athātaḥ⸤pratyekamarma= nirddeśaṃ śārīraṃ vyākhyāsyāmaḥ || śarīrasaṃkhyākaraṇe hi māṃsaśirādivyākaraṇamabhihitaḥ | marmāṇi ca māṃsaśirādisaṃśritānyataḥ tadanaṃtaraṃ marmāṇāṃ nirddeśo yujyata i|tyāha | 2 pratyekaṃ śabdādagre māṃsādāddādiśabdo lupto dṛṣṭavyaḥ tena pratyekaṃ māṃsādi marmāṇāṃ nirdeśo vivaraṇaṃ yasmin tat tathā ||2

saptottaraṃ marmaśataṃ tadanuvyākhyāsyāmaḥ ⸤ || tāni marmāṇi= paṃcātma=kāni || paṃcaprakārāṇi tad yathā || māṃsamarmāṇi || śirāmarmāṇi | snāyumarmāLṇi || asthimarmāṇi | saṃdhimarmāṇi = | ceti || na khalu = māṃsa = śirāsnāyu asthisaṃdhivyatirekeṇānyāni marmāṇi bhavaṃti || yasmānnopalabhyaṃte || nanu kathaṃ māṃsādīni paṃcaiva mamāṇi nādhikānīti darśayannāha ||1| nanu śrotaḥ prabhṛtīnām api māraṇātmakatvān marmatvam asty eva | tat kathaṃ māṃsādivyatirekeṇa anyāni marmāṇi nopalabhyaṃta ity uktaṃ | ucyate mārayaṃtīti mamāṇi ucyaṃte | śrotasi kṣatepi nāvaśyatayā maraṇaṃ | tato vakṣyati śroto viddhaṃ tu pratyākhyāyopacared iti | yady evaṃ tarhi | ruk karavaikalyakarāṇāmamāraṇātmakatvāt marmatvaṃ na syād iti | cet | tanna | rukkaravaikalyakareṣv api agnīṣomādi prāṇānāṃ madhye kasyacit prāṇasya hāniḥ | athavā śrotaḥ prabhṛtīni māṃsādīny avyatiricā varttaṃte | yato māṃsādiṣv eva śrotaḥ prabhṛtīni saṃti tasmān māṃsādīni paṃcaiva marmāṇi ||1|| mārayaṃtīti marmāṇi ucyaṃte 1 ⸤11 māṃsamarma ⸤41 śirāmarma ⸤27 snāyumarma ⸤8 asthimarma ⸤20 saṃdhimarma ⸤107

tatraikādaśa= māṃsamarmāṇi || eka⸤catvāriṃśat= śirāmarmāṇi | saptaviṃśatiḥ snāyumarmāṇi | aṣṭā= vasthimarmāṇi || viṃ⸤śatiḥ= saṃdhimarmāṇi || iti || tadetat saptottaraṃ marmaśataṃ |

teṣāmekādaśaikasmin sa⸤kthni bhavaṃti || etenetara sakthi bāhū ca vyākhyātau || udarorasordvādaśa caturdaśa pṛṣṭhe⸤ | grīvāyāṃ pratyūrddhva sapta | triṃśat ||

tatra sakthimarmāṇi | kṣipra= talahṛdayakūrccaśi⸤rogulpheṃdrabastijānvāṇyūrvīlohitākṣāṇi viṭapaṃ ceti || etenetarasakthi vyākhyātaṃ || || atra kṣiprādi ekaikaṃ gaṇayitavyaṃ | evam ekādaśakṣiprādīnāṃ lakṣaṇam ācāryaḥ svayam ekāgre kariṣyati || 2 atotremāni na vyākhyātāni ||2|| L|| udaro= rasos tu gudabastinābhihṛdayastana= mūlastanarohitānyapastaṃbhāvapalāpau ceti⸤ || pṛṣṭhamarmāṇi tu || kaṭī= kataruṇakukuṃdarāṃ nitaṃbapārśvasaṃdhivṛhatyaṃśaphalakānyaṃ⸤śau ceti || bāhumarmāṇi tu || kṣipratalahṛdayakūrccakūrccaśiromaṇibaṃdhakūrparā= ⸤ṇyūrvīlohitākṣāṇi kakṣadharaṃ ceti || etenetarobāhu vyākhyātaḥ || jatruṇa ūrddhvaṃ ca⸤ tasro dhamanyaḥ | aṣṭau mātṛkāḥ | dve kṛkāṭike | dve vidhure | dve phale | dvāvapāṃgau | dvāva⸤ varttau | dvāvukṣepau | dvau śaṃkhau | ekā sthāpaṇī | paṃca sīmaṃtā | catvāriśṛṃgāṭakānyekodhi⸤patiriti || udarādi hṛdayāṃtaṃ ekaikaṃ gaṇayitvātavyaṃ stanamūlāni dve deva | evaṃ dvādaśapṛṣṭhamarmāṇaï 1 kaṭīkataruṇādīni dve dve | evaṃ caturdaśa || 2 atrāpi kṣiprādi ekaikaṃ gaṇayitavyaṃ 3

