandaramunmā° N: ictyācakṣate || A: ācakṣate ||
2.4.10bhavati cātra |
K A: ni.4.10 bhavanti N: om A: add utpadyate 'lparuk śophāt kṣipraṃ cāpy upaśāmayati | pāyvantadeśe piḍakā sā jñeyā 'nyā bhagandarāt ||
K A: add ni.4.11 pāyoḥ syād dvyaṅgule deśe gūḍamūlā sarugjvarā | bhāgandarīti vijñeyā piḍakā 'to viparyayāt ||
K A: add ni.4.12 yān ayānān malotsargāt kaṇḍūrugdāhaśophavān | pāyur bhaved rujaḥ kaṭyāṃ pūrvarūpaṃ bhagandare ||
2.4.13ghorāḥ sādhayitunduḥkhāḥ sarvvaeva bhagandarāḥ | teṣv asādhyastridoṣotthaḥ kṣatajaś ca bhagandara iti ||4||
K N: sādhayitur duḥkhās A: °tuṃ duḥkhāḥ A, N: sarva eva A, N: asādhyas trido° A: bhagandaraḥ || N: om

bhagandaranidāne caturthaḥ ||

[Adhyāya 5: draft edition based on MS H]

2.5.1athātaḥ kuṣṭhanidānam vyākhyāsyāmaḥ ||
K N: vyāvyāvyā°
K A: add ni.5.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||
2.5.3mithyāhārācārasya pittaśleṣmāṇau prakupitauparigṛhyānilaḥ pravṛddhas tiryagāḥ sirāḥ saṃprapadya samūddhūya bāhyamārgamprati samantādvikṣipati | yatra yatra vikṣipto niścarati tatra tatra maṇḍalāni bhavanti | tatra ca parivṛddhimprāpyāpratikriyamāṇobhyantaramanuprāptodhātūn vidūṣayati |
K A: add viśeṣād guruviruddhāsātmyājīrṇāhitāśinaḥ snehapītasya vāntasya vā vyāyāmagrāmyadharmasevino grāmyānūpaudakamāṃsāni vā payasā 'bhīkṣṇamaśnato yo vā majjatyapsūṣmābhitaptaḥ sahasāchardiṃ vā pratihanti, tasya N: prakupito pa° A: prakupitau pa° A: pravṛddhastiryaggāḥ N: ti⸤ryaggāḥ A: sarprapadya N: °dyate A, N: samuddhūya A: bāhyaṃ mārgaṃ prati N: vāhyaṃ mārgam prati N: samantād vikṣi° A: add ca doṣo N: vikṣiptā A: prādurbhavanti, A: add evaṃ samutpannastvaci doṣas tatra A: °ddhiṃ prāpyāpratikriyamāṇo 'bhyantaraṃ pratipadyate dhātūn N: °ddhiṃ prāpyāpratikriyāmāṇo 'bhyantaram anuprāpto dhātūn A: abhidūṣayan ||
2.5.4tasya ca pūrvvarūpāṇitvakpārūṣyamakasmādromaharṣaḥ kaṇḍusvedabahutvaṃ suptatvamaṅgānāmasṛkkṛṣṇatā ca ||
K A: om A, N: pūrvarūpāṇi tvakpāruṣyama°pūrvvarūpāṇic tvakpāruṣyama° A: kaṇḍūḥ svedabāhulyamasvedanaṃ N: kaṇḍū svedavahutvasuptatvamaṅgānām asṛk kṛ° A: vā+aṅgapradeśānāṃ svāpaḥ kṣatavisarpaṇamasṛjaḥ kṛ° A: ceti ||
2.5.5tatra sapta mahākuṣṭhāni | ekādaśakṣudrakuṣṭhāny evam aṣṭādaśa bhavanti | te vā mahākuṣṭhāny aruṇodumbara aṣyojihvakapālakākaṇakapaṇḍurīkānidardṛkuṣṭhañceti kṣūdrakuṣṭhāni tu sthūlāruṣkamaṣṭhaikakuṣṭhacarmmadalaṃ parisarppo visarppasidhmaṃ vicarccikā kiṭimaṃ pāmā cakasā ceti ||
K N: saptama° A, N: ekādaśa kṣu° A: evamaṣṭā° N: aṣṭhādaśā A: add kuṣṭhāni A: tatra N: teṣām N: °ṭhāṇy N: °mvara ṛśyajihvakapālakākacṇakapuṇḍarīkāni dadrukuṣṭhaś ceti |. A: °bararṣya(rkṣa)jihvakapālakākaṇaka@puṇḍarīkadadrukuṣṭhānīti | A, N: kṣudra° A: api N: sthūlārukṣa mahākuṣṭha kajuṣṭhaś ca° A: sthūlāruṣkaṃ mahākuṣṭhamekakuṣṭhaṃ ca° A: visarpaḥ N: parisarpā visarpā A: parisarpaḥ sidhmaṃ A: kiṭibhaṃ(maṃ) N: kiṭibham N: pāmārakasā
2.5.6sarvvāṇi kuṣṭhāni savātāni sapittāni saśleṣmāṇi sakrimāṇi bhavanti |utpannasya tu grahaṇamabhi bhavānta ||
K A: sakrimīṇi N: sakriḥ⸤mīṇi A: add ca A: utsannatas N: om A: doṣagrahaṇamabhibhavāt || N: grahaṇam abhibhavāt
2.5.7tra vātenāruṇaṃ|pittenaudumbaraṃ |aṣyajihvakapālakākaṇakāni | śleṣmaṇā puṇḍarīkaṃ dadṛkuṣṭhañcetyeṣāṃ tu mahatvaṃ sarvvadhātvanusāri tvādasādhdhatvañceti |
K A, N: tatrani.5.7 tatra N: vātenāruṇaṃ | pittenodumvaraṛṣya° A: vātenāruṇaṃ, pittenodumbararṣya(rkṣa)ji° A: sleṣmaṇā N: śleṣmaṇāpuṇḍarīkan A: dadrukuṣṭhaṃ ceti | teṣāṃ N: dadrukuṣṭhaṇ cet yeṣān A: om A: add kriyāgurutvam A: uttarottaraṃ dhātvanupraveśād asādhyatvaṃ ceti || N: °ritvād asādhyatvāc ceti |
2.5.8tatra vātenārūṇavarṇṇāni tanūni visarppīṇi todasvāpayuktāni bhavanti || pakvodumbaravarṇṇāny audumbarāṇi |aṣyajihvevakharāṇi aṣyajihvāni || kṛṣṇakapālikāprakāśāni kapālakuṣṭhāni |kākaṇanti kaphalasadṛśāni atīva raktāni paryante ca kṛṣṇāni kākaṇanti kāni teṣāṃ caturṇṇāmapyāṣācoṣaparidāhadhūmāyanāni | kṣiprotthāna prapākabheditvāni ca sāmānyāni | puṇḍarīkaprakāśāni puṇḍarīkāny atasīpuṣpavarṇṇānitāmrāṇi vā visarppīṇi piḍakā bhavanti dardṛkuṣṭhāni ca tayordvayorapyutmannatā | parimaṇḍalatā kaṇḍuścirotthānatvañceti ||
K N: vātenāruṇa° A: vātenāruṇābhāni A: todabheda° A: aruṇāni | A: add pittena A: °raphalākṛtivarṇāny N: °rṇṇānyodumvarāṇi N: ṛṣyajihveva kha° A: ṛṣya(kṣa)jihvāprakāśāni kha° N: ṛ⸤śyaji° A: ṛṣya(kṣa)ji° N: kākaṇantika pha° A: kākaṇantikāpha° A: raktakṛ° N: kṛṣṇāṇi A: kākaṇakāni; N: °tikāni | N: pañcānāpyoṣā co° A: caturṇāmapyoṣaco° N: kṣipotthānapra° A: kṣiprotthānapra° A: add krimijanma A: add liṅgāni | śleṣmaṇā A: puṇḍarīkapatrapra° N: °śānyapuṇḍarīkānitasīpuṣpavarṇṇāni tāmrāṇi A: pauṇḍarīkāṇi, A: °ni tāmrāṇi A, N: piḍakāvantipiḍakāLvanti A: add ca A, N: dadrukuṣ° A, N: om A: tayor dvayor apy utsannatā N: tayor dvayor apyutsannatā | A: kaṇḍūś cirotthānatvaṃ ceti N: kaṇḍūścirotthānatvañ ce || A: add sāmāny āni rūpāṇi ||
2.5.9kṣudrakuṣṭhāny ata ūrdhvaṃ vakṣyāmaḥ| aruḥkuṣṭhe sthūlamūlāny aruṃṣi saṃjāyaṃte sandhiṣu dāruṇāni | mahākumaṣṭhe sarvvadehe bhavanti tvakkocaḥ bhedāṅgadāhāḥ||
K A: om N: aruḥ | kuṣṭham A: sthūlāni N: °lānyarūṃṣi A: om A: sandhiṣvatidā° A: sthūlāruṣi N: mahākuṣṭhe A: add syuḥ kaṭhināny A: om A: arūṃṣi | N: tvaksaṃkocasvedabhe° A: tvakkocabhedasvapanāṅgasādāḥ A: add kuṣṭhe mahatpūrvayute bhavanti ||
2.5.10kṛtsne dehe yasya kṛṣṇo ruṇovātaccaikāravyaṃ kuṣṭhamā sukaṣṭaṃ | kaṇḍucoṣautodahau tu yasya kāle cāsmin carmmadalamvadanti |
K A: ni.5.10 kṛṣṇāruṇaṃ N: kṛctsudehe A: om A: yena A: add bhavec charīraṃ A: tadekakuṣṭhaṃ N: kṛṣṇāruṇo A: pravadanti N: vā tam caikākhyaṃ A: kuṣṭham | N: kuṣṭham āhuḥ A: syuryena N: kaṇḍūcoṣau todadāhau A: kaṇḍūvyathanauṣacoṣāstaleṣu A: om N: ccāsmiñ A: taccarmadalaṃ vadanti || N: carma⸤dālaṃ vadanti ||
2.5.11vaisarpyaḥ syātsarvvataḥ sarpyate tu tvagraktadīn vyāpya bhāvān suśīghraṃ ||
K, N A: ni.5.11 visarpavat A: sarpati sarvato A: yastvagraktamāṃsāny A: abhibhūya A: add śīghram | A: mūrcchāvidāhāratitodapākām A: add kṛtvā A: add visarpaḥ sa A: bhaved vikāraḥ ||
2.5.12yasmin sphoḍāsrāvavantastamāhnaḥ pārīsarpyanta nauḥ sarppamāṇaṃ | svacchasvetapkaṃṇḍumaccāpibhiṣmaṃ paridhvaṃsimrāyasaścordvakāye |
K, N A: ni.5.12 śanaiḥ A: add śarīre A: piḍakāḥ sravantyaḥ A: sarpanti A: add yās taṃ A: add parisarpam A: āhuḥ | A: kaṇḍvanvitaṃ A: śvetam A: add apāyi sidhma A: vidyāt tanu prāyaśa ūrdhvakāye ||
2.5.12apāṇau pādau dāruṇau yasya rukṣaiśovākaṇaḍuḥsāvicarcciḥ pradiṣṭhā |
A, K, N
2.5.12bvaipādyākhyaḥ pādayoścāvadīrṇṇu saivārthajñestīvrakaṇḍusadāhaḥ| kṛṣṇaṃ kaṇḍummaṇlaṃ kaṇḍarañcaḥ śyāmopetaṃ kaiṭabhampathate tu ||
A, K, N
2.5.12cśukṣāva paiḍakāḥ āvacatyaḥ pāmetyuktāḥ kaṇḍumatyugradāhāḥ| saivāsthedāstīvradāhair upetākjñathāḥ pāṇyau kaṇḍurugrāḥ sthicau ca ||
A, K, N
2.5.12dkṛtsnedehe paiḍakāḥkaṇḍumatyo tair āsrāvārākasetyucyate tu | tatrāruṣkaṃrākasaṃyacca sidhmaṃ kaphādhiṣkadeka kuṣṭhammahacca | | pittedrekātpārimarpyantu vidyādṛṣṭo niṣṭhaḥ kuṣṭhavargastridoṣaḥ |
A, K, N
K A: add ni.5.13 rājyo 'tikaṇḍvartirujaḥ sarūkṣā bhavanti gātreṣu vicarcikāyām | kaṇḍūmatī dāharujopapannā vipādikā pādagateyam eva || N: add pānī pādau dāruṇau yasya rūckṣau soṣā kaṇḍū sā vicarcci pradiṣṭā vaipādyā vaiśo pādayoś cāvadīrṇṇā saivārthajñais tīvrakaṇḍū sa⸤dohāḥ | kṛṣṇaṃ snigdham maṇḍalaṅ kaṅḍurañ ca śyāvopetaṅ kiṭibham pathyate tu | sūkṣmā vahuḥ piḍakāḥ srāvavatyaḥ pācmetyuktāḥ kaṇḍūmatyagrudāhāḥ |
K A: add ni.5.14 yat srāvi vṛttaṃ ghanamugrakaṇḍu tat snigdhakṛṣṇaṃ kiṭibhaṃ(maṃ) vadanti | sāsrāvakaṇḍūparidāhakābhiḥ pāmā 'ṇukābhiḥ piḍakābhir ūhyā ||
K A: add ni.5.15 sphoṭaiḥ sadāhair ati saiva kacchūḥ sphikpāṇipādaprabhavairnirūpyā | kaṇḍvanvitā yā piḍakā śarīre saṃsrāvahīnā rakasocyate sā || N: add saivāsphoṭās tīvradāhair upetā jñeyā pāṇyau kaccharugrāḥ sthirāś ca | kṛtsnedehe paiḍakāḥ kaṇḍūmactyo nairāsrāvā rākasetyucyate tu |
K A: add ni.5.16 aruḥ sasidhmaṃ rakasā mahacca yaccaikakuṣṭhaṃ kaphajāny amūni | vāyoḥ prakopāt parisarpamekaṃ śeṣāṇi pittaprabhavāṇi vidyāt || N: add ni.5.16tatrāruṣkaṃ rākasaṃ yac ca sidhma kaṃphādhikyādekakuṣṭham mahac ca | pittodre⸤parisarpanti vidyāduṣṭhoniṣṭhaḥ kuṣṭhavargastridoṣaḥ ||
2.5.17kilāsamapi kuṣṭhavikāra eva | tattu trividham vā te pittena ślemaṇeti | kuṣṭhakilāsayor antaraṃ tv agatam eva kilāsam aparisrāvi ca | tadvātena maṇḍalamaruṇamparidhvaṃsi ca | pittena padmapatrapratīkāsaṃsaparidhāhaṃ ca | śleṣmaṇā svataṃ snigdhaṃ kaṇḍurañ ca | tatra sambaddhamaṇḍalamantajātaṃ raktaromāṇañ ca sādhyam agnidagdhañ ca
K A, N: kilāsam apini.5.17 kilāsam api A: kuṣṭhavikalpa A: tat N: tat tu A, N: vātenavātena, A, N: śleṣmaṇā ceti | A, N: tvaggatam A: kilāsamapa° A: °ṇaṃ paruṣaṃ paridhvaṃsi N: °ṇaṃ paridhvaṃcsi A: °kāśaṃ saparidāhaṃ N: °kāśaṃ saparidāhañ A, N: śvetaṃ A: add bahalaṃ A: kaṇḍūmac N: kaṇaaḍūrañ A: teṣu N: °ḍalam antejāta A: °mantejātaṃ A: raktaroma N: cāsādhyamm A: cāsādhyamagni°
2.5.18tatra kuṣṭheṣu tvakṣaṃkoca svedaṇobhasvāpabhedakauṇyasvaropaghāto vātena | pākāvadaraṇam aṅgulipatanaṃ karṇṇanāsābhaṅgākṣirāgāḥ kṣiprotyattayaḥ pittena | kaṇḍuvarṇṇabhedaḥśobhāsrāvāḥ śleṣmaṇā |
K A: om A: add tu N: tvaksaṅkocasvedaśophasvā° A: tvaksaṃkocasvāpasvedaśophabhedakauṇyasvaropaghātā A: °raṇāṅgulipatanakarṇanāsābhaṅgākṣirāgasattvotpattayaḥ N: kṣipotpatayaḥ | A: kaṇḍūvarṇabhedaśophāsrāvagauravāṇi N: kaṇḍūcvarṇṇabhedaḥ śophaḥ srāvāḥ
2.5.19tatrātibalapravṛttaṃ puṇḍarīkaṃ kākaṇañcāsādhyamiti || ślokau ||
K A: ni.5.19 tatrādiba° A: pauṇḍa° N: kākaṇañ cāsādhyam iti || A: kākaṇaṃ cāsādhyam || N: om
2.5.20yathā vanaspatirjjātaḥ prāpya kālaṃ krameṇa tu | antarbhūmimvigāhetamūlair vvṛdvivivarddhitaiḥ ||
K A: add ni.5.20 bhavanti cātra --- N: add bha A: bana° N: vanarspatir jātaḥ | A: kālaprakarṣaṇam | N: kālakra° A: om N: antarbhūmim vigāheta mūlair A: antarbhūmiṃ vigāheta mūlairvṛṣṭivi° N: vṛṣṭivivarddhitaḥ ||
2.5.21evaṃ kuṣṭhaṃ samutpannaṃ tvaci kālaprakarṣataḥ | krameṇa dhātūn prāpnoti narasyāpratikāriṇaḥ |
K N: kucṣṭha N: samutpanna N: dhātūṃ A: vyāpnoti N: °kāraṇaḥ ||
2.5.21atvatsthe vaivarṇṇyam aṅgeṣu kuṣṭhe raukṣyañ ca jāyate | tvakasrāvo romamaharṣañ ca svedasyāti pravarttanaṃ ||
A, K, N
K A: add ni.5.22 sparśahāniḥ svedanatvamīṣatkaṇḍūś ca jāyate | vaivarṇyaṃ rūkṣabhāvaś ca kuṣṭhe tvaci samāśrite || N: add tvaksthai vaivarṇṇam aṅgeṣu kuṣṭhai raukṣyaiś ca jācyate |
2.5.23kaṇḍurvvipuyakaś caiva kuṣṭhe śoṇitasaṃśrite |
K A: add ni.5.23 tvaksvāpo romaharṣaśca svedasyābhipravartanam | N: add tvaksravo romaharṣaś ca svedasyātipravarttanaṃ |. A, N: kaṇḍūrvipūyakaś
2.5.24bāhulyaṃ vaktraśoṣaś ca kārkkaṣyampiḍakodgamaḥ|| todaḥ sphoṭasthiratvañ ca kuṣṭhe māṃsasamāśrite ||
K N: kārkaśye pi° A: kārkaśyaṃ pi° A, N: sphoṭaḥ sthi°
K A: add ni.5.25 daurgandhyam upadehaś ca pūyo 'tha krimayas tathā | gātrāṇāṃ bhedanaṃ cāpi kuṣṭhe medaḥsamāśrite ||
2.5.25akauṇyaṅgatikṣayoṅgānām bhedaḥ kṣatavisarpyaṇaḥ || medaḥ sthānagate liṃgan pūrvvoktāni tathaiva ca |
A, K, N
2.5.26nāsākṣibhaṅgorāgāś ca kṣate ca krimisambhavaḥ || svaropaghātaś ca bhaved asthimajjā samāśrite ||
K A: ni.5.26 nāsābhaṅgo 'kṣirāgaś N: nāsākṣitaṅgo rāgaś A: add bhavet A: hy A, N: asthimajjasa°
K A: add ni.5.27 kauṇyaṃ gatikṣayo 'ṅgānāṃ saṃbhedaḥ kṣatasarpaṇam | śukrasthānagate liṅgaṃ prāguktāni tathaiva ca || N: add kauṇyaṃ gactikṣayoṅgānām bheda kṣatavisarppaṇaṃ |. medasthānagate liṅge pūrvoktāni tathaiva ca |
2.5.28strīpuṃsoḥ kuṣṭhavāhnalyād duṣṭaśoṇitaśukrayoḥ | yad apatyaṃ bhavej jātaṃ jñeyan tada pi kuṣṭhilaṃ |
K A: ni.5.28 strīpuṃsayoḥ A: kuṣṭhadoṣād N: kuṣṭhavāhulyād N: yadapatyam A: tayor A, N: jñeyaṃ A: tad api N: tadapi A: kuṣṭhitam ||
2.5.29kuṣṭham ātmavataḥ sādhdhaṃ tvagraktapiśitāśritaṃ || medogataṃ bhaved yāpyaṃm asādhyam ata uttaraṃ |
K A, N: sādhyaṃ
2.5.29adevadravyagurūdravyaparadārābhimarṣaṇāt | pāpmāpāpakṛtam etat kuṣṭham ity abhiṣataṃ |
A, K, N
K A: add ni.5.30 brahmastrīsajjanavadhaparasvaharaṇādibhiḥ | karmabhiḥ pāparogasya prāhuḥ kuṣṭhasya saṃbhavam || N: add devadravyagurudravyaparadārābhimarśanāt |. pāpmāpāpakṛtām etat kuṣṭham ity abhicśabditaṃ |
2.5.31mriyate yadikuṣṭhena punarjjāte na gacchati ||
K N: mṛyate A, N: yadi kuṣ° N: punar jātepi A: 'pi N: om A: add gātaḥ kaṣṭarato rogo yathā kuṣṭhaṃ prakīrtitam ||
2.5.32āhārācārayoḥ proktām āsthāya mahatī kriṃyāṃ || auṣadhīnām vviṣiṣṭānāṃ tapasaś coniṣevaṇāt || yas tena mucyate jantuḥ puṇyāṅgatim avāpnuyāt |
K A: proktāmāsthāya A, N: mahatīṃ A, N: kriyāmkriyām |kriyāṃ⸤ | N: oṣadhīnām A: viśiṣṭānāṃ N: viśaïṣṭānān A: ca ni° N: ca niśeva° A, N: yastena A: add sa N: puṇyād gatim A: puṇyāṃ gatimāpnuyāt ||
2.5.33pravātāṅgātrasaṃsparśān niśvāsātsahabhojanāt ||
K N: pravātacgātrasamparśā A: ni.5.33 prasaṅgād gātrasaṃsparśānniśvāsāt saha° N: niśvāsāt saha° A: add sahaśayyāsanāc cāpi vastramālyānulepanāt ||
2.5.34kuṣṭhajvaraś ca śoṣaś ca netrābhiṣyanda eva ca | aupasargikarogāś ca saṃkrāmanti narānaram iti ||ja||
K A, N: kuṣṭhaṃ jvaraśni.5.34 kuṣṭhaṃ jvaraś N: °ṣyandi A: narānnaram || N: narān nacram A, N: om

kuṣṭhanidāne pañcamaḥ|

[Adhyāya 6: draft edition based on MS H]

