iha padārthāṣṭakavicāraparatvād vākyapadīyasya prathamakāṇḍena prayojanādipadārthe nirṇīte 'nantarakāṇḍopapāditopapattibhir vākyatadarthayor anvākhyeyasthitalakṣaṇayoḥ padārthayor nirṇītatvāt tadaupayikāpoddhārarūpapadavicāraḥ prakramyate | tatrāniyatavikalpo yathābhiprāyam apoddhāra iti yathāsambhavaṃ padabhedānuddiśati―

vākyasyaiva niraṃśasya vācakatvād antarā padapratipattir vibhrama iti kim asatyena padena vyutpāditenety āśaṅkya apoddhṛtyaiva vākyebhyaḥ ity āha | apoddhṛtya kalpanābuddhyā pṛthak padaṃ niṣkṛṣya | akhaṇḍavākyavyutpattāv upāyaḥ padavyutpattir vākyavādinām, akhaṇḍapadavyutpattāv iva parikalpitarūpaprakṛtipratyayāgamādeśādivyutpattiḥ padavādinām | ānantyād dhi vākyānāṃ svālakṣaṇyenāśakyā vyutpattiḥ kartum iti sadṛśapadadvārā tadupapattir ity arthaḥ |

ubhayor api cāpoddhṛtasyāsatyatvaṃ samānam | tathā hi― aniyatānupūrvīko yathārthaṃ parikalpitānvayavyatirekanibandhano vākyavādināṃ padāpoddhāraḥ | evaṃ padavādināṃ śāstrīyānvayavyatirekanimittārthāpoddhāravaśaḥ prakṛtipratyayādyapoddhāraḥ | yad āha vākyakāraḥ― iti | tatra bhinnatvaṃ sāmānyam, dvidhā ityādiko viśeṣa iti vidhārthe dhāpratyayopapattiḥ* | prakāro hi vidhārthaḥ, sa ca sāmānyasya bhedako viśeṣaḥ | ity ekīyamatam, kaiścid iti vacanāt | ity ukteḥ | yadi vā atra buddhirūpaprakalpitaṃ sādṛśyam eva vidhārthaḥ | jñānapratibimbitasya hi bāhyānukāritvena sādṛśyaṃ sarvatra prakārārthaḥ, saṃkalpitasādṛśyasya bāhyasya nirvartanāt | vākyāc cāpoddhriyamāṇasya padasya vākyārthāṃśaparikalpanayārthavata evāpoddhāro yuktaḥ | arthāpoddhāra eva hi padāpoddhārasya nimittam | animitte hi tasmin varṇāpoddhārasyāpi prasaṅgāt teṣām api vyutpādyatā syāt |

vākyārthaś ca sthitalakṣaṇo niraṃśaḥ kārakotkalitaśarīrakriyāsvabhāvaḥ | tatra cāṃśāṃśikalpanayā apoddhāre kārakātmā kriyātmā cāṃśo vibhāgārha iti siddhasādhyalakṣaṇāṃśadvayaviṣayaḥ, padāpoddhāro dvividho nāmākhyātarūpaḥ prāthamakalpikaḥ, śaktiśaktimator abhedāt_ kārakātmā siddharūpo 'ṃśaḥ | yady api ca nāmapadānāṃ pratyayārthasya saṃkhyādeḥ śābdaṃ prādhānyaṃ, tathāpy arthataḥ prātipadikārthasya jātyācchuritasya dravyasyaiva prādhānyaṃ siddharūpasya, saṃkhyākārakaśaktīnāṃ tadāśrayatvāt | anayor eva ca nāmākhyātayor viśeṣaṇatvān nipātopasargakarmapravacanīyalakṣaṇaḥ padabhedo 'ntarbhavati |

tathā hi― siddhārthābhidhāyi nāmapadam iti tadarthagataṃ viśeṣaṃ dyotayannipātas tatraivāntarbhavati | siddhaṃ hy arthaṃ sākṣād vābhidadhātu tad_gataṃ viśeṣaṃ vā prakāśayatu, neyatā bhedaḥ | svarādayas tu kecit_ sattvapradhānā eveti te 'pi nāmapadam eva | ye tu hirugādayaḥ kriyāpradhānāḥ teṣām ākhyāte 'ntarbhāvaḥ | na hi tiṅantam evākhyātam, kriyāpradhānasya sarvasyaiva tallakṣaṇatvāt | ata evopasargakarmapravacanīyapadāny apy ākhyātapadam eva, sādhyārthagataviśeṣadyotanāt | evaṃ nipāto 'pi | tadgatabhedāntaravivakṣāyān tu nipātopasargayor api kaiścit pṛthakkaraṇam | tathā hi― asty evāpoddhāre 'rthamātrāviśeṣo 'nayoḥ | na hy etau sākṣād arthaṃ vadataḥ, api tu tadgataviśeṣadyotakāv iti vācakābhyāṃ nāmākhyātābhyāṃ pravibhaktau | siddhasādhyārthaviṣayaviśeṣadyotakatvān nipātānāṃ sādhyaikaniyatatvāc copasargāṇāṃ parasparato bhedaḥ | karmapravacanīyās tu kriyāviśeṣopajanitasaṃbandhāvacchedahetava iti saṃbandhaviśeṣadyotanadvāreṇa kriyāviśeṣaprakāśanād upasargeṣv evāntarbhavantīti caturdhā eva kaiścit padaṃ bhinnam |