tatra= talahṛdayeṃdrabastigudastanarohitāni || māṃsamarmāṇi || nīnī⸤ladhamanīmātṛkāśṛṃgāṭakāpāṃgasthapaṇī phaṇastanamūlāpalāpāpastaṃbahṛdaya⸤nābhipārśvasaṃdhivṛhatīlohitākṣorvyaḥ || śirāmarmāṇi || āṇīviṭapakakṣadhaLdharakūrcakūrcaśirobasti kṣiprāṃśavidhurokṣepāḥ || snāyumarmāṇi | kaṭīkataruṇani⸤tāṃbāṃśaphalakaśaṃkhastvasthimarmāṇi || jānukurparaśīmaṃtādhipatigulphamaṇibaṃdha⸤ kukuṃdarāvarttakṛkādikāśceti || saṃdhimarmāṇīti || tatraikādaśamāṃsamarmāṇītyādivākye prāguddiṣṭānāṃ māṃsādimarmaṇāṃ nāmānyāha ||3 Leteṣāṃ māsādīmarmaṇāṃ saṃkhyā prāg atraiva adhyāye vyākhyātā | tena atra na vyākhyāyate ||3

tānye= tāni paṃcavikalpāni= ma⸤rmāṇi bhavaṃti || tad yathā || sadyaḥ prāṇaharāṇi kālāṃtaraprāṇaharāṇi | viśalya⸤ ghnāni | vaikalyakarāṇi | rujākarāṇi || tatra sadyaḥ prāhaṇaharāṇyekonaviṃśatiḥ ||⸤kākālāṃtaraprāṇaharāṇi trayastriṃśat || triṇi viśalyaghnāni || catuścatvāriṃśa⸤dvaikalyakarāṇi || aṣṭau rujākarāṇīti ||

bhavaṃti cātra || || śṛṃgā= ṭakānyadhi⸤dhipatiḥ śaṃkhau kaṃṭhaśirāgudaṃ ||
hṛdayaṃ bastinābhyau ca ghnaṃti sadyo hatāni tu ||1|| catvāri śṛṃgāṭakāni | kaṃṭhaśirā aṣṭau mātṛkā | ekavam ekonaviṃśati sadyoghnāni ||3

va⸤kṣo= marmāṇi sīmaṃta=talakṣipreṃdraba =stayaḥ ||
kaṭī=kataruṇe bastiṃ saṃdhī= pārśvayor vṛhatī= L ca yā ||2|| vakṣo marmāṇi | stanamūle dve | stanarohite dve | apālāpau dvau | apastaṃbhau dvau | evam aṣṭau vakṣo marmāṇi | sīmaṃtāḥ paṃcatalāni catvāri | kṣiprāṇi catvāri | iṃdrabastayaś catvāraḥ | dve kaṭīkataruṇe dve pārśvasaṃdhi dve vṛhatyau dvau nitaṃbau evaṃ trayastriṃśat kālāṃtaraprāṇaharāṇi ||1||

nitaṃvāviti caitāni kā=lāṃtaraharāṇi tu ||
utkṣepausthapaṇī caiva viśa=lya⸤ghnāni nirdiśet ||3|| trayastriṃśat kālāṃtaraprāṇaharāṇi 1 evaṃ trīṇi viśalyaghnāni vikalyaghnāni pāṭhaḥ 1

lo=hitākṣāṇi= jānū=rvo= kūrcāviṭipakūrparā ||
kukuṃdare kakṣadhare⸤vidhure saṃkṛkāṭike ||4|| catvāri lohitākṣanāmadheyāni | āṇayaś catasraḥ | jānu dve | caturasra ūrvyaḥ | catvāra kurcāḥ | viṭapādināṃ āvarttānāṃ pratyekaṃ dvau dvau || iti catuścatvāriśat vaikalyakarāṇi ||2

aṃśāṃsaphalakāpāṃga nīlamanye phaṇe tathā ||
vaikalyakara⸤ṇānyāhur āvarttau dvau tathaiva ca ||