2.6.1athātaḥ pramehāṇān nidānam vyākhyāsyāmaḥ ||
K N: pramehānān A: pramehani° N: nidāno adhyāyāṃ N: vyāṃvyākhāśyāmaḥ ||
K A: add ni.6.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||
2.6.3divāsvapnaprasaktam alasaṃ śītasnigdhamadhuramedyadravān na pānam puruṣañ jānīyān pramehī bhaviṣyatīti |
K A: ni.6.3 divāsvapnāvyāyāmālasyapra° N: °saktānām A: om N: śītasnigṭha⸤madhuramedyadravānnapānasevinam A: °dravānnapānasevinaṃ A, N: jānīyāt
2.6.4tasyaivaṃ pravṛttasya yadā vātapittaśleṣamāṇo medaś coparipakvādhogatvā bastimukham āśritya nirbhidyante tadā pramehān janayanti |
K A: ni.6.4 tasya caivaṃpravṛttasyāparipakvā A: eva A, N: °śleṣmāṇo°śleṣmācṇo A: add yadā A: medasā A: add sahaikatvam upetya A: mūtravāhisrotāṃsyanusṛtyādho gatvā N: cāparipakvam adho gatvā A: bastermukhamāśr ity a N: pramehāṃ A: pramehāñja°
2.6.5teṣām pūrvvarūpāṇi pāṇipādataladāhaḥ snigdhaḥcikkanagātratā madhuraśuklamūtratā tandrā ca |
K A: add tu N: pāṇihapā° A: hastapā° A: snigdhapicchilagurutā N: svinnacikūṇagrātatāṃ A: add gātrāṇāṃ N: madhurasūśu° A: add sādaḥ pipāsā durgandhaś A: add śvāsastālugalajihvādanteṣu malotpattirjaṭilībhāvaḥ keśānāṃ vṛddhiś ca nakhānām ||
2.6.6tatrāvilaprabhūtamūtralakṣaṇāḥ sarvva eva pramehā bhavanti |
K N: ⸤pramehī
2.6.7sarvva eva sarvvadoṣasamutthāś ca sahapiḍakābhiḥ|
K A: om A, N: saha pi°
2.6.8tatra kaphādudakekṣuvālikāsurāsikatāśanair llavaṇapiṣṭasāndraśukramehāḥ phenamehaścetidaśa || pittānnīlaharidrāmvlakṣāramañjiṣṭhāmehāḥ śoṇitamehaścetiṣaṭ || vātātsarppirvvasākṣaudramehāhastimehaś ceti catvāro 'sādhyāḥ||
K N: kaphād udakākṣuvalikāsurarā° A: °śanairlavaṇapiṣṭasāndraśukraphenamehā daśa N: phenamehāś ceti° A: add sādhyāḥ, doṣadūṣyāṇāṃ samakriyatvāt ; A: °drāmlakṣāramañjiṣṭhāśoṇitamehāḥ N: °drāmlakṣāramañjiṣthāmehāḥ A: ṣaḍ N: °mechāś ceti ṣaḍ || A: add yāpyāḥ, doṣadūṣyāṇāṃ viṣamakriyatvāt ; N: vātāt sarpir vasākṣaudramehahā ha° A: vātāt sarpirvasākṣaudrahastimehāścatvāro A: 'sādhyatamāḥ, mahātyayikatvāt ||
2.6.9tatra vātapittamedobhiranvitaḥ śleṣmāsvānmehān janayanti |
vātakaphaśoṇitamedobhir anvitampittaṃ | kaphapittavasāmajjāmedobhir anvito vāyur iti ||
K A, N: °dobhir anvitaḥ°dobhi⸤r anvitaḥ A: śleṣmā śleṣmapramehāñjanayati, N: śleṣmaśvāṃ mo me hāṃjanayati | A, N: anvitaṃ pittaṃanvitam pittaṃ A: add pittapramehān, N: om kapha° A: °majjamedobhir A: vāyurvātapramehān ||
2.6.10tatra svetam avedanam udakatulyam udakamehī mehati | īkṣurasatulyam ikṣuvālikāmehī |surātulyaṃ surāmehī sarujāṃ sikatānuviddhaṃ sikatāmehī |śanaiḥ sakaphaṃ sāndraṃ śanairmmehī | viṣadaṃ lavaṇatulyaṃ lavaṇamehī |hṛṣṭaromāpiṣṭatulyaṃ piṣṭamehī | āvilaṃ sāndraṃ sāndramehī | śukratulyaṃ śukramehī || stokas tokaṃ saphenañ ca phenamehī mehati ||
K N: śvetam A: śvetamavedanamudakasadṛśamuda° N: mehati | ikṣu° A: mehati; ikṣurasatulyamikṣu° N: ikṣuvali° A, N: sarujaṃ A: mṛtsnaṃ N: sā N: śanair mahī || A, N: viśadaṃ N: hṛṣṭaromā pi° A: °mā piṣṭarasatulyaṃ N: śukratu.yaṃ A: stokaṃ N: stokacstokaṃ A: stokaṃ A: saphenamacchaṃ A: om N: phana° N: mahati ||
2.6.11ata ūrdhdvam pittanimittān vakṣyāmaḥ | saphenam acchannīlannīlamehī mehati | sadāhaṃkadkaṃ haridrābhaṃ haridrāmehī mehati | amlarasagandhamamlamehī |sṛtakṣārapratimaṃ kṣāramehī | mañjiṣṭhodakaprakāśaṃ mañjiṣṭhamehī |śoṇitamehī śoṇitammehati ||
K A, N: ūrdhvaṃūrdhvam N: °mittam A: saphenamacchaṃ nīlaṃ nī° N: saphenamacchan nīlamahī A: sadāhaṃ N: sadāhaṃ kackaṃ A: om N: amvlarasagandham amvlamehī | A, N: sruta° N: ma⸤ñjiṣṭhadakaṃ prakāśamañ° A: mañjiṣṭhāmehī; A: śoṇitaprakāśaṃ A: śoṇitamehī mehati || N: śoṇitam mehati ||
2.6.12vātanimittānvakṣyāmaḥ ||sarppiḥprakāśaṃ sarppirmmehī mehati | vasāprakāśaṃ vasāmehī | kṣaudrasavarṇṇaṃkṣaudramehī |mattamātaṅgavadanapradhūraṃhastimehimehati ||
K A: add ni.6.12 ata ūrdhvaṃ A: °ttān vakṣyāmaḥ N: °ttān vakṣāmaḥ | N: sarpicḥ pra° N: sarpim mehī N: kṣaudrasavarṇṇakṣau° A: kṣaudrarasavarṇaṃ kṣau° A: °danuprabandhaṃ hastimehī mehati || N: °pravaddhaṃ madhuraṃ hastimechī mehati ||
2.6.13upadravānata ūrdhvamvakṣyāmaḥ ||makṣikopasarppaṇamālasyamāsyopadehaḥ pratiśyāyaḥ |śaithilyamarocakā 'vipākau kaphaprasekaś chardyati nidrākāsa iti śleṣmajānām upadravā bhavanti || vṛṣaṇayoravadaraṇaṃ bastibhedo meḍhratodo 'mlīkāpipāsājvaro 'tīsāromūrcchāpāṇḍuroga iti pittajānāmupadravā bhavanti || hṛdgrahau daurbbalyamanidrālambhaḥ kampaḥśūlobadhdapurīṣatvaṃ śoṣaḥ kāsaḥ śvāsa iti vātajānāmupadravābhavanti ||evamete viṃśati pramehāḥ sopadravā vyākhyātāḥ ||
K N: °nate A: om N: ūrdhvaṃ vakṣyāmaḥ | N: medakṣikopasarpaṇamālasya mā° A: °lasyaṃ māṃsopacayaḥ N: pratiLśyāyasaithilyam arocakāvipāko A: śaithilyārocakāvipākāḥ N: kaphaprasekaschardyatini° A: °sekacchardinidrākāsaśvāsāśceti N: upadran A: om A, N: vṛṣaṇayor ava° N: metādāmlīkāpipāsājvarotīsāro mū° A: add hṛdi A: śūlamamlīkājvarātīsārārocakā vamathuḥ paridhūpanaṃ dāho mūrcchā pipāsā nidrānāśaḥ pāṇḍurogaḥ A: om A: pītaviṇmūtranetratvaṃ ceti N: °nā || A: add paittikānāṃ; A: hṛdgraho N: hṛdgrahodaurvalyam ani° A: laulyamanidrā stambhaḥ N: kacmpaḥ śulo° A: kampaḥ śūlaṃ baddhapu° A: om A: om N: svāsa A: ceti N: vātajānām upadravā bha° A: vātajānām | A, N: evam ete
2.6.14tatra vasāmedobhyām abhipannaśarīrasya doṣair anugatadhātoḥ pramehiṇo navapiḍakāḥ sañjāyante || tadyathā || sarāvikā | sarṣaṣī | kacchapikā | jālinī | puttriṇī | masūrikā | alajī | vidārikā | vidradhikā ceti ||
K A: add tribhir A: cānu° A: daśapiḍakā A: om sañ° A: tad yathā N: tadyatvā A, N: śarā° A: sarṣapikā, N: sarṣapī || A: add vinatā, N: aṃjala jīvi°
2.6.15antonnatā ca tadṛpā nimnamadhyā sarāvikā | gaurasarṣapasaṃsthānātatpramāṇā ca sarṣaṣī ||
K A: ni.6.15 śarāvamātrā N: °tān A: om A, N: tadrūpā A: śarā° N: śarīvikāḥ | A: °nā tatpramāṇā N: °nā tat pramāṇā A: sārṣapī ||
2.6.16sadāhā kūrmmasaṃsthānājñeyā kacchapikā budhaiḥ | jālinī tīvradāhā tu māṃsajālasamāvṛtā ||
K A, N: °nā jñeyā
2.6.17mahaty alpacitā jñeyā piḍakā cāpi putriṇī |
K, N A: ni.6.17 mahatī A: add piḍakā nīlā A: add piḍakā vinatā smṛtā | A: mahatyalpācitā A: sā A: add tu
2.6.18masūrasaṃsthānasamā vijñeyā tu masūrikā || raktā śitā sphoṭacitā dāruṇā tvalajī bhavet |
K A: ni.6.18 masūrasamasaṃsthānā N: masurasaṃsthāna samo A: jñeyā N: vijñeyān A: add sā A, N: sitā A: sphoṭavatī N: sphoṭācitā N: tv alajī
2.6.19vidārīkandavadvṛttā kaṭhinā ca vidārikā || vidradher llakṣaṇair yuktā jñeyā vidradhikā budhaiḥ ||
K N: °vaddhṛttā A: vidradherlakṣaṇairyuktā
2.6.19aye yan mayāḥ smṛtā mehās teṣāme tām tu tan mayāḥ ||
A, K, N
2.6.20gude hṛdi śirasyaṃse pṛṣṭhe marmmasu cotthitāḥ| sopadravā durbbalāgraiḥ piḍakāḥ parivarjjayet ||
K N: add ya yenmayā smṛtā mehā teṣām mehās tu ⸤tat mayā || A: marmaṇi A: durbalāgreḥ N: durvalāgnaḥ
2.6.21kṛtsnaṃ śarīraṃniṣpīḍya medomajjāvasāyutaḥ| adhaḥ prakramate vāyus tenāsādhyās tu vātajāḥ|
K N: kṛctsnaśarīran ni° A: śarīraṃ ni° A: medomajjava° N: medomajjavasāyutāḥ || N: ataḥ A: vayustenā°
2.6.22pramehe pūrvvarūpāṇām ākṛtir yatra dṛśyate | kiñcid asyadhikaṃ mūtraṃ taṃ pramehīti nirddiśet |
K N: pramehapū° A: ni.6.22 pramehapūrvarūpāṇāmākṛtiryatra A: cāpy adhikaṃ N: anyadhikaṃ A: pramehiṇam A: ādiśet ||
2.6.23kṛcchrāṇy arddhāni vā yasmin pūrvvarūpāṇi mānave | pravṛttaṃ mūtram atyarthaṃ taṃ pramehiṇam ādiśet ||
K A: ni.6.23 kṛtsnāny N: kṛtsnāṇy A: pravṛttamūtram N: ⸤vṛttamūtram N: aty arthan
2.6.24piḍakāpīḍitaṃ gāḍham upasṭaṣṭam upadravaiḥ | madhumehiṇam ācaṣṭe sa cāsādhyatamaḥ syāteḥ||
K A: ni.6.24 piḍakāpiḍitaṃ A, N: upasṛṣṭam N: madhu mehinam A: °hinam A: cāsādhyaḥ A: prakīrtitaḥ || N: smṛtaḥ ||
2.6.25sa cāpi gamanāt sthānaṃ sthānād āsanam eva ca | āsanād vṛṇute śayyāṃ śayane svapnam icchati ||
K N: gamanāṃ A: sthānadāsanam A: om A: icchati | A: śayanāt
2.6.26yathā śuklādivarṇṇānām pañcānām utkarṣāpakarṣakṛtena saṃyogaviśeṣeṇa svetababhṛkapilakapotamecakādīnāṃ varṇṇānāmanekeṣām utpattir bhavati | evam eva doṣadhātumalāhāraviśeṣeṇotkarṣāpakarṣakṛtena saṃyogaviśeṣeṇa pramehanān ākaraṇam bhavati ||
K A: hi va° A: pañcānāmutka° A: śabalababhruka° N: svetavaabhrūkapilakapotam eca° N: varṇṇānāṃ anekaṣām A: °keṣāmutpattirbhavati, H: evameva N: °tema A: pramehāṇāṃ N: prameha nānāka° A: nānāka°
2.6.27bhavati cātra || sarvva eva pramehās tu kālenāpratikāriṇaḥ madhumehatvam āyānti tadā sādhyā bhavanti iti ||
K N: om A: pramehāstu N: kāle pra° A: °tikurvataḥ | N: madhumehātvam A: °hatvamāyānti A, N: bhavanti A: add hi || N: add ca || tra || 0 ||

pramehanidāne ṣaṣṭhaḥ ||

[Adhyāya 7: draft edition based on MS H]

2.7.1athāta udarāṇān nidānam vyākhyāsyāmaḥ ||
K A: udarāṇāṃ N: nidāna N: vyāvyākhyāsyāmaḥ ||
K A: add ni.7.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||
2.7.3dhanvantarir dharmmabhṛtām variṣṭho rājarṣir indrapratimo mahātmā | brahmarṣiputram vinayopapannaṃ śiṣyaṃ śubhaṃ suśṛtam anvaśāsat ||
K N: dhanvantirir N: pariṣṭho A: 'bhavad A: add yaḥ | N: vināyo° N: śiṣya A, N: suśrutam A: anvaśāt saḥ ||
2.7.4pṛthak samastair api doṣaiḥ plīhodaram baddhagudavam vadanti | āgantukaṃ saptamam aṣṭaman tu dakodaraṃ caiva bhavanti tāni ||
K A: add ceha N: add cāpi A: baddhagudaṃ N: vaddhagudam A: tathaiva | N: āgantuka A: aṣṭamaṃ A: ca A: ceti A: vadanti
2.7.5sudurbbalāgnerahitāśanasya vṛddhiṃ gatatāḥ koṣṭham abhiprapannāḥ ||
K A: ni.7.5 sudurbalāgner ahi° A: add saṃśuṣkapūtyannaniṣevaṇād vā | snehādimithyācaraṇāc ca jantor A, N: gatāḥgatāḥ |
2.7.6gulmākṛtivyañjanalakṣaṇāni kurvvanti ghorāṇyudarāṇi doṣāḥ ||koṣṭhādupasnehavadannasāro niḥsṭatyaduṣṭo 'nilasaṃprayuktaḥ|
K N: gulmākṛtiṃ vyaṃ° A: °vyañjitalakṣaṇāni A: ghorāṇy uda° A: koṣṭhād upasnehavad anna° N: koṣṭhād upasnehavadantasāro N: niḥsṛtya° A: niḥsṛtya duṣṭo A: 'nilaveganunnaḥ || N: °yuktāḥ|
2.7.7tvacaḥ samunnāsya śannaiḥ samasitādhimarpyamāṇo jaṭharaṃ karoti ||
K A: samunnamya A, N: śanaiḥśanais N: samastācd dhi ma° A: samantādvivardhamāno A: add tatpūrvarūpaṃ balavarṇakāṅkṣāvalīvināśo jaṭhare hi rājyaḥ ||
2.7.8yadgṛhyapṛṣṭhodarapārśvavastī na vivarddhate kṛṣṇasirāvanaddhaṃ |
K A: add ni.7.8 jīrṇāparijñānavidāhavatyo bastau rujaḥ pādagataś ca śophaḥ | N: pragṛhyapṛṣṭhaudara pārśvavastīn A: saṃgṛhya pārśvodarapṛṣṭhanābhīryadvardhate
2.7.9samūḍhavātaṃ sarujaṃ saśabdaṃ satodabhedampavanātmakantat || savoṣakṛṣṇājvaradāhayuktaṃ pītāḥ sirāyatra ca bhānti pītāḥ
K A: ni.7.9 saśūlamānāhavadugraśabdaṃ A, N: °daṃ pavanātmakaṃ tat°daṃ pavanātmakaṃ tat |°daṃ pavanātmackan tat || A: yaccoṣatṛṣṇā° N: sa coṣakṛṣṇājvaradāhayuktāṃ A: pītaṃ A: sirā A: add ca yatra N: pītā |
2.7.10pītākṣiviṇmūtranakhānanasya pittodarantaṃtvacirābhivṛddhiḥ || yacchītalaṃ śuklasirāvanaddhaṃ gurusthiraṃ śuklanakhānanasya |
K N: vido⸤ttodarantatva° A: °raṃ tattvacirābhivṛddhi | A: guru sthiraṃ
2.7.11snigdhammahatsodanaśophanyuktaṃ cirābhivṛddhimprathitaṃ kaphāttat || striyonnapānannakharomamūtrair vviḍārttavair yuktamasādhuvṛttāḥ|
K N: snigdhammahatmīda° A: ni.7.11 snigdhaṃ mahacchophayutaṃ A: add sasādaṃ kaphodaraṃ tat tu N: °ddhiṃ prathitaṃ A: °vṛddhi | N: kaphāt tat || N: striyo nnadhānan na° A: striyo 'nnapānaṃ nakharomamūtraviḍārtavairyukta° N: vviḍārttavaiyu°
2.7.12yasmai prayacchantyarayogarāṃśca duṣṭāmbudūṣīviṣasevanādvā || tenāśuraktaṃ kupitāś ca doṣāḥ kuryuḥ sughorañjaṭharantriliṅgaṃ |
K N: prayacchanty arasocga° A: °rayo garāṃś ca N: duṣṭāṃ vudūṣīviṣasevanād vā || A, N: tenāśu raktaṃ A: kurvanti A: ghoraṃ jaṭharaṃ triliṅgam || N: sughaurañjaṭharantrilaṅgaṃ
2.7.13sacāturo mūrcchati samprayuktaḥ pāṇḍuḥ kṛṣaḥ śuṣyati tṛṣṇayā ca ||
K A: add ni.7.13 viśeṣataḥ kupyati dahyate ca N: add ta⸤cchītavātātapadurdineṣu viśeṣataḥ kupyati dahyate ca | A: sa cā° A: saṃprasaktaṃ N: saṃprayuktaṃ A: kṛśaḥ
2.7.14dūṣyodaraṃ kīrttitametadevaṃ plīhedaraṃ kīrtayato nibodhaḥ || vidāhyabhiṣyandiratasya jantoḥ pradūṣṭamatyarthamasṛkkaphaś ca |
K A: add ni.7.14 prakīrtitaṃ A: dūṣyudaraṃ A: tu ghoraṃ N: kīrttitam eva evaṃ A, N: plīhodaraṃplīhodaraṅ A: nibodha | N: pradūṣṭam atyarttham asṛ° A: praduṣṭamatyarthamasṛk kaphaś
2.7.15plīhābhivṛddhiṃ kurute plihotthaṃ pracakṣata tajjaṭharampravṛddhaṃ || tadvāmapārśve parivṛddhimeti viśeṣataḥsīdati cāturo 'tra |
K N: °vṛddhi A: add satataṃ A: karoti A: plīhodaraṃ tat N: pracakṣate N: taṭhajjaṭharaṃ pra° A: pravadanti A: tajjñāḥ | vāme ca pārśve N: °pārśvaparivṛddhim eti A: °taḥ sīdati
2.7.16mandajvarāgniḥkaphapittaliṃgair ūpadṛtaḥ kṣīṇabalo 'tipāṇḍuḥ| savye tu pārśve yakṛtipraduṣṭe jñeyaṃ yakṛddālyadaraṃ tadeva |
K A, N: mandajvarāgniḥ ka°ni.7.16 mandajvarāgniḥ ka° A: upadrutaḥ N: kṣīṇo valo A: savyetarasmin A: om A: yakṛti pra° A: yakṛddālyudaraṃ N: vakṛddālyudaran A, N: tad evatad eva ||tad eva |
2.7.17yasyāntamannair ūpalapibhirvvābālāśmabhirvvāpihitaṃ yathāvat || sañcīyate tatra malaḥ sadoṣaḥ śanaiḥ śanaiḥ śajvaravaktunāḍyāṃ |
K A: ni.7.17 yasyāntramannair N: apalepibhir vvālāśmabhir vvāpi° A: upalepibhir vā bālāśmabhir vā sahitaiḥ A: pṛthagvā | N: pradocṣaḥ A: krameṇa A: nāḍyāmiva A: saṃkaro N: śakeravan tu nānyāḥ | A: add hi ||
2.7.18nirudhyate cāsya gudaṃ purīṣaṃ nireti kṛcchrādapi cālpamalpaṃ || hṛnnābhimadhye parivṛddhimeti tasyodaramvagudamvadanti ||
K A: gude A, N: kṛcchrād api N: hṛnnau⸤bhi° N: parivṛddhim eti A: ta(ya)ccodaraṃ viṭsamagandhikaṃ ca || N: tasyodaraṃ vaddhagudam vadanti ||
2.7.19śalyantathānopahitaṃ gudāntrambhinatti varccāgatamanyate vā ||
K A: add ni.7.19 pracchardayan baddhagudī vibhāvyaḥ tataḥ parisrāvyudaraṃ nibodha | N: śalyan tathānno° A: śalyaṃ yadanno° A: tadantraṃ bhi° N: gudāntrambhinnanti N: varco ga° A: yasyāgatamanyathā
2.7.20tasmātsṛtāntrātsalilaprakāśaḥ srāvaḥ sravedvai gudatas tu bhūyaḥ| nābheradhaścodarameti vṛddhinnistudyatedālyati cātisrāvaṃ |
K N: ⸤tasmāt srutāntrāt sali° A: ni.7.20 tasmāt sruto 'ntrāt sali° N: sraved vai H: gudatastu N: nābheradhaś codaram eti N: vṛddhinistudyate dā° A: vṛddhiṃ nistudyate 'tīva vidahyate N: add ca A: ca || N: trimātraṃ |
2.7.21etatparisrāvyurampraviṣṭaṃ yakodaraṃ kīrttayato nibodhaḥ| yaḥ snehapīto 'py anuvāsito vā vānto virikto 'pyathavā nicūḍhaḥ||
K N: etat parisrāvy udaraṃ pra° A: ni.7.21 etat parisrāvyudaraṃ pradiṣṭaṃ A, N: dako° A: nibodha | N: pya ⸤nu° A: 'pyanu° N: py athavā A: nirūḍhaḥ ||
2.7.22pibejjalaṃ śītalamāśu tasya tāṃsi dūṣyanti hitadvāhāpaṣvatha pi teṣupakodaraṃ pūrvvavadabhyupyaiti ||
K N: śītalam āśu A, N: srotāṃsi A: duṣyanti A: hi tadvahāni | snehopalipteṣv athavā N: hictadvahānī snehopalipteṣv athavāpi A, N: teṣu dako° N: pūrvvavad abhyupyaiti || A: °bhyupaiti ||
2.7.23snigdhammahattatparivṛttanābhiḥ samātatampūrvvamivāmbunā ca | yathā dṛtikṣubhyati kampate ca śabdāyate cāpi dakodarantat ||
K N: snigdham mahat tat pari° A: ni.7.23 snigdhaṃ mahat saṃparivṛttanābhi A: bhṛśonnataṃ pūrṇami° N: °taṃ pūrṇṇam ivāmvunā N: dṛśyati kṣu° A: dṛtiḥ kṣu° N: dakodaran tat || A: °raṃ tat ||
2.7.24adhuno gamaneśaktirddaubbalyandurbbalāgnitā | śophaḥ sadanamaṅganāṃ saṃgovātapurīṣayoḥ|| dāhatandrī ca mūrcchā ca jaṭhareṣu bhavanti hi |
K A: ni.7.24 ādhmānaṃ A: gamane 'śaktirdaurbalyaṃ du° N: °ktidaurvvalydurvva⸤lāgnitā A: °maṅgānāṃ A: saṅgo vā° N: °rīṣośayoḥ || A: dāhastṛṣṇā N: dāhas tandrī A: om A: sarveṣu
2.7.24achiddiścaivāti daurbbalyameva ca | mūdraprahaḥ pārśvaśūlaṃ svarabhedapramūḍhatā | bhikkāśvosaś ca kāsaś ca aruciścāpyupadravāḥ ||
A, K N: chardiścaivātisāraś ca trṣṇā N: daurvvalyam eva N: mūtragrahaḥ N: hikkāśvāsaś N: kāśaś N: ca arucicś cāpy upadravāḥ ||
2.7.25ante salilabhāvañ ca bhavanti jaṭharāṇi tu | ripakvāni tasmāt tam parivarjjayet ||
K A: hi A: bhajante A: add sarvāṇyeva N: sarvvāṇipari° A: parīpākāttadā A: tāni A: vivarjayet ||