sākṣāt kriyāviśeṣaprakāśanābhāvāt tad api pañcamaṃ padam iti kaiścit | tathā hi― karma proktavantaḥ karmapravacanīyā ity atikrāntakriyākhyānalakṣaṇasya vyāpārasyātra saṃbhavaḥ, na tu vartamānasyety upasargebhyo bhedaḥ | kriyāgataviśeṣadyotanapūrvakaṃ hi saṃbandhāvacchedanam atra vartamānam | tathā hi sarvaḥ saṃbandhaḥ kriyākṛtaḥ, upakāraprabhāvitatvāt tasya, kriyām antareṇopakārābhāvāt | tatra kvacit_ kriyāśabdaḥ śrūyate, kvacin na | yatra śrūyate, tatra śrauta eva saṃbandhaviśeṣāvasāyaḥ, tad yathā mātuḥ smarati, mātuḥ smṛtam, sarpiṣo jānīte ityādau | kriyā hi svabhāvād eva kriyāntaravyadhānam antareṇa dravyaiḥ saṃyujyate | anye tu yasmān mātṛviṣaye pravartate 'vatiṣṭhate vā, tasmān mātṛsaṃbandhīdaṃ smaraṇam iti kriyākārakabhāvapūrvaka evāyam api saṃbandha iti varṇayanti |

aśrute tu kriyāpade dvayī gatiḥ | kvacit_ saṃbandhisvarūpam ahimnaiva niyatakriyākṣepasiddheḥ pratiniyatakriyākārakabhāvapūrvakatvaṃ śeṣasaṃbandhasya vinaiva karmapravacanīyam avagamyate | tad yathā― upagorapatyam, vṛkṣasya śākhetyādāv apatyāpatyavat_saṃbandho janikriyānimitto 'vayavāvayavisaṃbandhaś ca sthitikriyānimitta ityādi | kvacit tu saṃbandhānāṃ pratiniyatakriyāpūrvakatvāvadhāraṇe nāsti sāmarthyam | tad yathā― rājñaḥ puruṣa ity atra svasvāmibhāvo bharaṇādyanekakriyānimitta ity evāvagamyate | kriyāviśeṣas tu nāvadhāryate tannimittabhūtaḥ | tathā ca bhāṣyam― dānādīnāṃ tv anyatamāvinābhāvāt_ kriyā anumīyata eva | kvacit tv avinābhāvinī kriyāpi na pratīyate | tathā caivaṃjātīyake viṣaye karmapravacanīyo niyataviśiṣṭhakriyākṛtatvaṃ sambandhasya viśeṣam avagamayati | tad uktam— niyamas tasya niyatakriyājanitatvam | tathā hi― śākalyasya saṃhitām anuprāvarṣad iti yo 'yaṃ saṃhitāpravarṣaṇayor hetuhetumadbhāvalakṣaṇaḥ sambandhaḥ sa niyatakriyājanita ity anunā vedyate | anuniśamyety atrānor niśamayatikriyāsāhacaryopalabdher iha saṃpāṭharūpatvāt_ saṃhitāyās tadanumānasyaucityāt_ tatra kriyāvacanatvam asyānyatrādṛṣṭaśakter na kalpyam |