gulphau dvau paṇibaṃdhau dvau dve dve kū=rcaśirāṃsi ca ||
rujākarā⸤ṇi jānīyād dṛṣṭāvetāni buddhimān ||6||
kṣiprāṇi viddhamāṇitrāṇi ghnaṃti kālāṃ⸤tareṇa vā || dve dve kūcaśirāṃsi ceti | dve kūrcaśirasihastayoḥ evaṃ catvāri kūrcaśirāṃsi ||4

marmāṇi māṃsaśirāsnāyvasthisaṃnni=pātāsteṣu svabhāvata eva viśeṣeṇa⸤ prā=ṇāstiṣṭhaṃti | tasmāt marmastvabhihitās tāṃstā=n | bhāvān pratipadyaṃte | saṃnnipātāḥ saṃśleṣaḥ atyaṃtamiśrībhāvaḥ 3 saṃnipātaḥ saṃśleṣaḥ | atyaṃtamiśrībhāva iti yāvat sarveṣāṃ sarvatra marmāṇi saṃśleṣepi māṃsamarmaśarāmarmādivyavahāra ādhikyam āśrity a pārthivādi vyavahāravat svabhāva iti | hetvaṃtaranirapekṣatayā || prāṇāḥ agnyādayaḥ |2 tān tān iti iṃdriyārtheṣv asaṃprāptir manobuviparyayaḥ | ity ādikān | anye tu bhramaḥ pralāpaḥ patanaṃ ity ādikān || ola 2

keci⸤d āhur māṃsādīnāṃ paṃcānām api samastānāṃ samṛddhānāṃ ca samavāyāt | sadyaḥ prāṇaha⸤rāṇi | ekahīnā=nāmalpānāṃ vā kālāṃtaraprāṇaharāṇi | dvihīnānāṃ viśalyaprāṇa⸤harāṇi | trihīnāṃ vaikalyakarāṇi | ekasmin eva rujākarāṇīti || yataścaimato 'sthi⸤ marmasvabhihateṣu śoṇitāgamanaṃ bhavati | hīnaśabdotra abhāve varttate || 1

bhavataś cātra || catu=rvidhāyās tu śirā śarīre⸤
prāyeṇa tā marmasu saṃniviṣṭāḥ ||
snāyvasthimāṃsāni tathaiva saṃdhīn
saṃtarpya dehaṃ prati⸤pāda=yaṃti ||1|| caturvidha iti vātapittaśleṣmaraktavahāḥ marmasvity ādi etena sirāṇāṃ snāyvasthimāṃsasaṃdhigatvaṃ bodhitaṃ ata eva asthividdhepi śoṇitāgamanam ity arthaḥ ||2 pāpayaṃti pāṭhaḥ || 4

tataḥ kṣate marmaṇi tāḥ pravṛddhāḥ
samaṃtato vāyurabhis tṛ=ṇoti || saṃchādayati 4
vivarddhamā⸤nas tu samātariśvā
rujaḥ satīvrā pratanoti kāye ||2||

rujābhibhūtaṃ tu punaḥ śarīraṃ
pra⸤lī=yate pralayaṃ gachati || 3naśyati cāsya saṃjñā= tasmin pācabhautike śarīre pralīne saṃjñā ṣaṣṭheś cetanā dhāturapi nasyati ||3|| ||
ato hi śalyaṃ vinihaṃtumichan
marmāṇi yatnena parī⸤kṣya karṣet 3||

ete=na śeṣaṃ vyākhyātaṃ || eteneti rugādirūpeṇa vāyor lākṣaṇanāśeṣam iti dāhādi śrotānirodhādi ca pittaśleṣmaṇor lakṣaṇaṃ vyākhyātaṃṃm evety arthaḥ ||2

tatṛtra sadyaḥ prāṇaharam aṃte= viddhaṃ kālāṃtareṇa māraya⸤ti | kālāṃtaraprāṇaharam aṃte viddhaṃ | vaikalyaṃ cāpādayati || viśalyaprāṇaharaṃ ca vaikalyaLkaraṃ | kālāṃtareṇa kleśayati | rujāṃ ca karoti | rujākaramaramatīvra pravedanaṃ bhavati || aṃte samīpe viddhaṃ madhye viddhaṃ tu sadya eva ity arthaḥ || 2 etena pūrvaṃ pūrvaṃ karmakāraṇavaikalyāt parasya rasya kāryaṃ karoti | evaṃ paraṃ param api mamāti viddhātikāraṇavaśāt pūrvasya pūrvasya karma karoti ||2