ity udaranidāne saptamaḥ ||

[Adhyāya 8: draft edition based on MS H]

2.8.1athāto mūḍhagarbhāṇān nidānam vyākhyāsyāmaḥ ||
K A: mūḍhagarbhani° N: vyāvyākhyāsyāmaḥ ||
K A: add ni.8.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||
grāmyadharmmayānavāhanādhvagamanapraskhalanaprapatanapīḍanābhighātaviṣamaśayanopavāsavegābhighātātirūkṣakaṭukatiktabhojanājīrṇṇagarbhaśātanaprabhṛtibhir abhighātaviśeṣanācchidyante garbham phalam iva vṛttabandhanāt | sakhalumuktabandhanatvādgarbhaśayyāmatikramya yakṛtplīhāntravivagair avasransamānaḥ koṣṭhasaṃkṣobhayati | tasyāḥ koṣṭhasakṣomādvāyuravyaṃno mūḍhaḥ pārśvabastiśiraudarayoniśūlānāhamūtrasadgānāpādyagarbhaspracyāvayati | taruṇaṃ śoṇitabhāvena kadā cid vivṛddhamasamyagāgatamapatyapathamanuprāptamanirgacchantamapānavaiguṇya sammohitaṅgarbhaṃ mūḍhagarbham ity ākṣate ||
K A: °naprapīḍānadhāvanābhighātaviṣamaśayanāsanopavāsavegābhighātātirūkṣakaṭutiktabhojanaśokātikṣārasevanātisāravamanavirecanapreṅkholanājīrṇagarbhaśātanaprabhṛtibhir N: °yanāsanopavāsavegābhighātātirūkṣākaṭukatiktabhojanājīrṇṇagarbhaśātanaprabhṛtibhir A: viśeṣair bandhānānm ucyate N: °ṣaccatvarāny ucchidyante A: garbhaḥ, N: garvbham A: vṛntabandhanādabhighātaviśeṣaiḥ; A: sa vimuktabandhano garbhāśayama° N: sa khalu muktavandhanatvād garbhaśayyām ati° A, N: °varair A: avasraṃsamānaḥ N: avasrastamānaḥ N: koṣṭhaṃ saṃ° A: °bhamāpādayati, A: tasyā A: jaṭharasaṃkṣomādvāyurapāno N: koṣṭhasaṃkṣobhādvāyurapāno N: mūḍhaṃ N: prārśvavastiśirac udarayoniśūlānāhamūtrasadganāṣādyagarbhas pracyā° A: pārśvabastiśīrṣodarayoniśūlānāhamūtrasaṅgānām anyatamamāpādya garbhaṃ cyā° A: śoṇitasrāveṇa; A: add tameva A: kadācidvivṛddhamasamyagāgatamapatyapathamanuprāptamanirasyamānaṃ viguṇāpānasaṃmohitaṃ garbhaṃ N: vivṛddham asamyag āgatam apatyapathacm anuprāptam anirgacchantam apānavaiguṇyāsamohitaṃ garbham A, N: ācakṣateācakṣate ||ācakṣate |
2.8.4sakīlaḥ pratikhurobījakaḥ parigha iti caturvvidho mūḍhagarbho bhavatīty eke bhāṣante || ya ūrdhvaṃ śiraḥpādābhyāṃ yonimukhan ni ruṇaddhi kīla iva sakīlaḥ| niḥsṛtahastapādaśiraḥkāyaśaktaḥ sapratikhuraḥ| yastunirgacchatiśiro bhujaḥ savījakaḥ| parigha iva yonimukham āvṛtya tiṣṭhet saparigha iti | tattu na samyak || sa yadā viguṇānilapīḍito 'patyapathamanekadhā pratipadyate | tadā catuḥsaṃkhyā hīyate ||
K A: ni.8.4 tataḥ kīlaḥ A: pratikhuro bī° A: tatra A: om A: om A: om A: om A: om A: ūrdhvabāhuśiraḥpādo yo N: śiraḥ pā° A: yonimukhaṃ A, N: niru° A: sa kīlaḥ; N: °raḥ | kāyaśaktaḥ A: °śirāḥ kāyasaṅgī pratikhuraḥ; N: om sa° N: yas tu nirgacchati śiro A: yo nirgacchatyekaśirobhujaḥ A: sa bījakaḥ; A: add yas tu A: yonimukhamāvṛtya A: tiṣṭhati A, N: sa pa° A: add caturvidho bhavatītyeke bhāṣante | A, N: tat tu A: add kasmāt N: °nipī⸤ḍito A: °laprapīḍito N: patyapatham ane° A: prapa° A: om catuḥ°
2.8.5tatra kaś cid dvābhyāṃ sakthibhyāṃ yonim abhiprapadyate | kaścid ābhugnaikasakthi | kaścid ābhugnaśiraḥsphideśenatiryagāgataḥ | kaścid udarapārśvapṛṣṭhānāmanyatamena yonidvāram pidhāya tiṣṭhati | kaścid ekena bāhunā pārśvāpavṛttaśirā | kaścid ābhugnaśirābāhudvayena | kaścid ābhugnamadhyohastapādaśirobhiḥ| kaścid ekena sakthnāyonimabhiprapadyāpareṇapāyum ity aṣṭavidhāmūḍhagarbhagatir uddiṣṭā samāsena |
K A: kaściddvābhyāṃ A: yonimukhaṃ A: pratipa° A: kaścidābhugnaikasakthirekena; N: °sakthiḥ A: kaścidābhugnasakthiśarīraḥ sphigdeśena ti° N: °raḥ sphigdecśena tiryag āgataḥ | A: kaściduraḥpārśvapṛṣṭhānām anya° N: °ṣṭhānām anyatamena A: pidhāyāvatiṣṭhate; A: om A: antaḥpārśvāpavṛttaśirāḥ A: kaścidekena A: add bāhunā; A: kaścidābhugnaśirā bā° A: kaścidābhugnamadhyo ha° N: ābhugnamadhyo ha° A: kaścidekena N: sakthnakācyonim abhi° A: sakthnā yonimukhaṃ pratipadyate 'pareṇa pāyum; N: aṣṭavidho mūḍhagarbhāgatir A: °dhā mūḍhagarbhagatiruddiṣṭā N: uddiṣṭāḥ | N: samāsenaḥ
2.8.6tatra dvāvantyau mūḍhagarbhāvasādhyau śeṣeṣvapi viparītendriyārtha sākṣepakayonibhraṃsasamvaraṇasakkalaśvāsakāsabhramanipīḍitaॉṃś ca pariharet ||
K A: dvāvantyāvasādhyau N: dvābhyāṃ vaṃtyau A: mūḍhagarbhau, A: śeṣānapi N: śeṣeṣv api N: add tu A: °yārthākṣepakayonibhraṃśasṃvaraṇamakkallaśvāsakāsabhramanipīḍitān N: °rthasākṣepakayonibhrañsasamvaraṇasakkallaśvāsakā⸤sabhramanipīḍitaṃś A: om
2.8.7bhavanti cātra ślokāḥ|| kālasya parimāṇena muktavṛttādyathāphalaṃ | prapadyate svabhāvena nānyathā pṛthivītalaṃ ||
K N: bhabhavati cātra|| A: om A: pariṇāmena N: parimāṇau na A: muktaṃ vṛntādyathā paham | A: patituṃ A: add dhruvam ||
2.8.8 evaṃ kālaprakarṣeṇa mukto nāḍīnivambandhanāt | garbhāsayastho hi garbho jananāya prapadyate ||
K A: nāḍīniban° N: nāḍīni vandha° A, N: garbhāśayastho A: yo N: add jaja
2.8.9krimivātābhighātais tu tad evopadrutamphalaṃ | patatyakālepi yathā tathā syād garbhavicyutiḥ||
K A: ni.8.9 kṛmi° A: tadevopadrutaṃ phalam | N: °taṃ phalaṃ | N: pataty akā° A: °le 'pi N: syāṃ
2.8.10ācaturthāntato māsātprasṛte garbhavicyutaḥ | tataḥ sthiraśarīrasya pādaḥ pañcamaṣaṣṭhayoḥ ||
K A: ni.8.10 ācaturthāttato N: māsātprasūte A: māsāt prasravedgarbhavicyutiḥ | A: pātaḥ
2.8.11apaviddhaśarīrātu śītāṅgīnirapatrapā |nīloddhatasirāhanti mā garbhansacatāḥpūnaḥ ||
K A: ni.8.11 pravidhyati śiro yā tu A: śītāṅgī ni° N: °trayā | A: °rā hanti A: sā A: garbhaṃ N: garbhasacatām pūnaḥ c || A: add sa ca tāṃ tathā ||
2.8.12garbhāspandanamāvīnāmpraṇāśaḥ śyāvapāṇḍutā | bhaved ucchvāsapūtitvaṃ śūlaścāntarmmṛte śiśau ||
K N: °na nopīnāṃ praṇāśaḥ A: °nāṃ praṇāśaḥ A: bhavatyucchvā° A: śūlaṃ cāntarbhṛte N: śūlaś cāntamṛṃte
2.8.13mānasāgantubhir mmāturupatāpaiḥ prapīḍitaḥ | garbho vyāpadyate kukṣau vyādhibhiś ca nipīḍitaḥ ||
K N: vyādhibhi N: om N: suni° A: prapīḍitaḥ ||
2.8.14kukṣau māturvvipannāyā garbhaḥ praspandatestriyāḥ| janmakāle muhurttāttaṃpāṭayitvoddharecchiśuṃ ||
K N: kukṣec A: ni.8.14 bastamāravipannāyāḥ A: kukṣiḥ A: °te N: °te striyāḥ| A: add yadi | A: tatkṣaṇājjanma° N: muhurttāttam pā° A: taṃ pāṭayitvoddhared bhiṣak ||
2.8.14ayadā so 'ntarmmṛto garbhaḥ śunobastirivātataḥ | tenāvṛtā ca nāryas tu kukṣisunnahyate bhṛśaṃ ||
A, K N: tonā° N: nāryās
2.8.14butkṣipya iva cāṅgāni mūtrabastiś ca vidyate | klomaplīhāyakṛc caiva phuphphusaṃ hṛdayantathā || garbheṇa pīḍitāhyeta dūrdhvamprakrāmati striyāḥ | sā sūyate muhyati ca kṛcchrocchvāsā ca jāyate ||
A, K N: pupphusaṃ N: hṛdyuyan tathā || N: pīḍitā hy etad N: ūrdhvam pra° N: striyā | N: jñāte ||
2.8.14cpūtigandhyantathāsvedo jihvātālū ca śuṣyati |
vepate srāmyati tathā jīvitañcoparudhyate ||
etair lliṅgaur vvijānīyān mṛtagarbhañ cikitsaka iti ||
A, K N: pūtigandhas tathā svedo N: jihvātāluś N: bhrāmyati N: jīvataṃ co° N: liṅgair H: lliṅgaurvvijānīyānmṛ° N: vijñānīyānmṛ° N: add ni || dra || 9 ||

mūḍhagarbhanidāne 'ṣṭamaḥ||

[Adhyāya 9: draft edition based on MS H]

2.9.1athāto vidradhīnāṃ nidānamvyākhyāsyāmaḥ |
K, H N: vidradhīnān A, N: nidānaṃ vyākhyāsyāmaḥnidānaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||nidānaṃ vyāvyākhyāsyāmaḥ ||
A, K, N
2.9.3sarvvāmaraguruḥ śrīmān nimittāntarabhūmipaḥ |
śiṣyāyovāca nikhilam idam vidradhilakṣaṇaṃ ||
K, H A: śrīmānni° N: śrīmānniśittā⸤n° N: siṣyā° A, N: nikhilamidaṃnikhilamidam
2.9.4tvagraktamāṃsamedānsi pradūṣyāsthi samāśritāḥ |
doṣāḥ śophaṃ śanair ghorañjanayantyucchritā bhṛśaṃ ||
K, H N: °māṃsaṃ medāṃsi A: °medāṃsi A, N: pradūṣyāsthisa°pradūṣyāsthisa° A, N: śanairghoraṃ janayanty ucchritāśanairghorañ janayanty ucchritā N: bhṛṣam ||
2.9.5mahāmūlaṃ rujāvantaṃ vṛttam vāpy athavā yataṃ |
savidrādhir iti khyāte vijñeyaḥ ṣaḍvidhaś ca yaḥ ||
K, H N: mahāmūlā N: rujāvanta A: add cā N: cā py A: (vā) 'pyathavā++āyatam | N: athavāyataṃ | A: tamāhurvidradhiṃ N: sa vidradhir A: om N: add syā A: dhīrā N: khyātoc A: add sa ca A: ṣaṅvidhaḥ || A: om
2.9.6pṛthagdoṣaiḥ samastaiś ca kṣatenāpyasṛjā tathā | ṣaṇṇāmapi hi teṣāntu lakṣaṇaṃ sampravakṣyate ||
K, H A, N: ṣaṇṇām api A: teṣāṃ tu N: teṣān tu
2.9.7kṛṣṇoruṇo vā paruṣo bhṛṣamatyarthavedanaḥ | kṣiprotthānaprapākaś ca vidradhirvvātasaṃbhavaḥ ||
K, H A: ni.9.7 kṛṣṇo 'ruṇo N: kṛṣṇāruṇo A: bhṛśama° A: citrotthā° N: °talackṣaṇaḥ ||
2.9.8pakvodumbarasaṃkāśaḥ śyāvo vā jvaradāhavān | kṣiprotthānaprapākaś ca vidradhiḥ pittasaṃbhavaḥ ||
K, H N: °raśaṅkāśaḥ N: syāvo
2.9.9sarāvasadṛśaḥ pāṇḍuḥ śītaḥ snigdhālpavedanaḥ | cirotthānaprapākaś ca sakuṇḍaś ca kaphātmakaḥ ||
K, H N: śarā° A: ni.9.9 śarava° N: sītaśingdholpa° A: stabdho 'lpa° N: cirosthāna° A: sakaṇḍuś N: sakaṇḍṛś A: kaphotthitaḥ || N: kaphāt śakaḥ ||
2.9.10tanupītasitāścaiṣāmāsrāvāḥ kramaśaḥ smṛtāḥ | nānāvarṇṇarujāsrāvo ghāṭālo viṣamo mahān ||
K, H N: tanupītaśitā° N: ghāṭāle N: viṣavo
2.9.11 viṣamampacyate cāpi vidradhiḥ sānnipātikaḥ |
tais tair bhāvair abhihate kṣate vā pathyasevinaḥ ||
K, H A, N: viṣamaṃ pa°ni.9.11 viṣamaṃ pa°viṣamam pa°
2.9.12kṣatoṣmā vāyurvvisṛtaḥ saraktam pittam īrayet |
jvarastṛṣṇā ca dāhaś ca jāyate cāsya dehinaḥ ||
K, H N: cāyu° A: vāyuvisṛtaḥ A: pittamīra° N: jvaratṛcṣṇā A: tasya N: vā sya
2.9.13 āganturvvidradhistveṣa pittavidradhi lakṣaṇaḥ |
kṛṣṇasphoṭāvṛtaḥ śyāvastīvradāharujājvaraḥ ||
K, H A: add ni.9.13 eṣa A: vidradhirāgantuḥ N: āgantu vidradhiṣapittavidradhila° A: °dhilakṣaṇaḥ | N: kṛṣṇaḥspho° N: syāvatīvra°
2.9.14pittavidradhiliṅgaś ca raktavidradhir ucyate |
uktā vidradhayo hyete teṣv asādhyas tu sarvvajaḥ ||
K, H A: °liṅgastu N: °liṅgasya A: om N: ca
2.9.15abhyantarānata ūrdhvamvidradhīn sampravakṣyate |
K, H A: ni.9.15 ābhyantarānatastūrdhvaṃ vidra° N: ūrdhvam vidradhī N: saṃ pra° A: paricakṣate | A: add gurvasātmyaviruddhānnaśuṣkasaṃsṛṣṭabhojanāt ||
2.9.16pṛthaksaṃbhūya vā doṣāḥ kupitā gulmarūpiṇaṃ ||
K, H A: add ni.9.16 ativyavāyavyāyāmavegāghātavidāhibhiḥ | A, N: pṛthak saṃbhūyapṛthak saṃbhūya N: °piṇaḥ ||
2.9.17valmīkavatsamunnaddhamantaḥ kurvanti vidradhiṃ |
gude bastimukhe nābhyāṃ kukṣau vaṃkṣaṇayostathā ||
K, H N: °cvatsam unnaddham antaḥ A, N: vaṅkṣaṇayos tathāvaṅkṣaṇayos tathā ||vaṃkṣaṇayos tathā ||
2.9.18vṛkkayoḥ plīhniyakṛti hṛdivāklomni vāpyetha |
eṣā muktāni liṃgāni bāhyavidradhi lakṣaṇṇaiḥ ||
K, H N: plīhni ya° A: yakṛti A: add plīhni A: hṛdaye klomni N: hṛdi vā klomni A: vā tathā | N: vāpy a N: add ca | N: eṣām A: teṣāṃ N: uktāni A: jānīyādbāhyavidradhilakṣaṇaiḥ || N: °dhilakṣaṇaiḥ ||
2.9.19āmapakveṣaṇīyācca pakvā pakvamvi bhāvayet | adhiṣṭhāna viśeṣeṇa liṃgaṃ śṛṇu viśeṣataḥ ||
K, H A: ni.9.19 āmapakvaiṣaṇīyāc ca N: āmapakvaṣaṃc ṇīyāc ca A: pakvāpakvaṃ N: pakvāpakvam vibhā° A: vinirdiśet | A: adhiṣṭhānavi° N: °naviśeṣaṇa
2.9.20gude vātanirodhastu kṛcchrālpamūtratā | nābhyāṃ hikkā tathāṭopaḥ kukṣau mārutakopanaṃ ||
K, H N: gatanirodhas tu A: °rodhas tu A, N: add bastau A: tathā++āṭopaḥ
2.9.21 kaṭīpṛṣṭagrahastīvro vaṃkṣaṇotthe tu vidradhau |
vṛkkayoḥ pārśvasaṃkocaḥ plīhnyucchvāsanirodhanaṃ ||
K, H A, N: kaṭīpṛṣṭhagra°ni.9.21 kaṭīpṛṣṭhagra° N: vaṅkṣaṇocche N: vṛkṣayoḥ N: yā svasaṃ° A: plīhnyucchvāsāvarodhanam || N: plīhyacchvāsanirodhaṃ ||
2.9.22sarvvāṅgapragrahastīvro hṛdikāsaś ca jāyate |
śvāso vā yakṛti tṛṣṇā klomni pepīyate 'pyapaḥ ||
K, H A: hṛdi śūlaś N: hṛdi kāmaś A: dāruṇaḥ | N: śvāsau A: om A: ca N: klomnipai A: pipāsā klomaje N: pīyate A: 'dhikā || N: py eṣaḥ ||
2.9.23āmo vā yadi pakvo vā mahānvā yadi vetaraḥ |
sarvvo marmmotthitatvās tu vidradhiḥ kaṣṭa ucyate ||
K, H A, N: add vā A: om A, N: mahān vā N: vetara | A, N: marmotthitaś A: cāpi N: cātrai N: kaṣṭha
2.9.23anābherūparijāto yo marmmābhyāse ca vidradhiḥ |
yaḥ pakvaḥ so 'pyasādhyaḥ syādyaścorddhamudarve tathā ||
A, K, H N: nābher upa° N: marmākhyāṃ se N: sopya sādhyaḥ N: syād yaś cotva sudurai
2.9.24nābherūparijāḥ pakvā yāntyurdhvamitaretvadhaḥ |
adhaḥ sṛteṣu jīvettu sṛteṣūrdhvannajīvati ||
K, H N: nābher upa° A: ni.9.24 nābherupa° A: yāntyūrdhvamitare tvadhaḥ | N: yānty ūrdhvam itare tv adhaḥ | A: jīvatyadho A: niḥsruteṣu N: sruteṣu N: jīvantu A: sruteṣūrdhvaṃ na jīvati || N: sruteśūrdhvan na jīvati ||
2.9.25hṛdbastinābhivarjyā ye teṣu bhinneṣu bāhyataḥ |
jīvetkadācitpuruṣonetareṣu kadācana ||
K, H A: ni.9.25 hṛnnābhibastivarjyā N: jīvet kadāci puruṣo ne° A: jīvet kadācit puruṣo ne°
2.9.26strīṇām avaprajātānām prajātānān tathā hitaiḥ |
dāhajvarakaro ghoro jāyate raktavidradhiḥ ||
K, H A: ni.9.26 strīṇāmapapra° A: prajātānāṃ
2.9.27strīṇām mithyo prajātānām asṛkk apy ādaniḥ sṛtāṃ |
raktajam vidradhiṅ kuryāt kukṣau makkalasaṃjñitaṃ |
K, H A: ni.9.27 api N: mithyā A: samyakprajātānāmasṛk N: masṛk A: om N: kāyād A: kāyādaniḥsṛtam | N: anisṛtaṃ || N: raktajāṃ A: kuksau A: makkallasaṃjñitam ||
2.9.28saptāhātnopaśāntaś cet tataḥ sampratipacyate || viśeṣam atha vakṣyāmi spaṣṭam vidradhigulmayoḥ ||
K, H N: śaptāhānnopa° A: ni.9.28 saptāhānnopaśāntaścettato 'sau N: cett N: tas A: saṃprapa° N: °padyate | A: viśeṣamatha
2.9.29kasmāt na pacyate gulmo vidradhiḥ pākameti ca |
K, H A: ni.9.29 gulmadoṣasamutthānadvidradhergulmakasya N: kasmānna A: add ca | A: kasmānna
2.9.30nanibandho 'sti gulmānām vidradhiḥ sanibandhanaḥ ||
K, H A, N: na ni°ni.9.30 na ni° N: vidradhissanibandhanaṃ || A: add gulmākārāḥ svayaṃ doṣā vidradhirmāṃsaśoṇite ||
2.9.31vivarānucaro gulmapsubudbudakopamaḥ |
evam prakāro gulmas tu tasmāt pākan na gacchati ||
K, H N: gulmai hy apsu bu° A: granthirapsu budbudako yathā | A: evaṃpra° A: pākaṃ
2.9.32māṃsaśoṇitabāhulyāt pākaṅ gacchati vidradhiḥ |
K, H N: add māmśaśoṇitahīnasya gulmlo na paripacyate | A: °tavāhulyāt N: °lyā A: add māṃsaśoṇitahīnatvād gulmaḥ pākaṃ na gacchati ||
2.9.33gulmas tiṣṭhati doṣaiḥ svaiḥ rvvidradhir mmānsaśoṇite || vidradhiḥ pacyate tasmād gulmaś cāpi na pacyate |
K, H A, N: gulmastiṣṭhatini.9.33 gulmastiṣṭhati A: doṣe A: sve A: vidradhirmāṃsaśo° N: vidradhirmāmśasoṇite | N: vidradhiṃ A, N: cāpina
2.9.34hṛnnābhibastijaḥ pakvo varjyo yaś ca tridoṣajaḥ ||
K, H A: add atha majjaparīpāko ghoraḥ samupajāyate || N: add vidradheḥ pūrvarūpāṇi vidsūtrānilasadgrahaḥ ||
2.9.34avidradheḥ pūrvvarūpāṇi viṇmūtrānilasaṅgrahaḥ | bhramo 'dgamarddovair asyaṃ kāṇṭavyammadhucāsyatā || muhurmmuhus tathātyartha yathā sthānam uvedrujā | vivarddhate jvaraś cāsya tṛṣṇā cāsya pravādhata iti ||
A, K, H N: om N: bhramodgamardover N: asya N: kām madhurasyatā | N: tathāct yatha N: sṭhānam N: om N: bhaved N: om N: rujā ||
A, K, N
A, K, N
A, K, N
A, K, N
|| ||vidradhinidāne navamaḥ ||