dyotyārthaniṣṭhaṃ ca dyotakatvam iti tad api kriyāpadāprayogād atra nāsti | na ca kriyā_ padākṣepakatvam, yathā prādeśaṃ viparilikhatīti | atra ver lekhane(nā) samanvayānupapatter vimā(nirmā)tikriyākṣepakatvam | kārakavibhaktir hy atra prādeśam iti dvitīyeti yuktas tatsamucita kriyākṣepaḥ | iha tu saṃhitām iti śaiṣikīyaṃ vibhaktir iti kathaṃ kriyākṣepaḥ | kriyākārakayor eva parasparam ākṣepyākṣepakabhāvasyāvinābhāvena nyāyyatvāt | tad yathā praviśa, piṇḍīm ityādau | nāpi sambandhavācitvam atrānoḥ, vibhaktyaiva tadabhidhānād iti sambandhāvacchedasya pratyāyako nānyaḥ sambhavatīti pāriśeṣyād anor atra sāmarthyām adhyavasīyate | tad uktam― bhedako viśeṣadyotaka ity arthaḥ | ayam atra bhāvaḥ | yad ananyathāsiddhaṃ tatrānor vyāpārakalpanā yuktā | yat punar anyathā arthasāmarthyādinā nimittena sidhyati na tatra tasya śaktiḥ kalpayituṃ pāryata iti padāntarāṇām arthāntaraniveśāt_ sambandhaviśeṣasya tato 'navagatasya karmapravacanīyaviṣayatā siddhā | iti kriyāviśeṣajanitatvalakṣaṇaḥ saṃbandhasyāvacchedo vākyārthaḥ kim iti na kathyate | anos tu paścād bhāvamātravṛttitvam eveti |

atrocyate― ihādhikyaṃ vākyārthatvenocyamānaṃ padārthapṛṣṭhapātitvenaivānusaraṇīyam, na tu padārthollaṅghanena | tattadvākyopāttasya hi sādhyasya vā viśeṣyasya vopāttair eva sādhanair viśeṣaṇaiś ca saṃsargas tatrādhikyam | tad yathā― gāṃ śuklām ānaya, nīlotpalam iti ca | ata evocyate― itthaṃ cānupāttasyaiva padārthasya vākyāt_ pratītir nāstīti na saṃbandhāvacchedo 'trāpadārtho vākyārthaḥ śakyate kalpayitum iti karmapravacanīyaviṣaya evāyam | yad vakṣyati― atra ca darśanadvayam― svarūpeṇaiva saṃbandhāntaravilakṣaṇaḥ karmapravacanīyena saṃbandho 'vaccchidyate, kriyāviśeṣajanitatvena veti | tatra svarūpeṇāvacchede viśiṣṭakriyājanitatvapratītiḥ sambandhiviśeṣaparyālocanālabhyā | tathā hi― adhi brahmadatte pañcālāḥ iti svasvāmibhāvo 'yaṃ sambandha ity adhinā vedyate | brahmadattaś ca svāmī īśvaraḥ, pañcālāś ca janapadaḥ svam iti tayoḥ sambandhinoḥ paripālanakarādānādikriyāprabhāvita evāyaṃ sambandho nyāyya ity avagamyate | evam abhimanyur arjunataḥ pratīti pratinā sādṛśyalakṣaṇo 'yaṃ sambandha iti dyotyate | sa punaḥ sambandhisvarūpaparyālocanād atra saṃpraharaṇādikriyākṛta ity avagamyate | itthaṃ ca śākalyasya saṃhitām anu prāvarṣad ity atrāpi hetuphalabhāvo nāmāyaṃ sambandha ity etāvat yevāyam anur viśrāmyati | pāṭhaviśerūpatvāt_ saṃhitāyā niśamanakriyāvagatiḥ | śabdaśravaṇena hi devo 'varṣad iti sambandhamahimnā viśiṣṭakriyāprabhāvitatvam avasīyate | kecid iyānanor eva vyāpāra ity āhuḥ |

svarūpāvacchede 'pi ca kriyāyāḥ kāryabhūtasambandhāpekṣayā atītatvāt karmaproktavanta ity arthas samanvety eva | vastutaḥ kriyāphalasyaiva sambandhasya prakāśanāt | yathā tu tatrabhavadbhartṛhares tatra tatrābhiprāyo lakṣyate, tathā nimittaviśeṣāvaccheda eva karmapravacanīyakṛta iti rāddhāntaḥ | adhi brahmadatte pañcālā iti paripālanakriyāhitatvaṃ svasvāmibhāvasyādhinā vyajyate | abhimanyur arjunataḥ pratītyamitraparājayādikṛto 'nukāryānukaraṇabhāvaḥ pratinā prakāśyate ityādi sarvatra yojyam | sustutam, atistutam ityādau tu― ityādinā karmapravacanīyasaṃjñādhikārikī svārthanirapekṣaivopasargasaṃjñābādhanāya pravartate | yathoktam― ārthena tu rūpeṇa vibhāge prastute kriyāviśeṣāv adyotakatvād upasargapade svatyādir antarbhavatīti nāvyāptiḥ tad evaṃ vākyād apod_dhriyamāṇasya padasyāpoddhārārthaviśeṣāśrayeṇa yathāsambhavaṃ bhedo niraṃśakavākyavyutpattyupāyabhūtaḥ pradarśitaḥ | ata eva svādipadaṃ vākyavyutpattyanaṅgatvāc chastre saṅ_ketitaṃ subantapadavyutpattyupāyabhūtaṃ neha gaṇanārhaṃ prakṛtipratyayavad iti dṛṣṭāntapakṣanikṣiptam iti nāvyāptiḥ, padāt_ kilāsāv apoddhāro na vākyāt || 1 ||