tatra sa=⸤dyaḥ prāṇaharāṇi || saptarātrābhyaṃtarān mārayaṃti || kālāṃtaraprāṇaharāṇi || pakṣān māsā⸤d vā || teṣv a=pi tu kṣiprāṇi kadācid āśu mārayaṃti | viśalya prāṇaharāṇi vaikalyakarāṇi⸤ ca kadācidabhiha=tāni mārayaṃitīti || sadyaḥ śabdo saptāhābhyaṃtaraparo jñātavyaḥ || 1teṣv apīti kālāṃtara prāṇahareṣv apīty arthaḥ kadācid āśu mārayaṃti || 3.. abhihatānīti śeṣaḥ | anatihatāni kālāṃtareṇaiva mārayaṃti etac copalakṣaṇaṃ tena ruvrajākarāṇyevaṃ vaikalyaṃ janayaṃti || evaṃ vaikalyādiṣv api svaniyatakarmavyabhicāraḥ ||4

ata urdhvaṃ marmasthānāny ananuvyākhyāsyāmaḥ⸤ || tatra pādasyāṃguṣṭhāṃgulyor madhye | kṣipram iti marmaḥ || tatra viddhasyākṣepakeṇa maraṇaṃ || ⸤ madhyamāṃgu= madhyamāṃgulīṃ anulakṣīkṛtya krameṇa madhye pādatalasya madhye talahṛdayaṃ nāma māṃsamarmedaṃ arddhāṃgulaṃ kālāṃtaraprāṇaharaṃ ca ||3 kṣiprasyopariṣṭād ubhayataḥ ity atra dvyaṃgula iti śeṣaḥ | ubhayataḥ iti ūrdhvam adhaś ca snāyumarmedaṃ caturaṃgulaṃ vaikalyakaraṃ ca 2 līmanupūrveṇa madhye pādatalasya talanāma hṛdayaṃ || tatra rujābhir maraṇaṃ || kṣi⸤ prasyopariṣṭhād ubhayataḥ kūrccanāmas tatra pādasya bhramaṇa vepane bhavataḥ || gulphasaṃdheradhaḥ u⸤bhayataḥ kūrcaśiras tatra rujāśophau || pādajaṃghayoḥ saṃdhāne gulphas tatra rujastabdhapāLdatā ṣaṃjatā vā || pārṣṇi pratijaṃghāmadhye iṃdra=bastis tatra śoṇita kṣayeṇa maraṇaṃ || jaṃ⸤ghorvoḥ saṃdhāne jānus tatra khaṃjatā || jānusaṃdher ūrddhvam ubhayataḥ || tryaṃgula=āphaṇī | tatra⸤ śophābhivṛddhista dhvabdhasakthitā ca || ūrumadhya ūrvī =| tatra śoṇitakṣayāt sakthiśo⸤ṣaḥ | ūrvyā ūrdhvam adho vaṃkṣaṇasaṃdhirūrumūle lohitākṣaṃ= tatra lohi=takṣayeṇa maraṇaṃ ⸤pakṣāghāto vā | sakthiśoṣo vā || vaṃkṣaṇavṛṣaṇayor aṃtare viṭapaṃ= || tatra ṣāṃḍhyam alpaśu⸤kratā vā || evam etānyekādaśasakthimarmāṇi vyākhyātāni || e=tenenetarasakthi ⸤vāhū ca vyākhyātau || viśeṣatas tu yāni sakthni gulphajānuviṭapāni || tāni bā⸤hau maṇibaṃdhakūrparakakṣadharāṇi || yathā vṛṣaṇavaṃkṣaṇayor aṃtare viṭapaem evaṃ vakṣaḥ māṃsamarmedaṃ arddhāṃgulaṃ pārṣṇi trayodaśoṃgulaschitakātaraprāṇahara | bhājayu dvyaṃgulamāha || jānuni ūrdhvaṃ tryaṃgule ubhayataḥ ūrdhvam adhaś ca snāyumarmeda | 1 snāyumarmedam ekāṃgulaṃ vaikalyakaraṃ ca | gayī tu tryaṃgulamānam etad āha | 2 śirāmarmedam ekāṃgulaṃ vaikalyakaraṃ ca || 3 śirāmarmedam akāṃgulaṃ vaikalyakaraṃ ca || 4 snāyumarmedam ekāṃgulaṃ vaikalyakaraṃ ca ||4 ekādaśamarmanirdeśena | 3 Lkakṣayor madhye kakṣadharaṃ || tasmi=n viddhe ta evoupadravāḥ | viśeṣatas tu maṇibaṃdhe kuṃṭhatā⸤ | kurparākṣye | pakṣāghātaḥ | kuṇiḥ kakṣadhare | etenetarabāhur vyākhyātaḥ || evam etā⸤ni | catuścatvāriṃśat | śākhāsu marmāṇi vyākhyātāni || || tasmin iti maṇivaṃdhādau ta eveti gulphādi vyadhajātāḥ || 1| kuṃṭhatākarasyākarmaṇyetvaṃ | kuṇiḥ saṃkucitabāhumadhyaḥ ||3|