[Adhyāya 10: draft edition based on MS H]

2.10.1 athāto visarppanāḍīstanarogāṇānnidānam vyākhyāsyāmaḥ ||
K A: °roganidānaṃ N: °ṇāṃ nidānaṃ N: vyā ||
K A: add ni.10.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||
2.10.3 tvagmāṃsaśoṇitagatāḥ kupitāś ca doṣāḥ sarvvāṅgacāriṇam iha sthitam ātmaliṅgaṃ |
kurvvanti vistṛtamanunnatam āśu śophan taṃ sarvvato visaraṇāt tu visarppam āhuḥ ||
K A: ni.10.3 tvaṅmāṃsa° N: tvaṅmānsaśo° A: tu A: sarvāṅgasāriṇam A: ihāsthitam A, N: vistṛtam anun° A, N: śophaṃ N: ta N: visarañ ā A: ca
2.10.4 vātātmako sitamṛduḥ paruṣo 'ṅgamarddaḥ saṃbhedatodapavanajvaraliṅgayuktaḥ |
K N: vātātmakosi° N: paruṣoṅgamarddasam° A: 'ṅgamardasaṃ° A: add gaṇḍair yadā tu viṣamair atidūṣitatvād yuktaḥ sa eva kathitaḥ khalu varjanīyaḥ ||
2.10.5 pittātmako- drūtagatir jvaradāhapākaḥ sphoṭaprabhedabahula kṣatajaprakāśaḥ || sadyaḥkṣatānvitam ivāpi hi-tam vihāti srotojakarddamavapurn na tadā sa sidhyet |
K N: drutagatirjvara° A: drutagatirjvaradāhapākasphoṭaprabhedabahulaḥ N: °lakṣatajaprakāśa⸤ḥ | N: sadyaḥ kṛtā° A: doṣapravṛddhihatamāṃsasiro A: om A: yadā A: syāt N: vibhāti | A: °manibho N: °vapur N: nā N: sasidhyet ||
2.10.6 śleṣmā-tmakaḥ sarati mandam aśīghrapākī snigdhaḥ sthirapracurakaṇḍaran anyavarṇṇaḥ || sarvvātmakas trividhavarṇṇarujāvagāḍhaḥ pakvo na sidhyati sa māṃsasirāpraṇāśāt |
K N: mandamaśī° A: mandamaśīghrapākaḥ N: sthiraḥ pracurakaṇḍurananya° A: sitaśvayathuralparugugrahaṇḍuḥ | N: sarvātkamas A: sarvātmakastrividhavarṇarujo 'va° A: ca N: samaṃśiirāc pra° A: °praśātāt ||
2.10.7 sadyaḥkṣatamvraṇam upetya narasya raktaṃ pittañ ca doṣabahulasya karoti śophaṃ || śyāvaṃ salo-hitam atijvaradāhapākaḥ sphoṭaiḥ kulatthasadṛśair asitaiś ca kīrṇṇaṃ ||
K N: sadyaḥ kṛtavraṇam A: °tavraṇam A: pittaṃ A: raktaṃ N: patittañ A: śoham | A, N: salohitamatijvaradāhapākaṃsa⸤lohitamatijvaradāhapākaṃ N: °dṛśairasitaiś
2.10.8 siddhyanti vātakaphapittakṛtā visarppāḥ sarvvātmakaḥ kṣatakṛtaś ca na siddhim eti || pittātmakoñjanavapuś ca yadā tad āsyāt kṛcchrāc ca marmmasu bhavanti hi savva eva |
K N: °kṛtoc N: ni A: siddhimeti | N: pittātmākaṃja° A: paittānilāvapi A: darśitapūrvaliṅgau N: tadā A: om N: syāt A: sarve N: kṛcchraś A: add kṛcchrasādhyāḥ || N: sarvva A: om
2.10.9 yaḥ śopham īkṣati supakkvam apakkvasañjī yo vā vraṇaṃ pracurapūyam asādhuvṛttaḥ |
abhyantaraṃ praviśati pravidārya tasya sthānāni pūrvvavihitāni tataḥ sa pūyaḥ |
K A: om A: na A: pakvam N: supakvam A: add iti A: pakvamupekṣate yo N: apakvasaṃjñī A: pracurapūyamasā° N: °vṛttaṃ |. N: praviśaLśati
2.10.10 tasyātimātragamanād gatir ity atas tu nāḍī ca yad vahati tena matā tu nāḍī || doṣais tribir bhbhavati yā pṛthag ekaśaś ca saṃmūrcchitair api ca śalyanimittato nyā |
K N: gatirity A: ca A, N: nāḍīva A: yadvahati N: tecnumatānunāḍī |. N: tribhir A, N: bhavati A, N: sā A: pṛthagekaśaś N: salyanimittatonyā |
2.10.11 tatrānilāt paruṣasūkṣmamukhī saśūlā phenānuviddhamadhikaṃ sravati kṣapāsu ||
K N: pāruṣasūkṣmukhīsa° A: kṣapāyām | tṛṭtāpatodasadanajvarabhedahetuḥ pītaṃ sravatyadhikamuṣṇamahaḥsu N: kṣapām | pittā tu A: add pittāt || N: add tṛṭjvarakarī paridāhayuktā pītaṃ sravatyadhikamuṣṇamahaḥ sucāpi ||⸤
2.10.11a pittāt tu tṛdkarakarī paridāhayuktā pītaṃ sravaty adhikam uṣṇam ahassu cāpi |
A, K, N
2.10.12 jñeyā kaphādbahughanārjjunapicchilāsrā stasakaṇḍurarujārajanī pravṛddhāḥ || ||
K N: kaphād vahughanārjana° A: add rātrisrutiḥ H: sta sa° A: stimitarukkaṭhinā sakaṇḍūḥ | doṣadvayābhihitalakṣaṇadarśanena tisro gatīrvyatikaraprabhavās N: stavdhāḥ sakaṇḍurarujā rajanīpravṛddhāḥ | A: add tu vidyāt ||
2.10.13 dāhajvaraś ca sanamūrcchanavaktraśoṣā yasyā bhavanty abhihitāni ca lakṣaṇāni | tām ādiśet pavanapittakaphaprakopād ghorāṅgatittvasuha-rām iva kālarātriṃ ||
K A, N: dāhajvaraśvasa°ni.10.13 dāhajvaraśvasa° A: yasyāṃ N: bhavatyabhi° A: bhavantyabhi° N: ghorāṃ gatiṃ tva° A: ghorāmasu kṣayakarīm
2.10.14 naṣṭaṅ kathañcid aṇumārggam udīriteṣu sthāneṣu śalyam acireṇa gatiṅ karoti | sā phenilaṃ mathitamaccham asṛgvimiśram uṣṇaṃ karoti sahasā su sarujañ ca nityaṃ ||
K A: kathaṃcidanumārgamudī° N: anumācrgam N: sthāne A: śalyamaci° N: °macchamasṛgviniśra | A: °macchamasṛgvimiśramuṣṇaṃ N: muṣṇa A: sraveta A, N: om A: sarujā N: sarujaś
2.10.15 yāvantyo gatayaś caiva kāraṇaiḥ saṃbhavanti hi |
tāvantyaḥ stanarogās tu tair eva ca bhavanti ha ||
K A: ni.10.15 yāvatyo A: add yaiś A: ca N: hiḥ | A: tāvantaḥ N: tāvantya N: stanarogāstu A: syuḥ strīṇāṃ A: hetubhiḥ || A: om
2.10.16 dhamanyas saṃvṛtadvārāḥ kanyānāṃ stanasaṃśritāḥ |
doṣā-gatitvāt tāsāṃ hi stanarogān asantyataḥ ||
K N: samvṛta° A: doṣāvisaraṇāttāsāṃ A: add na A: bhavanti A: stanāmayāḥ || N: °gā na N: om a° A: om
2.10.17 tāsām eva prajātānāṅ garbhbhiṇīnāñ ca tāḥ punaḥ |
svabhāvād eva vivṛtā jāyante saṃbhataḥ ||
K A: garbhiṇīnāṃ N: garbhiṇīnāñ A: evavi° A, N: saṃbhavantyataḥsaṃbhavantyataḥ ||sambhavaṃtyataḥ ||
2.10.18 rasaprasādo madhuraḥ pakvāhāranimittajaḥ |
kṛtsnād dehāt stanau prāpya stanyam ity abhidhīyate ||
K A: kṛtsnade° N: kṛtsnāddehāt A: prāptaḥ
2.10.19ab viṣaśasteṣv api gātreṣu yathā śukran na dṛśyate |
A, K, N
2.10.20 tad eva ceṣṭāyuvatiṃ darśanāt smaraṇād api ||
saṃśabdāt sparśanād vāpi saṃharṣāc ca pravarttate |
K N: °vati A: ceṣṭayuvaterdarśa° A: śabdasaṃśravaṇāt A: sparśāt A: om
2.10.21 suprasannamanaś cātra darśane hetur ucyate ||
āhārarasavīryatvād evaṃ stanyam api striyaḥ |
K A: ni.10.21 suprasannaṃ manas A: tatra A: harṣaṇe A: °sayonitvād A, N: striyāḥstriyāḥ ||striyāḥ |
2.10.19cd sarvvadehāśritatvāc ca śukralakṣaṇam ucyate ||
A, K, N
2.10.22 tad apatyasya saṃsparśād darśanāt smaraṇād api ||
grahaṇāc ca śarīrebhyaḥ śukravat saṃpravarttate ||
K N: sarvadehāsritatvācc N: add ca śukralakṣaṇam ucyate |. N: tadapa° A: evāpatyasaṃ° A: śarīrasya N: śarīrasyaḥ N: samapra°
2.10.23 sneho nirantaras tāsāṃ prasnave hetur ucyate |
tat kaṣāyam bhaved vātāt kṣiptañ ca plavate mbhasi ||
K N: nirastāsāṃ A: tatra A, N: prasrave N: plavatembhasi ||
2.10.24 pittād amlaṃ sakaṭukaṃ rājyambhasi ca pītikā | śleṣmād ghanam picchilañ ca jale cāpy avasīdati || sarvvair duṣṭaṃ sarvvaliṅgam abhighātāc ca du-ṣyati |
K N: amvlaṃ A: rājyo 'mbhasi N: rācjyombhasi A, N: pītikāḥ | A: kaphād N: śleṣmāghana A: duṣṭaiḥ N: mabhi°
K A: add ni.10.25 yat kṣīram udake kṣiptam ekībhavati pāṇḍuram | madhuraṃ cāvivarṇaṃ ca prasannaṃ tad vinirdiśet ||
2.10.26 sakṣīro vā py adugdho vā doṣaḥ prāpya stanau striyāḥ | pradūṣya māṃsarudhira stanarogāya kalpate |
K A, N: sakṣīrauni.10.26 sakṣīrau N: vāpy A: 'pyadugdhau N: adugdhauc A: om N: doṣaṃ A: add doṣaḥ A: raktaṃ A: māṃsaṃ ca sandūṣya N: °dhire
2.10.27 ṣaṇṇām api ca teṣāṃ hi raktajam vidradhim vinā || lakṣaṇāni samānāni bāhyavidradhilakṣaṇair iti ||
K A: ni.10.27 pañcānām N: pañcām A: om N: teṣā A: add tu A: hitvā A: śoṇitavi° N: vidradhi A: om N: vānā |. A, N: om
2.10.27a prabhañjanakadurnnāmā bhagadāraṇaṃ |
A, K, N
2.10.27b kuṣṭhapramehajaḍhagarbhbhañ ca vidradhiṃ ||
A, K, N
2.10.27c visarppastananāḍībhiḥ pūryate daśakopanaḥ ||
A, K, N

visarppanāḍīstanaroganidānadaśamaḥ ||

[Adhyāya 11: draft edition based on MS H]