ata urdhvaṃ pṛṣṭhamarmāṇi ca vyākhyāsyāmaḥ || || pṛṣṭhavaṃ⸤śam ubhayataḥ || pratiśro=ṇikāṃḍam asthinī kaṭīkataruṇe nāma marmaṇī || || pratiśroṇīkāṃḍam ity atra pratiśroṇikarṇāviti kecit paṭhaṃti || tatra śroṇitakarṇau lakṣyīkṛtya trikasaṃnidhāne śroṇyām upari asthimarmaṇī arddhāṃgule kālāṃtaraprāṇahare ca || ola 1|| pratiśroṇi upara|| L|| tatra śoṇitakṣayāt pāṃḍur vivarṇo hīnadehaś ca mriyate || pārśvayo=r jaghanabahir bhā⸤ge pṛṣṭhavaṃśam ubhayataḥ kukuṃdare | tatra sparśājñānam adhaḥ kāye ceṣṭhopaghātaś ca || śroṇi⸤kāṃḍayor uparyāśayācchādanau pārśvaṃtarapratibaddhau nitaṃbau tatrādhaḥkāyaśoṣo daurbalyā⸤c ca maraṇaṃ || adhaḥ= pārśvāṃtarapratibaddhau jaghanapārśvamadhyayosti=ryag ūrdhvaṃ ca gayi tu | pārśvajaghanabhāga iti paṭhitvā pārśvayor jaghanabhāge adho bhāge nitaṃbe nimnau kukuṃdare iti vyākhyāti | saṃdhimarmaṇī arddhāṃgule īṣannimnākāre vaikalyakare ca || ola 1 || || āmāśayapidhāyakau || ola 3 || asthimarmaṇī arddhāṃgule kālāṃtaraprāṇahare ca || ola 3 || ||yat pārśvayor aṃtaraṃ madhyaṃ tatra pratibaddhau ola 1|| || jaghanapārśvamadhyayor iti paścād bhāgapārśvabhāgayor iti paścād bhāgapārśvabhāgayoḥ yau madhyau vāmadakṣiṇau tayoḥ kathaṃ sthitāvity āha || uparyupari paśukāmāṃ mavṛddhe saṃdherapi tiryag ūrdhvaṃtvaṃ ca | ola 1|| || L jaghanāt pārśvasaṃdhī= nāma | tatra lohitapūrṇakoṣṭhatayā mriyate || stanamūlāt ṛjūbha ⸤yataḥ || pṛṣṭhavaṃśasya vṛhatī nāma | tatra śoṇitāni pravṛttinimittair_ŭ upadravair mṛya=te || pṛṣṭho⸤paripṛṣṭhavaṃśam ubhayatastrika=saṃbaddhe dve aṃśapha= lake || tatra bāhvoḥ svāpaśoṣai || jaghanād iti yapi lapte paṃcamīyaṃ tena jaghanaṃ paścādbhāgam āśrity a sthitau ||1 arddhāṃgule kālāṃtaramṛtyude || śirāmarmaṇī || ola 1|| || śirāmarmaṇī arddhāṃgule kālāṃtaraprāṇahare ca ola 2|| || pṛṣṭhavaṃśasyāyanatvāt pradeśaniyamārthaṃ pṛṣṭhoparītyuktaṃ ||o|2|| || grīvāyā aṃsadvayasya ca saṃyogastrikaḥ ||asthimarmaṇī arddhāṃgule vaikalyakāriṇī || o|3|| || trikasaṃbaṃdhe iti grīvāyā aṃsadvayasya saṃyogas trikas tatra saṃbaddhe aṃsaphalake ||o|3|| || L|| bāhumūrdhvagrīvamadhye dvaṃsapīṭha=skaṃdhabaṃdhanāvaṃsau ne aṃse nāmas tatra stabdhabāhutā || evam etā⸤ni caturdaśa pṛṣṭhamarmāṇi vyākhyātāni || aṃsaphalakabhujaśikharayor baṃdhane aṃse | snāyumarmaṇī arddhāṃgule vaikalyakāriṇī ca || o|1|| ||

ata ūrdhvam ūrddhvajatugatāny anuvyākhyāsyā⸤maḥ || || tatra kaṃṭhanāḍīm ubhayataś catasro dhamanyo dve nīle dve manye nāma vyatya=yena tatra⸤ mūkatā svaravaikṛtyamarasagrāhitā vā grīvāyām ubhaya=taś ca tasraś catasraḥ śirāmātṛ=kā | ekā nīlā ekā manyā caikasmin pārśve anyā nīlā anyā manyā ca | aparasmin yā pārśve śirāmarmaṇī caturaṃgule vaikalyakāriṇī ca || ekasmin eva ekasmin pārśveś catasraś catasra ity arthaḥ ||o|1|| atyāsena pāṭhaḥ | vaiparītyena || vyatyayenoparīti || o|2|| || mātraketi | śirāmarmāṇi caturaṃgula pramāṇamātṛkā ||1|| || L || tatra sadyo maraṇaṃ | śiro grīvāyāḥ saṃdhāne kṛkā=ṭike | tatra calam ūrdhvatāḥ || karṇapṛṣṭha⸤to 'dhaḥ saṃsthite vidhu=re tatra vādhairyaṃ | ghrāṇamārgrem ubhayataḥ śrotomāgraṃ pratibaddhe a⸤bhyaṃtarataḥ | phaṇe= tatra gadhajñānavadhaḥ | bhrūpuchāṃtarayor adhokṣṇo bāhya|to 'pāṃgau | ta⸤trāṃdhyaṃ || dṛṣṭyupaghāto vā || bhruvorupari nimna=yor āva=rttau | tatrāṃdhyaṃ | dṛṣṭyupaghāto vā || saṃdhimarmaṇī arddhāṃgule vaikalyakāriṇī ||1|| snāyumarmāṇī kiṃcinnāmnākāre | o|2|| || śirāmarmaṇī arddhāṃgule vaikalyakāriṇī ca || ghrāṇamārgrasya dvayoḥ pāśvayoḥ abhyaṃtarataḥ vivaradvārasaṃbaddhe phaṇe ||o|3|| śirāmarmaṇī arddhāṃgule vaikamnayor iti pradeśakathanaṃ ||4|| saṃdhimarmaṇī arddhāṃgule vaikalyakā|||o||4|| || || || L bhruvoraṃtoparikarṇalalāṭayor madhye śaṃkhyau= || tatra sadyomaraṇaṃ || śaṃkhayor upari ke=śā⸤tetaṃ upatkṣepau | tatra śalyo jīvet || pākāt patitaśalyo vā noddhṛtaśalyaḥ || bhruvo ma⸤dhye sthapaṇī tatrotkṣepa=vat || paṃcasaṃdhayaḥ śirasivibhaktāḥ | sīmaṃ=tās tatonmādabhaya⸤cittanārśai maraṇaṃ || ghrāṇaśrotrākṣijihvāta=rpaṇīnāṃ śirāṇāṃ madhye śirāsaṃnni=pātaḥ asthimarmaṇī arddhāṃgule || o|1|| kośaṃte | keśaparyaṃte snāyumarmaṇī arddhāṃgule viśilyaprāṇahare ca o|1|| || saśalyaḥ svayaṃ patitaśalyo vā jīvati uddhṛtaśilpo mṛyata ity arthaḥ || śirāmarma dvāṃgulaṃ viśalyaghnaṃ ca ||o|3|| || paṃcasaṃdhayo ye śirasi vibhaktāḥ śarīrasaṃkhyā vyākaraṇe te samīṃtā ity arthaḥ || imāni saṃdhimarmāṇi caturaṃgulapramāṇāni kālāṃtaraprāṇaharāṇi ||rū||3|| || ghrāṇādīṃdriyacatuṣkatarpaṇīnāṃ ||1|| saṃnipātaḥ saṃyogaḥ ||1|| L | śṛṃgā=ṭakasaṃjñaś ca || caturddhā tāni catvāri marmāṇi | tatrāpi sadyo maraṇaṃ | mastakā⸤bhyaṃ= tara upariṣṭāt śirāsaṃdhisaṃnipāto + romā=varttau'dhipatis tatrāpi sadya e⸤ va || evam etāni saptatriṃśad ūrddhvacatugatāni marmāṇi vyākhyātāni || imāni śirāmarmāṇi caturaṃgulapramāṇāni ||ru 1|| masta+|kābhyaṃtaro tvāarddham ity arthaḥ ||ru2|| etat saṃdhirmarma arddhāṃgulapramāṇaṃ ca ||2||