2.11.1 athāto granthyapacyarvvudagalagaṇḍānān nidānam vyākhyāsyāmaḥ ||
K A: granthapacyarbudagalagaṇḍānāṃ N: granthapacyarvudagalagaṇḍān N: vyākhāśyāmaḥ ||
K A: add ni.11.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||
2.11.3 vātādayo mānsam asṛk praduṣṭāḥ sandūṣya sedaś ca tathā sirāṃś ca vṛttonnatam vigrathitan tu śophaṃ kurvantyato granthir iti pradiṣṭaḥ ||
K A, N: māṃsamasṛkmāṃsamasṛk N: om pra° A: ca duṣṭāḥ A, N: medaśme⸤daś A: kaphānuviddham | N: tasirāṃś A: om A: vigrathitaṃ N: śophan A: granthiriti
2.11.4 āyamyate vṛñjati tudyate ca pratyasya te sāthsyati bhidyate ca | kṛṣṇo mṛdurv vastir ivātataś ca bhinnaḥ sravec cānilajomremacchaṃ ||
K N: vṛcti A: vyathyata A: add eti A: todaṃ A, N: pratyasyate A: kṛtyata N: mathyati A: add eti A: bhedam | N: kṛṣṇomṛdurvastir A: 'mṛdurbastir A: binnaḥ N: bhinnasra° A: °jo 'sramaccham || N: °josramacchaṃ ||
2.11.5 dandahyate dhūpyati cūṣyate ca pāpacyate prajvalatīva cāpi | raktaḥ sapitto py athavāpi pittād bhinnaḥ sraved duṣṇam atīva cāsraṃ ||
K N: raktāpittopyatha° A: sapīto A: 'pyathavā 'pi A, N: pittādbhinnaḥpittādbhinnas A, N: uṣṇam H: duṣṇaduṣṇamatīva
2.11.6 pīto vivarṇo lparujo tikaṇḍūḥ pāṣāṇavat saṃhananopapannaḥ
| cirādhi vṛddhiś ca kaphaprakopādbhinnaḥ sravec chuklaghanañ ca pūyaṃ ||
K A: ni.11.6 śīto N: Lśītovivarṇṇolparujoti° N: saṃhanatopapapannnaḥ || A, N: cirābhivṛddhiś N: °pād bhinnas A: sravec chu°
2.11.7 śarīravṛddhikṣayavṛddhihāniḥ snigdho mahānūkaṇḍuyuto 'rujaś ca |
medaḥkṛto dṛśyati cātra bhinne piṇyākakalkapratiman tu medaḥ ||
K N: °vṛddhiḥ kṣayavṛddhihān nīḥ niḥ A: mahānalparujo N: mahākaṇḍayutorūjāś A: 'tikaṇḍūḥ | N: medaḥ kṛto A: gacchati N: dṛśyate N: piṇyākalka° A: piṇyākasarpiḥpratimaṃ
2.11.8 vyāyāmajātair avalasya tais tair ākṣipya vāyurhi sirāpratānaṃ |
saṅkuñcya sapiṇḍya viśoṣya cāpi granthiṅ karoty unnatam āśu vṛttaṃ ||
K A: abalasya N: vāyur hi A: saṃpīḍya N: saṃcya A: saṅkocya N: sa N: granthi⸤ N: karotyunnatam
2.11.9 granthiḥ sirājaḥ sa tu kṛcchrasādhyo bhaved yadi syāt sarujaścalaś ca |
aruk sa evāpyacalo mahāṃś ca marmotthitaś cāpivivarjjanīyaḥ ||
K N: sarujaś calaś N: ca | aru A: evāpy acalo N: cāpi vi°
2.11.10 hanvasthikakṣyākṣakavāhusandhimanyāgaleṣūpacitan tu medaḥ |
granthiṃ sthiraṃ vṛttam athāyatam vā snigdhaṅ kaphaś cāsya rujaṅ karoti ||
K N: hṛvasthikakṣākṣakavāhusandhim anyāgaleṣūpacitaṃ A: °kakṣākṣakabāhusandhimanyāgaleṣūpacitaṃ N: om N: csniṃgdhakaphāś A: cālparujaṃ N: cārujaṃ
2.11.11 taṃ granthibhis tvāmalakāsthimātrair mmatsyāṇḍajālapratimais tathānyaiḥ ananyavarṇair upacīyamānaṃ cayaprakarṣād apaciṃ vadanti ||
K N: tair N: granthibhistvāma° A: tv āma° N: martyāṇḍa° A: tathā 'nyaiḥ | N: a⸤nanyavarṇairūpa° A: °rṣādapacīṃ N: °rṣādapacim
2.11.12 kaṇḍvanvitās te 'lparujā prabhinnāḥ sravanti naśyanti bhavanti cānye |
medaḥkaphābhyāṃ khalu roga eṣa sudustaro varṣagaṇānubandhī ||
K A: ni.11.12 kaṇḍūyutāste N: kaṇdum vitāstelparujapra° A: 'lparujaḥ N: medaḥ ka° N: add roga N: varṣagaṇ-anuvandhi ||
2.11.13 gātrapradeśe kvacid eva doṣāḥ saṃmūrcchitā māṃsam asṛkpradūṣya | vṛttaṃ mṛdum mandarujam mahāntam analpamūlañ ciravṛddhyapākaṃ ||
K N: gātrapradośe A: kvacideva N: māṃsasapraṣya c | A: abhipradūṣya | N: vṛttan A: sthiraṃ N: mṛdamandarūjam
2.11.14 kurvvanti māṃsocchrayam abhyagādhan tam arvvudaṃ śāstravido vadanti |
vātena pittena kaphena cāpi raktena māṃsena ca medasā ca ||
K N: kurva A: māṃsopacayaṃ N: māṃsoyam A: tu śophaṃ N: abhyagādhaṃ A: arbudaṃ
2.11.15 yajjāyate tasya ca lakṣaṇāni grantheḥ samānani sadā bhavanti |
doṣāḥ praduṣṭā rudhiraṃ sirāsu sakuñcya sampiṇḍya tatas tv apākaṃ ||
K A: ni.11.15 tajjā° N: yaj jāyate N: granthe cḥ A, N: samānāni A: doṣaḥ H: doṣā A, N: praduṣṭo A: sirās tu A: saṃpīḍya N: saṃkuñcya A: saṅkocya N: sapiñtatas A: gatas
2.11.16 sāsrāvamunnahyati mānsapiṇḍam māṃsāṅkurair ācitam āśu ghoraṃ |
sravaty ajasraṃ rudhiram praduṣṭam asādhyam etad rudhirātmakan tu ||
K A: ni.11.16 sāsrāvam unna° A: māṃsapiṇḍaṃ N: māṃsapiṇm A, N: āśuvṛddhimāśuvṛddhim |āśuvṛddhim A, N: om A: syāt ||
2.11.17 raktakṣayopahūtapīḍitatvāt pāṇḍurvbhavet so 'rvvudapīḍitas tu |
muṣṭiprahārādibhir arddite ṅge mānsam praduṣṭañ janayat tu śopham ||
K A: ni.11.17 raktakṣayopadravapī° N: raktakṣapadgatapi⸤ḍi° A: pāṇḍur bhavet N: pāṇḍūr bhavet N: sovurdapī° A: 'rbuda° N: muṣṭhipra° N: arditaṃge A: māṃsaṃ N: māsaṃ N: janayet A: prakaroti N: śophā ||
2.11.18 avedanaṃ snigdham ananyavarṇṇam apākam aśmopamam apracālyaṃ |
praduṣṭamānsasya narasya gāḍham etad bhavet mānsaparāyaṇasya ||
K N: c avedanasnigdham N: avākam N: aśmopamamapracālya | A, N: praduṣṭamāṃsasya A: bāḍham A: māṃsapa° N: māṃsarāyanasya ||
2.11.19 māṃsārvvudaṃ tv etad asādhyam uktaṃ sādhyeṣv apīmāni vivarjjayīta |
samprasrutam marmmaṇi yac ca jātaṃ srotassu vā yac ca bhaved acālyaṃ ||
K A: ni.11.19 māṃsārbudaṃ A: vivarjayet A: add tu | N: om
2.11.20> yajjāyate 'nyat khalu pūrvvajāte jñeyan tad adhyarvvudam arbudajñaiḥ |
yad dvandvajātaṃ yugapat kramād vā dvirarvvudan tac ca bhaved asādhyam ||
K A, N: om N: yaj jāyate N: nyad A: jñeyaṃ N: tadanyarvudam A: adhyarbudam A: dvir arbudaṃ N: asādhya ||
2.11.21 na pākam āyānti kaphānvitatvān medovahutvāc ca viśeṣatas tu |
doṣasthiratvād grathanāc ca teṣāṃ sarvvārvvudāny eva viśetam tu ||
K A: kaphādhikatvān A: medobahu° A: sarvārbudāny A: nisargatas N: viṣetas
2.11.22 vātaḥ kaphaś cāpi gale pra ttu saṃśritya tathaiva medaḥ |
kurvvanti gaṇḍaṃ kramaśaḥ svaliṅgaiḥ samanvitan taṅ galagaṇḍam āhuḥ ||
K A: caiva A: pravṛddhau N: praduṣṭho A, N: manye tu A: saṃsṛtya N: saṃsritya A: samanvitaṃ N: tan
2.11.23 todānvitaḥ kṛṣṇasirāvanaddhaḥ kṛṣṇo ruṇo vā pavanātmakas tu |
K, N A: add medonvitaś copacitaś ca kālād bhaved atisnigdhataro 'rujaś ca ||
2.11.24 pāruṣyayuktiś ciravṛddhyapāko yadṛcchayā caiṣa bhavet kadācit pākam iyāt kadācit || vairasyam āsyasya ca tasya jantor vbhavet tathā tālugalapraśoṣaḥ |
K A, N: °yuktaś A: om A: pākamiyāt N: om A, N: bhavet
2.11.25 sthiraḥ savarṇo gururugrakaṇḍū śīto mahāṃś cāpikaphātmakas tu ||
cirābhivṛddhim bhajate cirāc ca prapadyate mandarujaḥ kadācit |
K N: sthire A: 'lparugugrakaṇḍūḥ N: guturugrakaṇḍūśīto N: mahāś N: cāpi ka° A: kurute A: prapacyate
2.11.26 mādhuryam āsyasya ca jantor vbhavet tathā tālugalapralepaḥ ||
snigdho guduḥ pāṇḍuraniṣṭagandho medothitaḥ pāṇḍuyuto rujaś ca |
K A, N: add tasya A, N: bhavet A: mṛduḥ N: gurupāṇ° A: medaḥkṛto A: om N: kaṇḍūyuto A: nīrugathātikaṇḍūḥ || A: om
2.11.27 pralamvate 'lāvuvad alpamūlo vivarddhate hīyati cātra dehaṃ ||
snigdhāsyatā tasya bhavec ca jantor ggale ca śavdaṅ kurute ca nityaṃ |
K A: ni.11.27 pralambate N: °telāvuvadalpamūlo A: 'lābuvadalpa° A: om A: om A: om A: dehānurūpakṣayavṛddhiyuktaḥ | N: jantorgalena A: jantorgale+anuśabdaṃ N: nity a ||
2.11.28 kṛcchrocchvasan tam mṛdusarvvagātraṃ samvatsarāt ī tam arocakārttam ||
kṣīṇañ ca vaidyo galagaṇḍinan tu bhinnasvarañ cāpi vivarjjayīta ||
K A, N: kṛcchrācchvasantaṃni.11.28 kṛcchrācchvasantaṃkṛccchrācchvasantaṃ A: saṃvatsarātītam N: °rātītam N: °kārta | N: caiva A: °ḍinaṃ N: °ḍitaṃ A: caiva A: vivarjayet tu || N: vivarjja⸤jīti ||
2.11.29ni.11.29 nivaddhaśvayathur yasya yathā muṣkam pralamvate |
mahānuvodhy athavā hrasvas taṃ gaṇḍam iti nirdiśet ||
iti granthyapacyarvvudagalagaṇḍanidāna ekādaśa || 11 ||
K A: ni.11.29 nibaddhaḥ śvayathuryasya A: om A: muṣkaval N: muṣka A: lambate A: add gale | A: mahān vā yadi N: mahān vāpy A: vā N: hṛsvos A: galagaṇḍaṃ A: tam A: ādiśet || N: ni || || ❈ || A: om N: om

[Adhyāya 12: draft edition based on MS H]

2.12.1 athāto vṛddhyupadaṃśaślīpadānān nidānam vyākhyāsyāmaḥ ||
K N: vṛddhyupadaṃsaślī° A: °dānāṃ N: vyāvyākhyāsyāmaḥ ||
K A: add ni.12.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||
2.12.3 vātapittaśleṣmaśoṇitamedomūtrāntranimittāḥ sapta vṛddhayo bhavanti | teṣu mūtrāntranimittau vātasamutthau | kevalam utpattihetur anyaḥ ||
K N: °trāntanimittās A: tāsāṃ A: °mitte vṛddhī A: °mutthe A: anyatamaḥ ||
2.12.4 adhaḥ kupito 'nyatamas tu doṣaphalakośayor vvātavāhinīdhamanīm abhiprapadya phalakoṣayor vvṛddhim upajanayati || tam vṛddhim ity ācakṣate ||
K A, N: praku° A: hi N: doṣaḥ | pha° A: doṣaḥ phalakośavāhinīr N: °hiṇī⸤dhamanīm A: add dhamanīḥ A: janayati A: tāṃ
K A: add ni.12.5 tāsāṃ bhaviṣyatīnāṃ pūrvarūpāṇi bastikaṭīmuṣkameḍhreṣu vedanā mārutanigrahaḥ phalakośaśophaś ceti ||
2.12.6 tatrānilapūrṇṇabastim ivātatam puruṣam animittarujam vātavṛddhim ity ācakṣate | pakvodumbarasaṅkāśam āśu samutthānam pittavṛddhiṃ || kaṭhinaṃ snigdham alpavedanaṃ śleṣmavṛddhiṃ || kṛṣṇasphoṭāvṛtaṃ pittavṛddhiliṅgaṃ raktavṛddhiṃ || mṛdusnigdhaṃ sakaṇḍur alpavedanan tālaphalaprakāśam medovṛddhiṃ || mūtrasandhāraṇaśīlasya mūtravṛddhir bbhavati || sa gacchato 'mbupūrṇṇā dṛtir iva kṣubhyate mūtrakṛcchravedanāvantaṃ mūtravṛddhim ity ācakṣate || tatra balavadvigrahādibhir vviśeṣair vvāyuḥ prakupito ntrasya sthūlasya cetarasyaikadaśam viguṇam ādāyādho vaṃkṣaṇasandhim āgamya kālāntareṇa muṣkakoṣam upaiti ādhmātabastir ivātataḥ pradīrghaḥ śopho bhavati | saśabdam anupīḍitaś corddhvam utpatati vimuktaś ca punar ādhmāti | tam antravṛddhim asādhyam ity ācakṣate ||
K A: °laparipūrṇāṃ bastim A: ivātatāṃ A: paruṣām A: animittānilarujāṃ A: om A: °kāśāṃ N: °kāsam A: add jvaradāhoṣmavatīṃ A: cāśusam utthānapākāṃ A: kaṭhinām A: om N: snigdhakaṇḍum A: °danāṃ A: add śītāṃ kaṇḍūmatīṃ N: kṛṣṇāspho° A: °vṛtāṃ N: pittavṛiddhi° A: °liṅgāṃ A: mṛdusnigdhāṃ A: kaṇḍūmatīm A: °danāṃ A: °kāśāṃ N: °ṇasīlasya A: sā N: bupūrṇṇadṛtir A: kṣubhyati A: °danāṃ vṛṣaṇayoḥ śvayathuṃ kośayoś cāpādayati, tāṃ N: °vaṃttaṃ N: mūctravṛddhir A: vidyāt; A: bhāraharaṇabalavadvigrahavṛkṣaprapatanādibhir A: āyāsavi° A: add abhipravṛddhaḥ A: prakupitaś A: ca A: sthūlāntrasyetarasya caikadeśaṃ N: °kadeśam A: add gatvā A: upetya A: add granthirūpeṇa sthitvā 'pratikriyamāṇe ca A: add phalakośaṃ praviśya A: muṣkaśopham N: muśkakośam A: āpādayati, A: ādhmāto bastir A: add sa N: sasa⸤bdam A: saśabdamavapīḍitaścordhvam A: upaiti, A: ādhmāyate, A: tām A: asādhyām
2.12.7 tatra brahmacāriṇīn dīrghakarkkaśaromāṃ yonirogopasṛṣṭām alpadvārām apriyām akāmām acaukṣasalilaprakṣālitayonim vā nārīṃ yo 'dhigacchet tathā karajadaśanasaviṣaśūkanipātanāddhastābhighātāc catuṣpadagamanād acaukṣasalilaprakṣālanād vā prakupitā meḍhragatās tu doṣāḥ kṣate kṣate vā śvayathum upajanayanti | tam upadaṃśam ity ācakṣate ||
K A: ni.12.7 tatrātimaithunād A: add atibrahmacaryād vā tathā A: 'tibrahmacāriṇīṃ N: °cṇī A: add cirotsṛṣṭāṃ rajasvalāṃ A: dīrgharomāṃ ka° N: dīrghakarkaśaromāṇoni° A: saṅkīrṇaromāṃ nigūḍharomām A: add mahādvārām N: acokṣa° A: add aprakṣālitayoniṃ yonirogopasṛṣṭāṃ svabhāvato vā duṣṭayoniṃ viyoniṃ N: nārī A: atyartham A: upasevamānasya A: karajadaśanaviṣaśūkanipātanādbandhanā° A: catuṣpadīga° A: °nādavapīḍanācchrukravegavighāraṇānmaithunānte A: vā+aprakṣālanādibhir N: prakupitā⸤s A: meḍhramāgamya A: prakupitā N: svayathum N: upadaṃsam
2.12.8 sa pañcavidhas tribhir ddoṣaiḥ pṛthak samastair asṛjaś ca |
K N: tribhi A: asṛjā A: ceti ||
2.12.9 tatra vātike tvakparimoṭanaṃ stabdhameḍhratā paruṣaśophatā vividhavedanāprādurbhāvaś ca || paittike śvayathur udumbarapratikāśo jvaradāhayuktaḥ || ślaiṣmike śvayathuḥ kaṇḍūmān kaṭhinaḥ snigdhaś ca || raktaje kṛṣṇasphoṭaprādurbbhāvo 'tyartham asṛkpravṛttiḥ pittaliṅgāni ca || sarvvaje sarvvaliṅgadarśanam avadaraṇañ ca śephasaḥ | krimiprādurbbhāvo maraṇañ ceti ||
K A: add pāruṣyaṃ A: tvakparipuṭanaṃ H: tvakpari pā mo2 ṭanaṃ A: vividhāś ca vātavedanāḥ; A: om A: add jvaraḥ N: svayathur A: pakvoḍumbarasaṅkāśastīvradāhaḥ kṣiprapākaḥ A: add pittavedanāśca; N: svayathuḥ N: kaṇḍūcnmāṃ A: śleṣmavedanāśca; N: add meḍhragato N: pittāliṅ° A: add atyarthaṃ jvaradāhau A: śoṣaśca, A: add yāpyaś caiva kadācit; N: sephasaḥ || A: kṛmi° N: krimi dā prā du°
2.12.10 prakupitās tu doṣās tv adhaḥprapannā vaṃkṣaṇorujaṃghāsv avatiṣṭhante | tataḥ kālāntareṇa pādam āśritya śanaiḥ śanaiḥ śopham upajanayanti | tac chlīpadam ity ācakṣate || tat tu trividham vātapittakaphanimittam iti ||
K A: om 2.12.10 pra° A: doṣā A: vātapittaśleṣmāṇo 'dhaḥ° A: °rujānujaṅghāsv A: avatiṣṭhamānāḥ N: tatra A: āśrity A: a A: om upa° A: taṃ ślīpadam N: taṃ A: tattri°
2.12.11 tatra vātajaṃ kṛṣṇam paruṣaṃ kharam animittarujam analpavedanam parisphuṭati ca bahuśaḥ || pittajan tu pītāvabhāsaṃ mṛdujvaradāhapradañ ca || śleṣmajan tu snigdhaṃ svetāvabhāsaṃ mavedanam atimahāntaṃ granthikaṇṭakair upacitañ ca ||
K A: add kharaṃ A: paruṣamanimittānilarujaṃ A: om N: °dana A: pittajaṃ A: °bhāsamīṣanmṛdu jvaradāhaprāyaṃ A: śleṣmajaṃ A: add śvetaṃ A: snigdhāva° N: ave° A: mandavedānaṃ N: atimahāntragran° A: bhārikaṃ mahāgranthikaṃ kaṇ°
2.12.12 tatra samvatsarātītam atimahantaṃ valmīkajātam atiprasrutam iti varjanīyāni ||
K A: saṃvatsarātītamatimahadvalmī° A: prasṛtam
2.12.13 trīṇy apy etāni jānīyāc chlīpadāni kaphocchrayāt |
gurutvañ ca mahattvañ ca yasmān nāsti vinā kaphāt ||
K A: add ni.12.13 bhavanti cātra A, N: jānīyāc chlī° H: jānīyā⸤cchlīpad ī ā ni
2.12.14 purāṇodakabhūyiṣṭhāḥ sarvvarttuṣu ca śītalāḥ |
ye deśās teṣu jāyante ślīpadāni viśeṣataḥ ||
K N: °yiṣṭhā
2.12.15 pādavaddhas tayoś cāpi ślīpadañ jāyate nṛṇām |
karṇākṣināsāsv api ca kecid icchanti tadvida iti ||
K A: °nāsikauṣṭheṣu A: tadvidaḥ ||

vṛddhyupadaṅśaślīpadānān nidāne dvādaśa || ||

[Adhyāya 13: draft edition based on MS H]

2.13.1 athātaḥ kṣudraroganidānaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||
K A: kṣudrarogāṇāṃ ni°
K A: add ni.13.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||
2.13.3 saptacatvāriṃśat kṣudrarogā bhavanti || tad yathā || ajagallikā | yavaprakhyā | amvālajī | vivṛtā | kacchapikā | valmīkā | indraviddhā | garddabhikā | panasikā | pāṣāṇagarddabhaḥ | icivallikā | kakṣā | gandhanāmā | visphoṭakaṃ | agnirohiṇī | cippa | anuśayī | vidārikā | śarkkarā | śarkarārvvudaṃ | pāmā | vicarccikā | rakasā | pādadārī | kadaraṃ | alasakaḥ | rujā dārūṇakaṃ | arūṣikā | palitaṃ | mayūrikā | yuvānapiṭakā | padminīkaṇṭakā | jatumaṇi | masakaṃ | tilakā | naccha | vyaṃgaḥ | nīlikā | parivarttikā | niruddhaprakāśaṃ | avapāṭikā | sanniruddhagudaṃ | ahipūtanaṃ | vṛṣaṇakacchūḥ | gudabhransaś ceti ||
K A: add ni.13.3 samāsena A: catuścatvā° A: andhālajī N: andhājalacjī | A: valmīakaṃ A: indravṛddhā A: om A: °rdabhaḥ N: add jālagardabhaḥ | A: jālagardabhaḥ N: irive⸤ṇṇikā | N: kakṣyā | A: om A: visphoṭakaḥ N: cippā | anu° A: cippaṃ kunakhaḥ anu° A: om N: sarkka° A: śarkarārbudaṃ A: pādadārikā A: alasendraluptau A: om A: dāruṇakaḥ N: dāruṇāka | aruṣikā | A: aruṃṣikā A: masūrikā N: maśūrikā | A: yauvanapiḍakā N: °kaṇṭhackā | A: °ṭakaḥ A: jatumaṇiḥ A: maśakaḥ N: maśaka | A: add carmakīlaḥ A: tilakālakaḥ A: nyacchaṃ N: vyaṅga | A: om N: nālikā | A: add avapāṭikā A: °prakaśaḥ N: °prakaśaṃ | A: om N: avapāṭhikā | A: °gudaḥ A: °kacchraḥ N: °kacchṛgudaṃ bhramaś A: gudabhraṃśaś
2.13.4 snigdhāḥ savarṇṇā grathitā nīrujā mudgasannitāḥ |
kaphavātotthitā jñeyā vālānām ajagallikā ||
K A: ni.13.4 snigdhā N: śnigdhāḥ N: savarṇṇa A: nīrujāa A: mudrasannibhā | N: mudgasammitā | A, N: bālānāmaja°
2.13.5 yavākārā sukaṭhinā grathitā māṃsasaṃśritā |
piḍakā śleṣmavātābhyāṃ yavaprakhyeti cocyate ||
K N: °śritāḥ | N: piṭakā A: socyate ||
2.13.6 ghanālpavakrām piḍakām unnatām parimaṇḍalāṃ |
amvālajīm alpapūyān tām vidyāt kaphavātajāṃ ||
K A: ni.13.6 ghanamavaktrāṃ N: °vacktram A: piḍakāmunnatāṃ N: piṭakāmunnatāṃ A: andhālajīmalpapūyāṃ N: andhālajīmalpapūyā N: °tajā ||
2.13.7 vivṛtābhyām mahādāhām pakvodumvarasannibhāṃ |
parimaṇḍalām pittakṛtām vivṛtān nāsatām viduḥ ||
K A, N: vivṛtāsyāṃni.13.7 vivṛtāsyāṃvivṛtāsyām A: pakvodumbara° A: vivṛtām A: iti tāṃ A: vidyāt A: pittotthāṃ N: nāmatām A: parimaṇḍalām ||
2.13.8 grathitā pañca vā ṣaḍ vā dārūṇāḥ kacchaponnatāḥ |
kaphānilābhyām piḍakā jñeyā kacchapikā vudhaiḥ ||
K A, N: grathitāḥni.13.8 grathitāḥ A, N: ṣaḍvā A, N: dāruṇāḥ N: piṭakā A: budhaiḥ ||
2.13.9 pāṇipādatale sandhau grīvāyām ūrdhvajatruṇi |
granthir vvalmīkavadyasya śanaiḥ samupacīyate ||
K N: grīvāyāṃmūrdhva° A: grīvāyāmūrdhva° N: granthirvalmī° A: granthirvalmīkavadyas A: add tu
2.13.10 todaḥ kledaparīdāhaḥ kaṇḍūmadbhir mmukhair vvṛtaḥ |
vyādhir vvalmīka ity eṣa vijñeyaḥ kaphapaittikaḥ ||
K N: todakle° A: ni.13.10 todakledaparīdāhakaṇ° A, N: mukhairvṛtaḥ | N: vyādhiva° A: om N: vijñāyaḥ A: kaphapittānilidbhavaḥ ||
2.13.11 padmakarṇṇikavat madhye piḍakābhiḥ samācitāṃ |
indrā viddhām vijānīyād vātapittotthitām bhiṣak ||
K A: ni.13.11 padmāpuṣkaravanmadhye N: °kavanmadhye N: piṭakābhiḥ A: indravṛddhāṃ N: indravidvāvi° A: add tu tāṃ A: vidyādvāta°
2.13.12 maṇḍalam vṛttam utsannaṃ saraktam piḍakācitaṃ |
rujākarīṅ garddabhikāṃ tām vaded vātapittataḥ ||
karṇṇasyābhyantare jātām piḍakām ugravedanāṃ |
sthirām penasikān tān tu vidyād vātakaphotthitāṃ ||
K A, N: vṛttamutsannaṃvṛttamutsannaṃ N: piṭakā° N: rujākarī A: gadarbhikāṃ A: vidyādvātapittajām | N: vadedvātapittaḥ | A: karṇau pari N: karṇṇasyābhyāntare A: add samantādvā pṛṣṭhe A: vā N: jātā N: piṭkāmugra° A: piḍakograruk | śālūkavatpanasikāṃ N: sthirācmparina° A: tāṃ A: om A: vidyācchleṣmavātajām || N: °tthitān ||
2.13.13 hanvāḥ sandhisamudbhūtaṃ śopham alparujaṃ sthiraṃ |
pāṣāṇagarddabham iti vrūyāt tat kaphapittataḥ ||
K A: ni.13.13 hanusandhau sa° N: sandhi sa° A, N: śophamalpa° A: om A: vidyādbalāsapavanātmakam || N: om
2.13.14 visarppavat sarppati yaḥ śophastanurapākavān |
dāhajvarakaraḥ pittāt sajñeyo jālagarddabhaḥ ||
K A: dāhajvarakarastanuḥ | apākaḥ N: sopham taturpākvān | A: śvayathuḥ A, N: sa jñeyo
2.13.15 piḍakām uttamāṅgasthām vṛttām ugrarujāṃ jvarāṃ |
sarvvātmakāṃ sarvvaliṅgāṃ jānīyādirivellikāṃ ||
K N: piṭakāmutta° A: ni.13.15 piḍikāmutta° A, N: vṛttāmugrarujājvarāmvṛttāmugrarujājvarām |vṛttāmugrarujājvarāṃ | N: sarvātmikāṃ
2.13.16 vāhukandyāṃ sapārśvaṣu kṛṣṇāṃ sphoṭāṃ savedanāṃ |
pittaprakopasaṃbhūtāṃ kakṣyetibhiṣagā diśet ||
K A: ni.13.16 bāhupārśvāṃsakakṣāsu N: bāhukakṣyāṃcsapārśveṣu A: kṛṣṇasphoṭāṃ N: savenāṃ | A: kakṣām iti N: kati bhiṣagādiset || A: vinirdiśet ||
2.13.17 ekām etādṛśīn dṛṣṭāṃ piṭikāṃ sphoṭasannibhāṃ |
tvaggatām pittakopena gandhanāmām vinirddeśet ||
K A: ni.13.17 ekāmevaṃvidhāṃ N: ekāmetāndṛśī L A: om A, N: dṛṣṭvā N: piṭakāṃ N: tvagtāṃ A: pracakṣate || N: vinidiśet ||
2.13.18 agnidagdhanibhāḥ sphoṭāḥ sajvarāḥ pittaraktataḥ |
ci sarvvatra vā dehe visphoṭaka iti smṛtaḥ ||
K A: kvacit N: tvaci A: add smṛtā A: visphoṭakā iti || A: om
2.13.19 kakṣabhāgeṣu ye sphoṭā jāyante mānsadārūṇā |
antarddāhajvarakarā dīptapāvakasannibhāḥ ||
K A: ni.13.19 kakṣābhā° N: kakṣakāroṣu A: māṃsadāru(ra)ṇāḥ | N: māṃsadāruṇāḥ | N: °jvarākarā N: °nibhā ||
2.13.20 saptāhādvā daśāhād vā pakṣād vā ghnanti mānavaṃ |
tām agnirohiṇīm vidyād asādhyāṃ sannipātataḥ ||
K A, N: daśāhādvā A, N: pakṣādvā A: tāmagni° N: tāmagnirohiṇī A, N: vidyādasādhyāṃ
2.13.21 nakhamānsam adhiṣṭhāya vātaḥ pittañ dehināṃ |
kuryā tān dāhapākau ca taṃ vyādhiñ cippam ādiśet ||
K A, N: nakhamāṃsamadhi°ni.13.21 nakhamāṃsamadhi° A: add pittaṃ N: vātapittañ A: ca N: add ca A: vedanām | A: karoti N: kuryāt N: ādā°
A, K, N
2.13.22cd tad evālpatatarair doṣaiḥ kunakham parūṣaṃ kharaṃ ||
A, K, N
A, K, N
2.13.23cd gambhīrām alpasaṃrambhāṃ savarṇṇām uparisthitāṃ |
A, K, N
2.13.24 kaphād anuśayīm yasyām vidyād antaḥ prapākinīṃ ||
vidārīkandavad dhṛtān kakṣavaṃkṣaṇasandhiṣu |
K A: ni.13.24 kaphādantaḥprapākāṃ A: om N: anuśayīpaṅkha A: tāṃ A: vidyādanuśayīṃ A: om A: bhiṣak | N: prayākirīṃ | A, N: °vadvṛttāṃ°vacdvṛttāṃ N: kakṣāvaṃ° A: kakṣāvaṅ°
2.13.25 vidārikām iti vadet sarujāṃ sarvvalakṣaṇāṃ ||
prāpyamāṃsasirāmnāyu śleṣmā medastathānilaḥ |
K A: add ni.13.25 raktāṃ A: om A: vidyāt N: vaded A: sarvajāṃ A: prāpya māṃsasirāsnāyu N: prāpya māṃsasirāsnāyuṃ A: medas tathā 'nilaḥ || N: medas tathā⸤nilaḥ ||
2.13.26 granthiṅ kurvvanty asau bhinno madhusarppirvvasānibhaṃ ||
karot asrāvam anilas tatra vṛddhiṅ gataḥ punaḥ ||
K N: kurvantya A: om N: saubhinno A: bhinno 'sau A: °nimam | A: sravatyāsrāvamatyarthaṃ N: karotyāsrāvamanilas A: om A: 'nilaḥ ||
2.13.27 mānsam viśograthitāṃ śarkkarāñjanaty ataḥ ||
durgandhiklinnamaty arthan nānāvarṇṇan tataḥ sirāḥ |
K A, N: māṃsaṃni.13.27 māṃsaṃ A, N: viśoṣya gra°viśo-cṣya gra° A: śarkarāṃ janayet N: śarkkarāṃ janayanyataḥ | A: punaḥ | A: durgandhaṃ klinnamatyrthaṃ N: durgandha klinnam atyarthan A: nānāvarṇaṃ
2.13.28 sṛjanti raktaṃ sahasā tam vidyāc charśarkkarār vvudaṃ ||
pāmāvicarcyau kuṣṭheṣu rakasā ca prakīrtitā ||
K A: ni.13.28 sravanti A: om A: raktaṃ A: tadvidyāccharkarārbudam | N: vidyāc charkkarārbudaṃ | N: rakaśā
2.13.29 parikramaṇaśīlasya vāyuraty artharūkṣayoḥ |
pādayoḥ kurute dārīsarūjās talasaṃśritāḥ ||
K N: °ṇasīlasya N: vāyur atyartha° A: vāyuratyartha° N: kurate A: dārīṃ sarujāṃ N: dārī sarujām N: ta⸤lasaṃsritāḥ || A: °śritaḥ ||
2.13.30 śarkkaronmathite pāde kṣata vā kaṇṭakādibhiḥ |
granthiṃ kīlavad utsanno jāyate kadaran tu tata ||
K N: sarkka° A, N: kṣate N: kaṇṭhakā° A: medoraktānugaiś N: om A: caiva A: doṣair A: add vā A: add nṛṇām || A: om
K A: add ni.13.31 sakīlakaṭhino granthirnimnamadhyonnato 'pi vā | kolamātraḥ saruk srāvī jāyate kadaras tu saḥ ||
2.13.32 klinnāṅgulyantarau pādau kaṇḍadāharujānvitau |
duṣṭakarddamasaṃsparśādalaseti vibhāvayet ||
K N: kaṇḍūdā° A: kaṇḍūdāharuganvitau | N: °rśād alaseti A: °lasaṃ taṃ A: vinirdiśet ||
2.13.33 romakūpānugam pittam vātena saha mūrcchitaṃ |
pracyāvayati romāṇi tataḥ śleṣmā saśoṇitaḥ ||
K N: °nurām N: saśoṇitaṃ ||
2.13.34 ruṇddhi romakūpās tu tato 'nyeṣāmasambhavaḥ |
tad indraluptaṃ khālity aṃ rūjeti ca vibhāvyate ||
K A, N: ruṇaddhini.13.34 ruṇaddhi A: romakūpāṃs N: nyeṣām asam° A: tadindra° N: indraluptakhālityaṃ⸤ A: rujyeti N: rujeti
2.13.35 dāruṇākaṇḍurā rūkṣā keśabhūmim prayodyate |
kaphamārutakopena vidyād dāruṇakan tu tat ||
K A, N: dāruṇā kaṇ°ni.13.35 dāruṇā kaṇ° A, N: keśabhūmiḥ A: prapāṭyate | N: pracodyate | N: kapham āru° A: kaphavātaprakopeṇa A: vidyāddāru° A: tam ||
2.13.36 aruṃṣi vahuvakrāṇi vahukledāni mūrddhantu |
kaphāsṛkkritakopena vraṇām vidyād arūṣikāṃ ||
K A, N: arūṃṣini.13.36 arūṃṣi A, N: bahuvaktrāṇi A: bahukledīni A: mūrdhani | N: mūrdhdhitra | N: kaphāsṛkṣinta° A: kaphāsṛkkṛmiko° A: nṛṇāṃ A: vidyādaruṃṣikām || N: arūṃṣikāṃ ||
2.13.37 krodhaśokaśramakṛtaḥ śarīroṣmā śirogataḥ |
pittañ ca keśān pacati palitan tena jāyate ||
K N: krodhasoka° N: kesāṃ A: palitaṃ
2.13.38 dāhajvararujāvantastāmrāḥ sphoṭāḥ savedanāḥ |
gātreṣv antaś ca vadane vijñeyā tu masūrikā ||
K N: śave° A: sapītakāḥ | A: gātreṣu N: gātrentaś A: om N: vijñeyāt A: cāntarvijñeyāstā A: masūrikāḥ || N: maśūrikāḥ ||
2.13.39 śālmalīkaṇṭakaprakhyāḥ kaphamārutaraktajāḥ |
yuvānapiḍakā yūnām vijñeyā mukhadūṣaṇāḥ ||
K N: °kaṇṭhakaprakhyāḥ N: kapāpha° A: °taśoṇitaiḥ | jāyante piḍakā N: yuvānac piṭakā A: yūnaṃ A: vaktre yā N: vijñeyāmukhaidūṣaṇā || A: mukhadūṣikāḥ ||
2.13.40 kaṇṭakair ācitam vidyān maṇḍalam pāṇḍu kaṇḍuraṃ |
padminīkaṇṭakaprakhyais tadākhyaṅ kaphabātajaṃ ||
K N: kaṇṭhakair A: ni.13.40 kaṇṭakairācitaṃ A: vṛttaṃ A: kaṇḍūmat A: pāṇḍumaṇḍalam | N: kaṇḍūraṃ | N: °kaṇṭhakaprakhyais N: tadāsya A: kaphavātajam ||
2.13.41 samam utsannam arujam maṇḍalaṅ kapharaktajaṃ |
sahajaṃ lakṣma caikeṣāṃ lakṣyo jatumaṇīti sā ||
K A: add ni.13.41 nīrujaṃ A: samamutsannaṃ A: om A: raktamīṣac N: lakṣya A: ca A: ślakṣṇaṃ N: lakṣyā A: jatumaṇiṃ N: jatumanīti A: viduḥ ||
2.13.42 avedanaṃ sthirañ caiva yasmin gātre pradṛśyate |
māṣavat kṛṣṇam utsannam anilāt maṣakam ādiśet ||
K A: yasya N: yasmiṃ A, N: gātreṣu A, N: om pra° A: māṣavatkṛṣṇamutsannamanilānma° N: māṣavatkṛṣṇamutsannamanilānmaśakam A: vadet || N: ādiset ||
2.13.43 kṛṣṇāni tilamātrāṇi nīrujāni samāni ca |
vātapittalavotsetām vidhyāttikālakāṃ ||
K N: samāṇi A: °ttakaphocchoṣāttān N: °lachotsedhāntās A: vidyāttilakālakān || N: viryāttilakām N: add bhiṣak ||
2.13.44 mahad vā yadi vāty alpaṃ śyāvam vā yadi vā sitaṃ |
nīrujam maṇḍalaṃ gātre naccham ity abhidhīyate ||
K A: ni.13.44 maṇḍalaṃ A: om A: mahadalpaṃ N: vātyanyalpaṃ A: om N: spācaṃ N: vāyaṃ N: tivā N: mitaṃ | A: add sahajaṃ N: nirujaṃcmaṇ° A: om N: gātra A: nyaccham
A, K, N
2.13.45cd krodhāyāsaprakupito vāyuḥ pittena saṃyutaḥ |
A, K, N
2.13.46 mukham āgamya sahasā maṇḍalam visṛjaty ataḥ ||
nirujan tanukaṃ śyāvaṃ mukhe vyaṅgan tam ādiśet |
K A: add ni.13.46 sahasā A: mukhamāgatya N: mukhamāgamyaL A: om N: visṛjatyataḥ || A: nīrujaṃ N: nīrujan N: śyāva A: vyaṅgaṃ
2.13.47 kṛṣṇam evaṅ guṇaṃ gātre mukhe vā nīlikām viduḥ ||
marddanāt pīḍanād cāpi tathaivāpyabhighātataḥ |
meḍhracarmma yadā vāyur bhajate sarvvataś caran ||
K A: ni.13.47 kṛṣṇamevaṃguṇaṃ N: marddanā N: pīḍānāñ A: pīḍanāccāti N: tathaivāpy abhi° A: caraḥ ||
2.13.48ab tadā vātopasaṃsṛṣṭaṃ carmma pratinivarttaye |
K A: vātopasṛṣṭaṃ A: add tu A: °rtate | N: add t |
2.13.49ab sa vedanan sadāhaś ca pākaṃ vrajati cāsakṛt ||
K A: ni.13.49 savedanaḥ N: savedanaṃ N: sadāhañ A: add ca N: prajati A: kvacit | N: cā sakṛt ||
2.13.48cd maṇer adhastāt kośas tu granthirūpeṇa lamvate |
K A: maṇeradha° A: ca N: granthirūpapeṇa A: lambate ||
2.13.49cd parivartiketi tām vidyāt sarujām vātasaṃbhavāṃ ||
K A: mārutāgantusaṃbhūtāṃ N: vidyād A: tāṃ A: parivartikām || N: °bhavās ||
2.13.50 sakaṇḍūḥ kaṭhinā cāpi saiva śleṣmasamutthitā |
alpīyaḥ khāṃ yadā harṣod valāṅ gacchen striyan naraḥ ||
K N: saṇḍūkaṇḍūḥ N: vāpi N: sleṣma° A: alpīyaḥkhāṃ N: alpīyacḥkhākhān A, N: harṣād A: bālāṃ N: balād A, N: gacchet A: striyaṃ N: yan
2.13.51ab hastābhighātād api vā carmmāṇyud varttate valāt |
A, K, N
A, K, N
2.13.52 yasyāvapāte carmmatām vidyād avapāṭikāṃ ||
vātopasṛṣṭam eveta ccarmma saṃśrayate maṇiṃ |
K A: °pāṭhyate N: °pāṭyate A, N: carma tāṃ N: °sṛṣṭamevaitac A: evaṃ tu A, N: carma
2.13.53 maṇiś carmmoparuddhaś ca mūtrasroto ruṇaddhi tu ||
niruddhaprakāśam vidyān mandadhāraṃ savedanaṃ |
K A: ni.13.53 maṇiścarmopanaddhas A, N: tu N: mūtrasoto A: ca | A: °prakaśe N: °prakaśam A: tasmin N: vidyāt H: vidyā tatyā n N: sanda° A: mandaghāram A: avedanam ||
2.13.54 mūtraṃ pravartate jantor mmaṇirn na ca vidāryate ||
niruddhaprakāśam vidyāt sarujam vātasambhavaṃ |
K A: jantormaṇirna N: maṇir A: vidīryate | A, N: °prakaśaṃ°prakaśam A: vidyāddurūḍhāṃ A: cāvapāṭikām ||
2.13.55 vegasandhāraṇād vāyur vvihato gudam āśritaḥ ||
niruṇaddhi mahotsrotaḥ sūkṣmadvāraṃ karoti ca |
K A: ni.13.55 vegasaṃghāraṇādvāyur N: °ṇādvāyuḥ A: gudamāśritaḥ | N: gudamāsritaḥ || A, N: mahatsrotaḥ
2.13.56 mārgasya saukṣmyāt kṛcchreṇa purīṣan tasya gacchati ||
sanniruddhagudam vyādhim etad vidyāt sudustaraṃ |
K A: purīṣaṃ N: sani° A: enaṃ N: eta
2.13.57 śakṛt mūtrasamāyukte dhaute pāne śiśor bhavet ||
svinne vāsvedyamāne vā kaṇḍūraktakaphodbhavāḥ ||
K A: ni.13.57 śakṛnmū° N: sakṛnmūtrasamāyuktā N: sisor N: svinna A: svinnasyāsnāpyamānasya N: vā svedyaymāno A, N: kaṇḍū raktakaphodbhavākaṇḍū raktakaphodbhavā ||kaṇḍū raktakaphodbhavā |
2.13.58 kaṇḍūyanāttataḥ kṣipraṃ sphoṭāsrāvaś ca jāyate ||
ekībhūtam vraṇaṃ ghoraṃ tam vidyād ahipūtanaṃ ||
K N: °nāt tataḥ A: sphoṭāḥ srāvaś N: sphoṭā srāvaś A: vraṇair N: ghoran
2.13.59 snānotsādanahīnasya malo vṛṣaṇasaṃsthitaḥ |
yadā praklidyate svedāt kaṇḍūṃ sañjanayet tadā ||
K N: vṛṣyaṇa° A: vṛṣṇasaṃśritaḥ | N: sac ja°
2.13.60 tataḥ kaṇḍūyanāt kṣipraṃ sphoṭāsrāvaś ca jāyate |
prāhur vvṛṣaṇakacchrūn tāṃ śleṣmaraktaprakojāṃ ||
K A: ni.13.60 tatra A: sphoṭāḥ srāvaś N: sphoṭā srācaś A: prāhurvṛṣaṇakacchūṃ N: °kacchūs A, N: °kopajām°kopajām ||°kopajāṃ ⸤ |
2.13.61 pravāhaṇātisārābhyān nirgacchati gudo vahiḥ |
rūkṣadurvvaladehasya taṃ gudabhranśam ādiśet ||
K A: °rābhyāṃ A: gudaṃ N: gudā A: bahiḥ | A: rūkṣadurbala° A: gudabhraṃśam N: gudaṃ bhraṃśam
2.13.62 ity evaṃ kṣudrarogāṇāṃ sthānaṃ samparikīrtitam |
tad avekṣya bhiṣak prājño yathādoṣam upācaret || ||
A, K, N
iti kṣudraroganidāne trayodaśamaḥ || 0 ||
K A: add suśrutasaṃhitāyāṃ nidānasthāne N: add evaṃ N: kṣudrācrogānāṃ jñānaṃ samyarikīrttitaṃ || tadavekṣyā bhiṣak A: °dānaṃ nāma A: trayodaśo 'dhyāyaḥ ||13 || N: prājño N: add yathā doṣamupācaret || ninidānasthāne || ||13 ||

[Adhyāya 14: draft edition based on MS H]