bhavaṃti cātra⸤ślo| || || ūrvyaḥmarma śirāṃsi viṭape ca sakakṣapārśve
ekaikamaṃgula=mitā stanapūrvamūlaṃ ||
L || vidhyaṃguladvaya=mitaṃ maṇibaṃdhagulphaṃ |
trīṇyevajā=nuni paraṃ sahakūrparābhyāṃ ||1|| kūrcaśirāṃsi || ru1 ekaikaṃ yathā bhavati urvyā dayo marmaviśeṣāḥ aṃgulamitā jñeyāḥ || || kṛṣṇāya namaḥ || || || || Lstanapūrvamūlam ity ādi maṇibaṃdhagulphaṃ stanamūlaṃ ca aṃguladvayamitaṃ jīhi || saparaṃ dvitīya jānusahitaṃ jānutrīṇi tryaṃgulāni viddhītyarthaḥ || jānu saparaṃ pāṭhaḥ || [gayī tu | anyādṛśaṃ sūtraṃ paṭhitvā stanamūle dve gulphe ca | iṃdrabastayaś catvāro dvau maṃibaṃdhāviti daśamarmāṇi dvyaṃgulāni |stana bhojanadarśanād vyākhyātāni | tathā jānu saparam ity atra saha pareṇa parapradeśāvasthite tāni marmaṇāvarttate yat tatsaparaṃ | tena jānunī dve āṇyaś catasraḥ kūrpare dve ity aṣṭau | aṃgulāni vyākhyātāni | śeṣaṃ samaṃ | mānakathanaprayojanam āhaḥ ||1|| yāni mūdhni catvāri marmāṇi śṛṃgāṭakasaṃjñāni tathā tatraiva paṃca sīmaṃtasaṃjñāni | gale kaṃṭhe yāni dve ca daśa kathitāni | tatrāṣṭau mātṛkā dve nīle dve manye etāni marmāṇi svapāṇitalakuṃcitasamitāni caturaṃgulaprāmāṇānītyarthaḥ || śeṣāṇi ṣaṭpaṃcāśan marmāṇi avaihi jānīhi || anye tu ṣṭapaṃcāśanmarmāṇaï tilapramāṇāny āhuḥ ||2||

hṛ⸤dbastikūrcagudanābhivadaṃti mūddhni
catvāriṃ paṃca ca gale daśayāni ca dve ||
tāni sva⸤pāṇitala=kuṃcitasaṃmitāni
śeṣāṇy avaihi parivistarato 'gulārddhaṃ ||2||L

|| etat pramāṇama'bhivīkṣya vadaṃti tajñāḥ
śastreṇa ma=rmakaraṇaṃ parihṛtya kāryaṃ marmma ||
pārśvā⸤bhighātitamapīha nihaṃti marma
tasmād dhi marmasa=danaṃ parivarjanīyaṃ || chinna 3 || marmakaraṇaṃ pāṭhaḥ karmakaraṇaṃ pāṭhaḥ || marmasadanaṃ marmasthānaṃ | karacaraṇachede jīvaṃti || tad avayavabhūtamarmachede tu na jīvaṃtīti viśeṣaṃ darśayannāha ||3||

chinne⸤ṣu pāṇicaraṇeṣu śirānarāṇāṃ
saṃko=camīyurasṛgalpamato nireti ||
prāpyā'mitaṃ⸤ vyasanamugramato manuṣyāḥ
saṃchinnaśākhataruvat nidhanaṃ na yāṃti ||4|| saṃkocaṃ jagmuḥ ato alpaṃ rudhiraṃ prava rttate ||4||

kṣipreṣu tatra=⸤ sataleṣu hateṣu raktaṃ
gacchatyatīva pavanaś ca rujaḥ karoti ||
evaṃ vināśam upayāṃti hi tatra viddhā
vṛkṣā ivāyudhanipātanikṛttamūlāḥ 5 || tatra pāṇyoś caraṇayo dvorvo || gayī tu vṛkṣā ivāyudhanipātetyādi sthāne kiṃjalkapatramaprayanādipaṃkajānīti paṭhaṃti || talahṛdayeṣu ||5|| L