2.14.1 athātaḥ śūkadoṣanidānam vyākhyāsyāmaḥ ||
K N: °dācnādhyāyaṃ N: vyā ||
K A: add ni.14.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||
2.14.3 liṅgavṛddhimicchatāmakramapravṛttānāṃ śūkadoṣanimittaṃ vyādhayo daśa cāṣṭau jāyante || tad yathā || sarṣapikāṣṭhīlā grathitaṃ kumbhīkā alajīmṛditaṃ sammūḍhapiṭakā | avamanthaḥ puṣkarikā sparśahāniḥ | uttavaḥ śataponakaḥ | tvaṣkākaḥ śoṇitārbbudaṃ māṃsārbbudaṃ māṃsapāko vidradhis tilakālakañ ceti ||
K N: liṅgavṛddhim iicchatām akramapravṛttānā N: °mittāṃ A: °mittā A: add ca vyādhayo N: add ca N: ta⸤dyathā || A: °kā aṣṭhīlikā N: °lāgrathitaṃ A: alajī mṛ° N: alajī mṛdita N: saṃmūḍhaṃ samūḍhapiḍakā | A: °piḍakā N: puśkarikā N: spac rśa° A: uttamā N: uttavaśa° A, N: tvakpākaḥtvakpākaḥ N: °rvudaḥ N: māṃsārvudaḥ H: vidradhistilakālakañceti || A, N: °lakaś
2.14.4 gaurasarṣapasaṃsthānā śūkanirvdugnahetukāḥ |
piṭakākapharaktābhyāṃ jñeyā sarṣapisā||
K A: °patulyā N: °sthācna | A: add tu A: śūkadurbhagnahetukā | N: śūkanirbhugnahetukā | N: piḍakā° A: piḍakā ka° H: jñeyāsa° A, N: sarṣapikā A: add budhaiḥ || N: add tu sā ||
2.14.5 kaṭhinā viṣamā bhagnair vāyunāṣṭhīlikā bhavet |
śūkair yat pūritaṃ śaśvad grathitaṃ nāma tat kaphāt ||
K A: viṣamair A: antairmārutasya prakopataḥ | A: om N: om A: tu A: add viṣasaṃbhugnaiḥ A: om A: piḍakā A: add 'ṣṭhīlikā A: bhavet ||
2.14.6 kumbhīkā raktapittotthā jāvvasthisadṛśāśuṇat |
tulyajātvalajīm vidyād yathā proktām vicakṣaṇaḥ ||
K A: add ni.14.6 śūkairyat pūritaṃ śaśvadgrathitaṃ tat kaphotthitam | N: add śūkair yat pūritaṃ śaśvad grathitan nāma tatkaphāt || A: jāmbavāsthinibhā N: jaṃvvasthisadṛśā A, N: śubhā'śubhā ||śubhāc | A, N: om
2.14.7 mṛditaṃ pīḍitaṃ yat tu saṃrabdham vātakopataḥ |
K A: add ni.14.7 alajīlakṣaṇairyuktāmalajīṃ ca vitarkayet | N: add tulyajātvalajīm vidyād yathāproktām vicakṣaṇaḥ |. N: vāyata° A: vāyukopataḥ ||
2.14.8 pāṇibhyāṃ bhṛśasammūḍhe saṃmūḍhapiṭakā bhavet ||
dīrghā bahvyaś ca piṭakā dīryante madhdhatas tu yāḥ ||
K N: °mūḍha N: sacmūḍhāpiḍakam A: °piḍakā N: vahvaś A, N: piḍakā N: dīryate A, N: madhyatas
2.14.9 so 'vamanthaḥ kaphāsṛgbhyām vedanāromaharṣakṛt || ||
K N: sova° N: kaphāsṛgbhyāLsvedanā ro° A: add pittaśoṇitasaṃbhūtā piḍakā piḍakācitā || N: add piḍakācitā yā piḍakā pittaśoṇitasambhavā | H: add piṭakācitāyāpiṭakā⸤pittaśoṇitasaṃbhavā ||
2.14.10 padmakarṇikasaṃsthānā jñeyā puṣkariketisā ||
sparśahānin tu janayec choṇitaṃ śūkadūṣitaṃ |
K A: ni.14.10 padmapuṣkarasṃsthānā A, N: °ti sā°ti sā | °ti sā || A: add janayet A, N: sparśahāniṃsparśachāniṃ A: śoṇitaṃ A: śūkadūpitam ||
2.14.11 mudgamāṣopamā raktā piṭakā raktapittajā |
vyādhir evottavo nāma śūkājīrṇṇanimittajaḥ |
K N: mudgamāśopamā A, N: piḍakā A: om N: vyādhireṣottavonāma A: uttamaiṣā tu A: vijñeyā A: °ttajā ||
2.14.12 chidrair aṇumukhair lliṅgañ citaṃ yasya samantataḥ ||
vātaśoṇitajo vyādhiḥ sa jñeyaḥ śataponakaḥ |
K A: aṇumukhairvas A: tu N: om A: vyādhirvijñeyaḥ
2.14.13 vātapittakṛto jñeyas tv akkāko jvaradāhakṛt |
kṛṣṇaiḥ sphoṭaiḥ sarabhiḥ piṭakābhiś ca pīḍitaṃ |
yasya bastirujañ cogrā jñeyan tac choṇitārbbudaṃ ||
K A: ni.14.13 pittaraktakṛto A: jñeyastvakpāko N: tva⸤ kpako A: °havān | A: saraktaiś N: saraktābhiḥ A: add ca A, N: piḍakābhiś N: pīḍītaṃ | N: vastirujaś A: vas tu rujaścogrā A: jñeyaṃ
2.14.14 māṃsadoṣeṇa jānīyādarbbudam mānsasaṃbhavaṃ |
śīryante yasya mānsāni yatra sarvvāś ca vedanāḥ ||
K N: jānīyād arvudam N: māṃsasam° A: māṃsasaṃ° N: sīryante A, N: māṃsāni
2.14.15 vidyāt tam mānsapākan tu sarvadoṣakṛtam bhiṣak |
vidradhiḥ sannipātena yathoktam abhinirddiśet ||
K A: ni.14.15 vidyāttaṃ A: māṃsapākaṃ A, N: vidradhiṃvidradhim A: yathoktamabhi°
2.14.16 kṛṣṇāni citrāṇy athavā śūkāni saviṣāṇi vā |
pātitāni pacanty āśu meḍhranniravaśeṣataḥ ||
K A: citrāṇyathavā N: saviṣāni A, N: caca | ca | A, N: pacantyāśupacaṃtyāśu N: meḍhran ni° A: meḍhraṃ ni°
2.14.17 kṛṣṇāni bhūtvā mānsāni śīryante yasya dehinaḥ |
sannipātasamutthānan tam vidyāt tilakālakaṃ ||
K A: ni.14.17 kālāni A, N: māṃsāni A: °tthānaṃ A: vidyāttila°
2.14.18 tatra māṃsārbbudaṃ yac ca māṃsapākaś ca yaḥ smṛtaḥ |
vidradhiś ca na sidhdhanti ye ca syus tilakālakāḥ ||
K N: tanu A: māṃsārbudaḥ N: māsārvurda N: māṃsā pākaś A, N: sidhyanti N: syu A: syustila° N: ttila°

iti śūkadoṣanidāne caturddaśamaḥ ||

[Adhyāya 15: draft edition based on MS H]

2.15.1 athāto bhagnanidānam vyākhyāsyāmaḥ ||
K A: bhagnānāṃ ni° N: bhagn i a nidānādhyāyaṃ N: vyāvyākhyāsyāmaḥ ||
K A: add ni.15.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||
2.15.3 patanapīḍanaprahāraviṣaduṣṭaprabhṛtibhir abhighātaviśeṣaiḥ | anekavidhamasthnāṃ bhaṅgam upadiśanti |
K A: °rakṣepaṇavyālamṛgadaśanaprabhṛtibhir N: °vidham asthnāṃ
2.15.4 tatra bhagnajātamanekavidhamanusāryamāṇaṃ dvividhamevopapadyate | sandhimukataṃ kāṇḍabhagnañ ca | tatra ṣaḍvidhaṃ sandhim uktaṃ dvādaśavidhaṃ kāṇḍabhagnam bhavati |
K A: bhaṅga(gna° N: bhagnajātam anekavidham anusāryamāṇa N: dvividham evo° N: sacndhimuktaṃ A: sandhimuktaṃ N: dvādaśavidhakāṇ°
2.15.5 tatra sandhimuktamutpiṣṭam viśliṣṭam viparivarttitam avakṣiptam atikṣiptan tiryak kṣiptam iti |
K A: sandhimuktam utpiṣṭaṃ N: sandhim uktam utpiṣṭam A: viva° N: avakṣiptacn A: atikṣiptaṃ N: om A, N: tiryakkṣiptam A: add ṣaḍvidham ||
2.15.6 prasāraṇākuñcanāśaktirugrarujatā sparśāsahatvāñ ceti |
sāmānyataḥ sandhim uktalakṣaṇam uktaṃ |
K A: add ni.15.6 tatra A: °canavivartanākṣepaṇāśaktirugrarujatvaṃ N: °śaktir ugrarujatā A: °hatvaṃ N: °hatvañ A: sāmānyaṃ A: sandhimuktalakṣaṇamuktam ||
2.15.7 vaiśeṣikaṃ tūtpiṣṭe saṃdhāvubhayataḥ śopho vedanāprādurbbhāvo viśeṣataś ca rātrau bhavati | viśliṣṭe 'lpaśophatā vedanāsātatyaṃ sandhivikriyā ca || viparivarttite ca sandhau pārśvagamanād viṣamāṅgatā vedanā ca | avakṣipte sandhiviśleṣastīvrarujatā ca || atikṣipte dvayoḥ sandhdhasthnoratikrāntatā vedanā ca | tiryakkṣipte tv ekāsthipārśvagamanam atyartham iti ||
K N: sandhāv ubha° A: sandhāvumayataḥ A: add nānāprakārā vedanā A: prādurbhavanti; A: 'lpaḥ śopho A: vivartite N: °rttitañ A: tu A: sandhipārśvāpagamanādviṣa° N: śandhiviśleṣas tīvra° A: °jatvaṃ N: ca | avackṣipte A: sandhyasthno° N: sandhyasthnor ati° A: °pārśvāpagamanamatyarthaṃ A: add vedanā A: ceti ||
2.15.8 kāṇḍabhagnam ata ūrddhvam vakṣyāmaḥ || karkkaṭakam aśvakarṇṇañ cūrṇitam piccitam asthicchallitākāṇḍabhagnam atipātitam majjānugataṃ vakrañ cchinnaṃ sphuṭitaṃ sphāṭitam iti ||
K A: ni.15.8 kāṇḍabhagnamata A: asthicchallitaṃ kāṇ° N: °tā kāṇḍā bhagnam A: om N: °gatavakrañ A: add atipātitaṃ A: pāṭitaṃ A: sphuṭitam A: add dvādaśavidham ||
2.15.9 śvayathubāhulyam avapīḍyamāne śabdaḥ srastāṅgatā vividhavedanāpravṛttir iti || sāmānyataḥ kāṇḍabhagnalakṣaṇam uktaṃ ||
K N: svaya° A: spandanavivartanasparśāsahiṣṇutvamava° N: śrastāṃ° A: °nāprādurbhāvaḥ A: add sarvāsvavasthāsu na śarmalābha A: samāsena A: °kṣaṇamuktam ||
2.15.10 viśeṣatas tu sammūḍham ubhayato 'sthi madhye bhagnaṃ granthirivonnataṃ karkkaṭakaṃ || aśvakarṇṇavad udgatamaśvakarṇṇaṃ || śabdasparśābhyāñcūrṇṇitam avagacchet || piccitam pṛthulatāṅgatam alpaśophaṃ || pārśvato 'nvasthihīnodgato 'asthicchalitakannāmavellite prakampyamānaṃ || kāṇḍabhagnam asthiniḥśeṣacchinnāsthyavayavaḥ || asthimadhyapraviṣṭātipātitasaṃjñaḥ || kṣatabhagnam unnahyamānam ajjammajjānugataṃ || ābhugnam iva yad vimuktāsthi tad vakran nāma || anyatarapārśvāvaśiṣṭaṃ chinnaṃ || sphuṭitama nubahudāritavedanāvān || śūkapūrṇṇam ivādhmātam vipulaikadā visphāṭitan nāma ||
K A: ni.15.10 viśeṣas A: saṃmūḍhamubha° A: bha(la)gnaṃ N: bhagnaganthir ivonnaṃ N: karkaṭakaḥ || A: °vadudgatamaśvakarṇakaṃ, N: udgatam aśva° A: add spṛśyamānaṃ N: sabdaspa⸤rśābhyāṃ cū° A: śabdavaccūrṇitamava° N: °tāṃ gatam A: pṛthutāṃ gatamanalpa° N: ana_lpa° A: pārśvayor N: ṇvasthi° A: asthi hīnodgatamasthicchalitaṃ, vellate N: sthicchallitakan nā° A: prakampamānaṃ N: kaṇḍa° N: asthi niśe° A: asthyavayavo A: 'sthimadhyamanupraviśya N: °viṣṭhātipātitaḥ saṃjñaḥ || A: majjānamunnahyatīti majjānugatam, N: unnahyamānamajjām ma° A: add asthi A: niḥśeṣataśchinnamatipātitam, A: ābhugnamavi° A: om N: ta A: vakram, N: nāmaḥ || anya° A: anya° N: sphuṭitaṃ A: pāṭitamaṇubahuvidāritaṃ vedanāvacca, N: anubahudari° A: śūkapūrṇamivā° A: vipulaṃ N: °dāri sphāṭitan A: visphuṭitaṃ A: add sphuṭitam iti || A: om
2.15.11 teṣu cūrṇṇitaṃcchinnātipātitamajjānugatāni kṛcchrasādhdhāni | kṛśātivṛddhabālāsahāyānāṃ kṣatakṣīṇakuṣṭiśvāsināṃ savraṇāḥ niḥsandhyupagatāni ceti ||
K N: cūrṇṇataṃ cchin° A: cūrṇitacchin° A, N: kṛcchrasādhyāni A: kṛśavṛddhabālānāṃ A: °kuṣṭhiśvāsināṃ A: om N: savraṇāni san° A: sandhyupagataṃ
2.15.12 bhavati cātra || bhinnaṅkapālaṃ kaṭyāṃ tu sandhim uktaṃ tathā cyutaṃ | jaghanam pratipiṣṭañ ca varjjayīta vicakṣaṇaḥ |
K A: ni.15.12 bhavanti N: bhabhavati cātra || A, N: bhinnaṃ ka°bhinnaṅ ka° A: kaṭhyāṃ N: kaṭyān A: sandhimuktaṃ N: uktan A: prati piṣṭaṃ A: varjayettaccikitsakaḥ ||
2.15.13 asaṃkliṣṭaṅkapālañ ca lalāṭe cūrṇṇitañ ca yat ||
bhagnaṃ stanāntare śaṃkhaṃ pṛṣṭhe mūrddhni ca varjjayet ||
K N: alaṃ kliṣṭaṅ ka° A: ni.15.13 asaṃśliṣṭaṃ ka° A: tu A: śaṅkhe N: saṅkhyam
2.15.14 samyaksandhitam apyasthidurnnikṣeptanibandhanāt |
K A: add ni.15.14 ādito yac ca A: durjātamasthi sandhirathāpi A: add vā | N: apy asthi du° A: samyagyamitamapyasthi durnyāsāddurniban°
2.15.15 saṃkṣobhād vāpi yad gacchet vikriyāntam api varjjayet ||
K N: sakṣo° A: ni.15.15 saṅkhobhādvā 'pi A: yadgacchedvikriyāṃ tac N: vikriyānta A: ca N: vivarjjayet || A: varjayet | A: add madhyasya vayaso 'vasthāstisro yāḥ parikīrtitāḥ ||
2.15.16 taruṇāsthīni nāmyante bhajyante nalakāni tu |
K A: add ni.15.16 tatra sthiro bhavejjanturupakrānto vijānatā | A: namyante
2.15.17 kapālān vibhajyante sphullanti rucakāni tu ||
K N: ckapālāni A: vibhidyante A: sphuṭanti A: ca ||

iti bhagnanidāne pañcadaśamaḥ ||

[Adhyāya 16: draft edition based on MS H]