tasmāt tayor abhihatasya tu pāṇipādaṃ
chettavyam āśu maṇibaṃdhanagulphadeśe ||
marmā=⸤ṇi śalyaviśaṣayārddham udāharaṃti
tasmāc ca marmasu hatā na bhavaṃti sadyaḥ ||6|| marmamānakathanaprayojanaṃ pūrvataravākye pratipādya marmajñānaviṣayaṃ nidarśayan āha || || śalyasya manaḥ śarīrābādhakasya viṣayaḥ śalyaviṣayaḥ sa ca śastrādi praṇipradhānān maraṇāmaraṇakārakatvena dvividhaḥ tatra maraṇakārakaḥ śalyaviṣayo marmākhyaḥ śarīradeśaḥ yasmāt tatra hatāḥ sadya eva na bhavaṃti | saptāhābhyaṃtara eva mṛyata ity arthaḥ | tasmān maraṇakārakatvena marmāṇi śilpaviṣasyārddham udāharaṃti pūrvācārya iti śeṣaḥ || 6|| nanu kecin marmahatāpijīvaṃto dṛśyaṃte | tat kathaṃ maraṇakārakatvena marmāṇi śilpaviṣayasyārddham ity āśaṃky āha || jīvaṃtītyādi ||

jīvaṃti⸤ tatra yadi vaidyaguṇena kecit
te prāpnuvaṃti vikalatvam asaṃśayaṃ hi ||
saṃbhinnajarjjari⸤takoṣṭhaśiraḥ kapālā
jīvaṃti śastravihitaiś ca śaśarīradeśaiḥ ||7||

channaiś ca sakthi⸤bhūjapādakarairajaiśeṣair
yeṣāṃ na marmasu kṛtā vividhāḥ prahārāḥ ||L
|| somamārutatejāṃsi rajaḥ satvatamāṃsi ca ||
marmasu prāyasaḥ puṃsāṃ bhūtātmā cā'viti⸤ṣṭhaite ||8||

marmasvabhihatās tasmān na jīvaṃti śarīriṇaḥ ||
iṃdriyārtheṣv a'saṃprāptir mano⸤budhiviparyayaḥ ||9||

rujaś ca vividhā tīvrābhavatyāśu + hare hate ||
hate kālāṃtaraghne tu⸤ dhruvo dhātukṣayo mahān ||10||

tathā dhātukṣyāj jaṃtur vedanābhiś ca nasyati ||
hate⸤ vaikalyakāre tu kevalaṃ vaidyanipuṇāt ||11||

śarīraṃ kriyayā yuktaṃ vikalatva'm avā⸤pnuyāt ||
viśalyaghne tu vijñeyaṃ pūrvo=ktaṃ yat tu kāraṇaṃ ||12|| || || || 7 | 8 | 9 | janane iti pāṭhaḥ ||10|| 11|| pūrvoktam iti śalyamukhāvaruddho yāvad aṃtar vāyus tiṣṭhati tā vaj jīvatītyādyuktam eva kāraṇaṃ jñeyaṃ lakṣaṇātvenetyarthaḥ || vaidyasya naipuṇatvaṃ vijñeyaṃ || vaidyanaipuṇāt viśalyaghno pi jīvati ||12|| || L

rujākarāṇi marmāṇi kṣitāni vividhā rujaḥ ||
kurvaṃte catyaṃte ca vaikalyaṃ kuvaidyavaśa⸤go yadi ||13||

chedabhedābhighātebhyo dahanād dāruṇād api ||
upaghā=taṃ vijānīyāt marma⸤ṇāṃ tulyalakṣaṇaṃ ||14|| 13 idānīṃ marmaghātatulyaṃ marmasamīpasyāpi deśasya ghātaṃ mahān arthakaraṃ darśayan āha || upaghātaṃ samīpaghātaṃ ||14||

ma=rmābhighātas tu na kaścid asti
yolpātyayo vāpi niratyayo⸤ vā ||
prāyeṇa marmasvabhighā itāḍitās tu
vaikalyam ṛchaṃty athavā mriyaṃte ||15|| marmābhighāte vaidyasya yatnaparatāṃ sūcayan āha || marmābhighātās tv ity ādi gayī tu tadvākyaṃ na paṭhati ||15||

marmāṇy a⸤dhiṣṭhāya hi ye vikārā
mū=rchaṃti kāye vividhā narāṇāṃ ||
prāyeṇa te kṛtkrachratamā bhavaṃti⸤
narasya yatnair api sādhyamānā ||16|| || mūrchaṃti samuchrāyaṃ gachaṃti yasamd eyaṃvaṃvidho marmābhighātas tasmād vaidyena yatnaḥ kārya iti sūcitaṃ ||16|| || || || L