2.16.1athāto mukharoganidānam vyākhyāsyāmaḥ ||
K A: mukharogāṇāṃ ni° N: °dānādhyāyaṃ N: vāvyāvyākhyāsyāmaḥ ||
K A: add ni.16.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||
2.16.3mukharogāḥ pañca ṣaṣṭir bhavanti || saptasv āyataneṣu || tatrāyatanāni oṣṭhau dantamūlāni dantā jihvā tālū kaṇṭha sarvvāṇi ceti || tatrāṣṭāv oṣṭhayoḥ ||pañcadaśa dantamūle || aṣṭau danteṣu || pañcajihvāyāṃ || navatāluni || saptadaśakaṇṭhe || trayas sarvveṣv āyataneṣu ||
K N: pañcaṣaṣṭir A: pañcaṣaṣṭirbhavanti N: sapta sv A: saptasvāya° N: jijihvā A, N: tālutālu, A: kaṇṭhaḥ, N: cceti A: tatrāṣṭāvoṣṭhayoḥ, N: tarāṣṭāvoṣthayoḥ N: °śadantamū⸤la aṣṭau A: °leṣu, A, N: pañca ji° A: nava tā° N: nava tālūni A, N: °śa kaṇṭhe°śa kaṇṭhe, N: sarveṣ A: sarveṣvāya° N: °neṣv N: add iti |
2.16.4tatroṣṭhe prakopād vātapittakaphasannipātaraktamānsamedo 'bhighātanimittāḥ ||
K N: tatrauṣṭhapra° A: ni.16.4 tatrauṣṭhaprakopā A: vātapittaśleṣmasannipātaraktamāṃsamedobhi° N: °ktamāṃsamedobhighātanimittāḥ |
2.16.5karkkaśau paruṣau stabdhau samprāptānilavedanau |
dālyete paripoṭyete oṣṭhaumārutakopataḥ ||
K N: sta A: kṛṣṇau N: °danu | A: add tīvraruganvitau | A: paripāṭhyete N: paripāṭyete | N: add hy N: oṣṭhau mā° A: hyoṣṭhau mā°
2.16.6 cīyete piṭakābhiś ca sarujābhiḥ samantataḥ |
sadāhapākapiṭakau pītābhāsau ca pittataḥ ||
K A: ni.16.6 ācitau N: cīyate A: piḍākābhis N: piḍakābhiś A: tu A: sarṣapākṛtibhir A: bhṛśam | A: °kasaṃsrāvau N: °piḍakau A: add nīlau A: pītau
2.16.7savarṇṇābhiś ca cīyete piṭakābhir avedanau |
bhavatas tu kaphādoṣṭhau picchilau śītalau gurū ||
K A, N: tu N: cīyate A, N: piḍakābhir A: kaṇḍūmantau N: bhava ta N: add s A: om A: kaphācchūnau N: guru ||
2.16.8sakṛtkṛṣṇau sakṛtpītau sakṛtsv etau tathaiva ca |
sannipātena vijñeyāv anekapiḍakācitau ||
K A, N: sakṛt kṛṣṇauni.16.8 sakṛt kṛṣṇau A, N: sakṛt pītau A, N: sakṛcchvetausakṛc chvetau c N: vijñeyāvane° A: vijñeyāvanekapiḍikācitau ||
2.16.9kharjjūraraktavarṇṇābhiḥ piṭakābhir nnipīḍitau |
raktopasṛṣṭarudhiraṃ sravataḥ śoṇitaprabhau ||
K N: kharjūraraṅgava° A: ni.16.9 kharjūraphalava° A: piḍakābhiḥ N: piḍakābhini° A: samācitau | A, N: °sṛṣṭau rudhiraṃ
2.16.10gurū sthūlau māṃsaduṣṭau māṃsapiṇḍavad udgatau |
jantavaś cātramūrcchanti narasyobhayato mukhāt ||
K A: add ni.16.10 māsaduṣṭau N: gurusthūlau A: om A: °vadudgatau | A, N: cātra mū° A: sṛkkasyo°
2.16.10asarppirmmaṇḍapratīkāśau medasā kaṇḍurau gurū | oṣṭhauparyavadīryete poṭyete cābhighātataḥ ||
A, K, N
2.16.11acchaṃ sphaṭikasaṃkāśaṃ sasrāvaṃ sravato bhṛśaṃ |
K, N A: add ni.16.11 medasā ghṛtamaṇḍābhau kaṇḍūmantau sthirau mṛdū || A: °kāśamāsrāvaṃ A: sravayo A: gurū ||
2.16.11adantacchadāvadīryete poṭyete cāsakṛtpunaḥ || tato vraṇaḥ susaṃrūḍho mṛdutvam upagacchati ||
A, K N: °va dīryate N: cāsakṛt punaḥ | N: om
K, N A: add ni.16.12 kṣatajābhau vidīryete pāṭhyete cābhighātataḥ | grathitau ca samākhyātāvoṣṭhau kaṇḍūsamanvitau ||
2.16.13dantamūlagatās tu śītādo dantapuppuṭo dantaveṣṭaḥ sauśiro mahāsauśiraḥ paridaraḥ | upakuśaḥ | dantavaidarbbhaḥ | khalivarddhanaḥ | adhimāṃsaḥ | nāḍyaḥ pañceti ||
K N: dantapupuṭo A: °ppuṭako, A, N: dantaveṣṭakaḥdantaveṣṭakaḥ,dantaveṣṭakaḥ | A: śauṣiro, N: śauśiro A, N: mahāśauṣiraḥmahāśauṣiraḥ, A: om khali° N: pañcati ||
2.16.14śoṇitaṃ dantaveṣṭebhyo yasyākasmāt pravarttate |
durggandhī nisakṛṣṇāni prakledīni mṛdūni ca ||
K N: śoṇitan N: yasyo ka° N: add |\ N: durgandīni sa° A: durgandhīni sa° N: bhavanti
2.16.15dantamāṃsāni pacyante pacanti ca parasparaṃ |
śītādonāmasavyādhiḥ kaphaśoṇitasambhavaḥ ||
K A: śīryante N: paryante A, N: śītādo nāma sa vyādhiḥ N: kapha śo°
2.16.16dantayos triṣu vā yasya śvayathuḥ sparśanā sahaḥ |
dantapuppuṭako nāma savyādhiḥ kapharaktajaḥ ||
K A: ni.16.16 dantayostriṣu N: dantayostṛṣu A: sarujo N: sparśanārtha A: mahān | N: dantapuprpaṭako A: om A: jñeyaḥ A: °ktanimittajaḥ || N: °ktajāḥ ||
2.16.17sravanti pūyarudhiraṃ calādantā bhavanti ca |
dantaveṣṭaḥ savijñeyo duṣṭaśoṇitasambhavaḥ ||
K A, N: calā dantā A, N: sa vi°
2.16.18śvayathūr ddantamūleṣu rujāvān kaphasambhavaḥ | lālāsrāvī sa vijñeyaḥ sauśironām anāmataḥ ||
K N: c śvayathur A: ni.16.18 śvayathurdanta° A: kapharaktajaḥ | A: add kaṇḍūmāñ N: śauśiro nāma A: śauṣiro gadaḥ || N: nāmataḥ ||
2.16.19dantāś calanti veṣṭabhyas tālu cāpy avadīryate |
K, N A: ni.16.19 dantāścalanti A: veṣṭebhyastālu A: add dantamāṃsāni pacyante mukhaṃ ca paripīḍyate ||
2.16.20yasmin sa sarvvajo vyādhir mmahāsauśirasaṃjñitaḥ ||
dantamāṃsāni śīryante yasmin ṣṭhīvati cāsakṛt |
K N: yasmim N: vādhir A: vyādhirmahāśauṣirasaṃjñakaḥ | N: mahāśausirasaṃjñetaḥ || N: vati A: cāpy asṛk ||
2.16.21pittāsṛkkaphajo vyādhir jñeyaḥ paridaro hi saḥ ||
veṣṭaḥ sadāhampacati yasyadantāścalantica| dāhena veṣṭāstaptāś ca śuṣyante cāgninā yathā ||
K A: vyādhirjñeyaḥ N: jñeya N: add yā ya A: ceṣṭeṣu N: veṣṭes N: sadāham pa° A: dāhaḥ pākaś A: ca N: yasya dantāś calanti ca | A: tebhyo A: dantāś N: veṣṭās taptāś A: calanti A: ca ||
2.16.22aghaṭṭitāḥ prasravanti śoṇitam mandavedanāḥ |
K A: ni.16.22 āgha° N: ptasra° A: °danāḥ | ādhmāyante srute rakte mukhaṃ pūti ca jāyate || N: °danā |
2.16.23yasmin sopakuśonāma pittaraktakṛto gadaḥ ||
ghṛṣṭeṣu dantamūleṣu saṃrambho jāyate mahān |
K N: yasmiṃ A: ni.16.23 yasminnupakuśaḥ sa N: sopakuśo nāma A: add syāt
2.16.24bhavanti dantāś ca calāḥ savaidarbbhā'bhighātajaḥ ||
mārutenādhiko danto jāyate tīvravedanaḥ |
K A: om N: om A: calā dantāḥ N: sac vai° A: sa vaidarbho 'bhi° N: mārute nā°
2.16.25khalivarddhanasaṃjño sau jāter ukca praśāmyati ||
hānavye paścime dante mahāśophomahārujaḥ |
K A: ni.16.25 vardhanaḥ sa N: °⸤jñosau A: mato A: vyādhirjāte N: jāyate A, N: ruk ca A: mahāñ chotho ma° N: mahāsaupho mahārujāḥ |
2.16.26lālāsrāvī kaphakṛto jñeyaḥ so 'dhikamāṃsakaḥ ||
dantamūlagatā nāḍyaḥ pañca jñeyā yathoditāḥ ||
K N: kaphakṛ A: vijñeyaḥ N: sodhi° A: 'dhimāṃ° A: yatheritāḥ ||
2.16.27dantagatās tu dālanaḥ krimidanta kodanta harṣo bhañjanakaḥ | dantaśarkkarā | kapālikā | śyāvadantaḥ | hanur mmokṣaś ceti ||
K A, N: °tako°tako, A, N: dantaharṣodantaharṣo, N: śarkkarā | N: kackapālikāḥ A: śyāvadantako, N: śyāvadantā | A, N: hanumokṣaś
2.16.28dāryamāṇeṣv ivarujā yasya danteṣu jāyate |
dālanonāma savyādhiḥ sadāgatinimittajaḥ |
K A: ni.16.28 dālyante N: dīryamāneṣv A: bahudhā N: iva rujā A: add dantā A: yasmiṃstīvraruganvitāḥ | A: dālanaḥ N: dālano nāmas A: sa N: sa | ⸤ vyādhis A: add iti jñeyaḥ N: sadā ga°
2.16.29kṛṣṇaścchidraś ca calati sasaṃrambho mahārujaḥ |
animittarujovātātsajñeyaḥ krimidantakaḥ ||
K N: kṛṣṇas chidras A: ni.16.29 kṛṣṇaścchidrī A: calaḥ srāvī A: sasṃrambho A: °rujo vātādvijñeyaḥ N: °rujo vātāt saṅjeyaḥ A: kṛmi°
2.16.30śītamuṣṇañ ca daśanāḥ sahante sparśanan na ca |
yasya tad dantaharṣan tu vyādhim vidyāt samīraṇāt ||
K N: śītam uṣṇañ A: sparśanaṃ A: taṃ A: dantaharṣaṃ
2.16.31vaktram vakram bhaved yasya dantabhaṅgaś ca jāyate |
kaphavātakṛto vyādhiḥ sa bhañjanakasaṃjñitaḥ ||
K N: vakram N: bhavedyasya A: yasmin N: dantabhalngaś A: tīvraruk | N: jacjate |
2.16.32śarkkar eva sthirībhūto malo danteṣu yasya vai |
sā dantānāṃ guṇaharī vijñeyā dantaśarkkarā ||
K: om A: ni.16.32 śarkareva K: om K: om K: om A: danateṣu K: om K: om K: om N: vaiḥ | K: om K: nāṃ N: guṇāṃ harī
2.16.33kapāleṣv iva dīryatsudantānāṃ saiva śarkkarā |
kapāliketi paṭhitā sadā dantavināśinī ||
A: om A: ni.16.33 dalanti K, N: dīryatsu dan° A: dantavalkāni yadā A: śarkarayā A: add saha | jñeyā A: kapālikā A: saiva A: daśanānāṃ vi° K: °nāśanī ||
2.16.34asṛṇmiśreṇa pittena dagdhodantas tv aśeṣataḥ |
śyāvatān nīlatām vāpi gataḥ sa śyāvadantakaḥ ||
A: ni.16.34 yo 'sṛṅniśreṇa K: asṛṅbhiśreṇa A, N: dagdho dantas K: dagdhāṃ dantas N: avaśe° A, N: śyāvatāṃ A: vā 'pi
2.16.35vātena tais tairbbhāvaiś ca hanusandhivisaṅgataḥ |
hanurmmokṣa iti jñeyo vyādhir ardditalakṣaṇaḥ ||
A, N: tair bhāvaistair bhāvaiś K: stair bhāvais A, K: tu N: hanusandhir viṃsagataḥ | K: hanusandhir vidaṅgataḥ | A: °dhirvidaṃhataḥ | A, K: hanumokṣa N: vijñeyo N: arddhita°
2.16.36jihvāgatās tu |
kaṇṭakās trividhās tribhir ddoṣairalāsa upajihvā ceti ||
A: ni.16.36 jihvāgatāstu A: kaṇṭakāstrividhās K: trividhāṃs K: tribhidoṣair alāsa A: doṣaiḥ, alāsa, N: doṣai lāsa A, K: upajihvikā
2.16.37jihvānilena sphuṭitā prasuptā bhavec ca śākacchadanaprakāśā |
pittātsadāhair anucīyate ca dīrghaiḥ saraktair apikaṇṭakaiś ca ||
kaphena gurvvī bahalā citā ca mānsāṅkuraiḥ śālmalikaṇṭakaubhābhaiḥ |
K: jijvāni° A: ni.16.37 jihvā 'ni° K: sphuṭiā N: śākac chāda° A: add pittena K, N: pittāt sadāhairpittāt sacdāhair A: pītā paridahyate N: aṇumīyate A: citā A, K, N: api kaṇ° K: vahalā A: māṃsodgamaiḥ K: māṃsodgacraiḥ N: māṃsodḥ A, K, N: °ṭakābhaiḥ°ṭakābhaiḥ ||°ṭakābhaiḥ |°ṭakābhaiḥ | H: °kaubhaibhaiḥ |
2.16.38adhogato yaḥ śvayathuḥ pragāḍhaḥ so 'lāsasaṃjñaḥkapharaktamūrttiḥ ||
jihvāṃ sa tu stambhayate pravṛddho mūle ca jihvā bhṛśam eti pākaṃ |
A: ni.16.38 jihvātale K: om K: om K: om K: om K: om N: solāsasaṃjñaḥ ka° A: 'lāsasaṃjñaḥ ka° K: kapharaktamūrtti N: jihvā A: stambhayati A: tu K: bhṛśameti
2.16.39jihvāgrarūpaḥ śvayathur hi jihvām
unnāmya jātaḥ kapharaktamūlaḥ ||
A: unnamya A: °ktayoniḥ | A: add prasekakaṇḍūparidāhayuktā prakathyate 'sāv upajihviketi || K: add lālākaraḥ kaṇḍuyutaḥ sacoṣaḥ sā tūpajihvā paṭhitā bhiṣagbhiḥ || N: add lāakaraḥ kaṇḍuyutaḥ sa coṣaḥ | sātupacjihvā paṭhitā bhiṣagbhiḥ ||
2.16.39alālākaraḥ kaṇḍuyutaḥ sa coṣaḥ sātupajihvā paṭhitā bhiṣagbhiḥ | |
A, K, N
2.16.40tālugatās tu || galaśuṇḍikā tuṇḍikerī adhruṣaḥ kacchapaḥ | arbbudaḥ | mānsasaṃghātaḥ | tālu puppuṭakaḥ | tāluśoṣaḥ | tālupāka iti ||
K: tuṇḍīkerī A: arbudaṃ, K: arvudaḥ N: arvuddhaḥ K: māṃsasaṃ° N: māsasaṃ° A: māṃsasaṅ° A: tālupuppuṭaḥ, K: tālupuṣpuṭākaḥ N: tālupurppuṭakaḥ
2.16.41kaphāsṛgbhyāntālumūlātpravṛddho dīrghaḥ śophodhmātabastiprakāśaḥ | tṛṣṇākāsaḥ śvāsakṛttam vadanti vyādhim vaidyā galaśuṇḍeti nāmnā ||
A: ni.16.41 śleṣmāsṛgbhyāṃ tālumūlāt pravṛddho N: kaphosṛgbhyān tālumūlāt pravṛddho K: kaphāṃ sṛgabhyāṃ tālumūlāt pravṛddhādīrghaḥ A: śopho dhmā° N: śopho dhmāṃta° K: śopho dhmātavasti° N: tṛṣṇā ⸤kāsaḥ A: tṛṣṇākāsaśvāsakṛt saṃpradiṣṭo K: śvāsackṛ ttaṃ A: vyādhir K: vyādhivaidyāḥ A: vaidyaiḥ N: vaidyaḥ A: kaṇṭhaśuṇḍīti K: galaśuṇḍati N: nāmnāḥ ||
2.16.42śophaḥ sthūlastodadāha prapākī prāguktābhyāṃ tuṇḍikerīmatā tu | mṛduḥ śopho lohitottho jñeyo 'dhruṣaḥ sajvaras tīvra ruk ca ||
N: śophāḥ A: stabdho K, N: °haprapākī A: add lohiṃtastāludeśe A: om N: prāg uktābhyān K, N: °rī matā A: om K: śotho K: lohitā A: raktājñeyaḥ A: add so A: rugjvarāḍhyaḥ || K: sa jvaras K: tīvraruk A: om N: om
2.16.43kūrmmonnato vedanā'śīghrajanmā rogo jñeyaḥ kacchapaḥ śleṣmaṇā tu || padmākaran tālumadhye tu śophaṃ tam vidyād raktārbbudaṃ proktaliṃgaṃ |
A: ni.16.43 kūrmotsanno K: kūrmonnatovedanośrīghrajanmāro⸤go A: 'vedano 'śī° N: °ghrajarmā A: 'rakto N: jñeuaḥ N: cchapaḥ A: syāt | A, K: padmākāraṃ N: padmākāran A: om A: raktād arbudaṃ K: raktārdvudaṃ K: proktaliṃṅgaṃ c ||
2.16.44māṃsannirujan tālumadhye kaphāt tu prokto vaidyair mmāṃsasaṃghāta eṣaḥ || arukchiraḥ kolamātraḥ kaphena samedasāpuppuṭas tāludeśe |
A: add ni.16.44 duṣṭaṃ N: mānsanni° A: māṃsaṃ śleṣmaṇā nīrujaṃ K: māṃsaṃ nirujaṃ A: add ca K: tālukaphān A: tālvantaḥsthaṃ N: Lkaphā K: om K: prorvaidyaimāṃ° A: om N: vaidair A: °ghātam A: āhuḥ | A: nīruk K: aruk sthiraḥ N: arusthiraḥ A: add sthāyī A: kaphāt K: °sā purpuṭās N: °sā purppuṭas A: syān medoyuktāt puppuṭastāludeśe ||
2.16.45śuṣyaty atyarthan dīryate cāpi tāluśvāsaś caivograstāluśoṣo 'nilāt tu || pittaṃ kuryāt pākam atyarthaghoraṃ tāluny evan tālupākam vadanti ||
A: ni.16.45 śoso A: 'tyarthaṃ K: atyarthaṃ N: aty arthacn A: tāluḥ śvāso K, N: tāluḥ śvāsaś A: vātāttālu° K, N: °śoṣonilāt A: sapittāt | A: om K: tālany A: enaṃ K, N: evaṃ
2.16.46kaṇṭhagatās tu || rohiṇyaḥ pañca | kaṇṭhaśālūkam adhijihvāṃ valayaḥ | alāsaḥ | ekavṛndaḥ | śataghnī | gilāyuḥ | galavidradhiḥ | galaughaḥ | svaraghnaḥ | māṃsatānovicāriś ceti ||
N: °lūka | adhijihvā A: adhijihvo, K: adhijichvāvalayor A: balayo, N: balayor A: balāsa, K: alāma | K: ekavṛkṣaḥ | A: add vṛndaḥ, K: śataghī N: °⸤drapiḥ A: māṃsatāno, vidārī K: māṃsatāno vidāriñ N: māṃsatāno vidāriś
2.16.47gale 'nilaḥ pittakaphau tu mūrcchitau pradūṣya māṃsañ ca tathaiva śoṇitaṃ | galopasaṃrodhakarais tathāṅkurair nihantyas unvyādhir ayaṃ hi rohiṇī ||
N: galenilaḥ A: ca N: mūtau A: om K: pradūṣyamāṃsañ A: pṛthak A: add samastāś N: tothaiva A: add pradūṣya māṃsaṃ A: galarodhino A: 'ṅkurān K: tathāṅkurau⸤haṃ A: sṛjanti K: nyastaṃ A: yān K: vyādhir A: sā A: add 'suharā
2.16.48jihvā samantād bhṛśavedanān tu mānsāṅkuraiḥ kaṇṭhanirodhinīyā |
tāṃ rohiṇīm vātakṛtām vadanti tisraś ca tāstvād ita eva kṛcchrā ||
A: ni.16.48 jihvāṃ K: jihvāsa° K: dhṛtaśavedanāt A: °nā A: ye A: māṃsāṅkurāḥ K: māṃsāṅkuraiḥ N: māsāṃṅkuraiḥ K: kaṇṭhaṃ nirodhinī c yā | N: °rodhanīyā | A: °dhinaḥ syuḥ | K: rohiṇī N: rohiṇīvā° A: om A: om A: vātātm N: tās tv K: tās tv ādita A: add akopadravagāḍhayuktām || N: ādita A: om
2.16.49kṣiprodgamā kṣipravidāhapākās tīvrajvarā pittanimittajā tu |
sroto nirodhinyacalonnatā ca sthirāṅkurā yā kaphasaṃbhavā sā ||
A: °pākā K: °pākāstīvrajvarā A: syāt | K: srotoni° A: srotonirodhiny A: add api mandapākā A: gurvī A: sthirā N: sthitāṃkurā A: sā A: vai ||
2.16.50gambhīrapākiny anivāravīryā tridoṣaliṅgā tritayotthitaṃ tu |
sphoṭaiś citā pittasamānaliṃgāsādhyā pradiṣṭā rudhirātmikā tu ||
N: gambhīrāc pā° A: °pākā K: °kinyanivāravīL(From folio 068rIMG_0107.JPG) A: 'prativā° A: trayasaṃbhavā K: tritayokti tat N: °tthitan A: syāt | A: sphoṭācitā K: sphoṭaumcitā N: sphoṭacitā A: °gā 'sādhyā A: °tmikeyam ||
2.16.51kolāsthimātraḥ kaphasaṃbhavo yo granthir galekaṇṭakaśūkabhūtaḥ |
kharaḥ sthiraḥ śastranipātasādhyas tat kaṇṭaśālūkam iti bruvanti ||
A: kaphasṃbhavo A: gale kaṇ° N: gale kaṇṭhaka° K: gale kaṣṭakaśuka° K, N: kharasthiraḥ A, N: taṃtaṅ K: taṅkaṇṭhaśā° A, N: kaṇṭhaśā° K: vruvanti ||
2.16.52jihvāgrarūpaḥ śvayathuḥ kaphāt tu jihvopariṣṭādapiraktamiśraḥ |
jñeyo 'dhijihvā khalu roga eṣa vivarjjayed āgatapākam enaṃ ||
N: svayathuḥ N: kaphāṃ A: kaphāttu N: jihvopariṣṭhād api ra° A: jihvāprabandhopari raktamiśrāt | K: °ṣṭād api raktamiśraḥ | N: jñeyodhi° A: 'dhijihvaḥ K: dhijihva K: om K: ⸤vi° N: ena ||
2.16.53balāsa evāyatam unnatañ ca śophaṃ karoty annagatin nivārya|taṃ sarvvathaivāprativāravīryam vivarjjanīyam valayam vadanti ||
K: valāsa A: evāyatamunnataṃ A: karotyannagatiṃ K: annagatiṃ A, K, N: nivārya taṃnivārya | taṃnivārya | taṃnivārya taṃ N: sarvvathaivā pra° K: °nīyavalayaṃ
2.16.54gale tu śophaṅkurutaḥ pravṛddhau śleṣmānilau śvāsarujopapannaṃ |
marmmacchidan dustaram etad āhur alāsasaṃjñan nipuṇādhikāraṃ ||
A, K, N: śophaṃ ku°śophaṅ ku° A, K, N: marmacchidaṃmarmacchi⸤daṃ K: dustaramectad A: balāsasṃjñaṃ K: °saṃjñaṃ N: °jñanipuṇādhikāra || A, K: nipuṇā vikāramnipuṇā vikāram ||nipuṇā vikāraṃ ||
2.16.55vṛttonnatāntaḥ śvayathuḥ sadāhaḥ sakakaṇḍuro 'pāvyagururm mṛduś ca |
nāmnaikavṛndaḥ parikīrtyate 'sau vyādhir bbalāsakṣatajaḥ prasūtaḥ ||
A: ni.16.55 vṛttonnato K: °tānnaḥśvayathuḥ A: add yaḥ K: sa kaṇ° A: kaṇḍvanvito N: sakaṇḍurovākyagurur A: 'pākyamṛdurguruś K: pākgurūmṛdu⸤ś N: nāmvaika° A: parikīrtito K: parikīrtitesau K: vyādhirvalāsaḥ kṣa° N: valāsaḥ kṣa° A: °tajaprasūtaḥ ||
2.16.56samunnatamvṛttam amandadāhantīvrajvaraṃ vṛndam udāharanti |
tac cāpi pittakṣatajaprakopāj jñeyaṃ satodam pavanātmakan tu ||
A, K: samunnataṃ vṛttamni.16.56 samunnataṃ vṛttam N: samunnataṃ varttam A, K: °haṃ tīvrajvaraṃ°haṃ tīvrajvacraṃ N: °haṃ tīvraṃ jvarāṃ A: vṛndamudā° A: taṃ N: pittakṣataruḥ pra° A: °pādvidyāt K: °pād A: om A: pavanāsrajaṃ
2.16.57varttir ghanā kaṇṭhanirodhanī tu citātimātram piśitaprarohaiḥ | anekarukprāṇaharī tridoṣāj jñeyā śataghnīti śataghnirūpā ||
N: varttighanā N: kuṇṭhanirodhinī A, K: °rodhinī A: yā A: citā 'ti° K: citānimātraṃ N: citācimātraṃ A: nānārujocchrāyakarī K, N: °ruk prāṇaharī K: tṛdo° N: tṛdoṣā A: tridoṣājjñeyā A: śataghnīva A: śataghny asādhyā ||
2.16.58granthirggale tv āmalakāsthimātraḥ sthiro 'lparukyaḥ kaphapittamūrttiḥ |
yo lakṣyate raktam ivāsravaś ca saśasrasādhdhas tu gilāyusaṃjñaḥ ||
K, N: granthir gale A: tvāma° K: sthirolparūgyaḥ N: sthiroclparupaḥ A: 'lparuk syāt A: kapharaktamūrtiḥ | N: °mūrtti | A: saṃla° A: saktam A: ivāśanaṃ N: ivāsravañ A, K, N: sa śastrasādhyas H: °sādhdhastu
2.16.59sarvvaṅgalaṃ vyāpya samutthito yaḥ śopho rujāḥ santi ca yatra sarvvā |
sa sarvvadoṣair ggalavidradhis tu tasyaiva tulyaḥ khalu sarvvajasya ||
A, K, N: sarvaṃ galaṃni.16.59 sarvaṃ galaṃsarvaṅ galaṃsarvaṅ galaṃ N: prāpya A: rujo A: yatra A: santi K: add tu A: sarvāḥ | A, N: sarvadoṣo
2.16.60śopho mahāntan na jalāvarodhī tīvrajvaro vāyugater nnihantā |
kaphena jāto rudhirānvitena gale galaughaḥ paṭhito bhiṣagbhiḥ ||
K: mahān N: mahānannaja⸤ A: mahānannaja° K: annaja° K: tīvraṃ jvarovā° A: vātagaternihantā | K, N: nihanta || N: rudhir anvi° A: parikīrtyate K: parito A: 'sau || K: niṣagniḥ ||
2.16.61yas tāmyamānaḥ śvasiti prasaktam bhinnasvaraḥ śuṣkavimuktakaṇṭhaḥ |
kaphopadiṣṭeṣv anilāyateṣu jñeyaḥ sa rogaḥ śvasanāts varaghnaḥ ||
A: ni.16.61 yo K: yastāmya mānaḥ N: cyasmyamānaḥ A: 'tipratāmyan N: śuṣkakaṇṭhaḥ | A, N: °digdheṣv K: °digdhecṣvanilāyaneṣu A, N: °yaneṣu A, N: śvasanāt K: śvasanān A, K, N: svaraghnaḥsvaraghnaḥ ||svaraghnaḥ ||svacraghnaḥ |
2.16.62pratānavān yaḥ śvayathuḥ sukaṣṭo |
galoparodhān kurute krameṇa |
sa mānsatān eti bibhartti saṃjñāprāṇapraṇutsarvvakṛto vikāraḥ ||
K: sukaṣṭho A: °rodhaṃ K, N: °rodhāṃ°rodhāṅ A: māṃsatānaḥ N: māṃsatāneti K: māṃsatāneticvinartti A: kathito A: 'valambī prāṇapraṇut sarva° N: saLṇa praṇut sarva° K: saṃjña prāṇapraṇun sarva°
2.16.63sadāhatodaṃ śvayathuṃ satāmram antarggale pūtiviśīrṇṇamānsaṃ |
pittena vidyād vadane vicārim pārśve viśeṣāt sa tu yena śete ||
A: saraktam N: satādam K: sa tāśramantu jale N: antamale A, K: °rṇamāṃsam°rṇamāṃsam |°rṇa⸤māṃsaṃ | N: °māsa | A: vidārīṃ K: vidārim N: vicācripārśve K: pārśvaviśeṣān
2.16.64sarvvasarās tu vātapittakaphanimittāḥ ||
A: °phaśoṇitanimittāḥ ||
2.16.65sphoṭaiḥ satodair vvadanaṃ samantād yasyācitaṃ sarvvasaraḥ savātāt |
raktaiḥ sadāhaiḥ piṭakaiḥ sapītair yasyācitaṃ cāpi sapittakopāt ||
A, K: sa vā° A: tanubhiḥ K: piṭākaiḥ K: sapītai A, K: sa pi°
2.16.66avedanaiḥ kaṇḍuyutaiḥ satodair yasyācitaṃ cāpi sa vai kaphena ||
A: ni.16.66 kaṇḍūyutair A: alparujaiḥ K: kaṇḍuyutaḥ A: sarvaṇair N: sa⸤todaiya° K: satādeśasyā° K: kapheneti || ni ||⸤ granththyapacyarvudaṅgaṇḍuṃ vṛddhin daṃśañ ca N: kapheneti || A: add raktena pittodita eka eva kaiś cit pradiṣṭo mukhapākasaṃjñaḥ || K: add ślīpadaṃ | kṣudram śukaṃ sabhagrañ ca mukharocgeṇa smṛtaḥ ||
N K: add sūtre pradiṣṭadaśaṣaṭvā pūrvaṃ sthanan nidānam bhavatīti yac ca | savistaran tat kathitam mayeha svayam sunā yat kathitaṃ c hitāya ||

|| iti mukharoganidāne ṣoḍaśamaḥ ||

Page Tools