tad evam etad anantarakāṇḍe darśanadvayam upapāditam iti yathāsaṃbhavaṃ pratinidhiś carcitaḥ | idānīṃ jātau śabdenābhidhīyamānāyāṃ tatra jātyantarābhāvān nirnimittā śabdasya pravṛttir āyātety āśaṅkyopapādayitum āha―

svā asādhāraṇī ātmīyā gośabdatvādikā, na tu sakalaśabdasādhāraṇī śabdatvādiḥ | evaṃ cāsādhāraṇatvena viśeṣaṇāt tayā saṃbandhāvyabhicāraḥ śabdasyārthajātyā saṃbandhavyabhicāre 'pīti svā jātir eva mukhyam abhidheyam ity uktaṃ bhavati | tathā ca vākyakāraḥ― iti | ata evāvyabhicāriṇyāḥ svarūpajāter arthajātyabhidhāne śabdasya nāntarīyakam abhidhānam iti prathamam ity āha | yadabhedena yatpratipattiḥ tad avaśyaṃ tatra pratipattavyam ity etāvatātra prāthamyam, na tu krameṇābhidhānāt | yad vā sambandhavyutpattikālāpekṣaṃ prāthamyam | tathā hi― sambandhavyutpattikāle 'rthajātyā nāsti sambandhaḥ |* tathātve vācakatvena tatra viniyogo 'narthakaḥ syāt, arthasya pratipannatvād iti so 'rthas tāvat tena śabdena na pratipannaḥ | yadi ca svajātyabhidhānaṃ tadānīṃ na syāt, tadānarthakatvād vibhaktiyogo na syād iti |* ity uktam | rūpaṃ hi svarūpaṃ svā jātir vā, darśanabhedena kathyate | sarvaiḥ iti | svarūpaparair arthaparaiś ca, tasyā eva svarūpatayā vyavahārāt | tathā'vyutpannair api śabdair avinābhāvāc chabdasvarūpatvenāvasthitā jātiḥ pratipādyate | arthasya jhaṭity eva śabdasvarūpābhedenāvabodhe 'pi yathāpratipāditakramāśrayeṇa tataḥ svajātipratyāyanād anantaram arthajātīnāṃ gotvādīnām ātmasu tasyāḥ śabdajāteḥ samāropasya kalpanā na paramārthaḥ, śabdavivartatvenārthasya śabdāt tattvato bhedābhāvāt |

yad vā sambandhavyutpattikāle gaur ayam artha ity arthajātyā śabdajāter atyantabhedāt sāmānādhikaraṇyānyathānupapattyā abhedādhyāropaḥ kalpyate | yathā gaur bāhīka iti |* anyathā saṅketasyaiva kartum aśakyatvāt | yathā cāyam anādir apauruṣeyo vācyavācakabhāvaḥ, tathādhyāropo 'pi | anyathā vācyavācakabhāva eva na ghaṭeta, yathā bauddhasya dṛśyavikalpārthaikīkāro bhedānadhyavasāyalakṣaṇaḥ, na tu yathā gaur bāhīka ity atra puruṣecchayā adhyāropaḥ | vyavahāre śabdārthayoḥ sadaivābhedāvasāyāt | katham iyaṃ prativarṇam anabhivyaktā'sādhāraṇī jātir asamasamayabhāvibhir varṇair abhivyajyata iti ced yathotkṣepaṇatvādijātir iti brūmaḥ | tathā hi― pratyekaṃ karmakṣaṇānām upavyañjakatve 'pi yaḥ prathama utkṣepaṇakṣaṇaḥ, sa paramāṇumātradeśākramaṇamātrarūpatvād bhramaṇakṣaṇāt sārūpyavaśād anavadhāryamāṇabheda ekaiko 'samartho niyatajātyabhivyañjane iti kṣaṇāntaram apekṣate |* na ca tasya bhramaṇakṣaṇād viśeṣo nāsti, upakrama evotkṣipāmīty evaṃ prayatnajanitatvāt | evaṃ gośabdam uccārayāmīty ayaṃ prayatno yady api gānagaganaśabdajanakāt prayatnād anya eva, hetubhedāc ca gakārayor api bheda eva tathāpi sādṛśyād asau duravadhāra iti vyañjako 'pi san prathamo dhvanir asphuṭam abhivyanaktīty āvartamāno 'pi na viśadatarasāmānyaviśeṣābhivyaktau hetuḥ | yadā tv avayavaprabandhaḥ krameṇopalabdho bhavati, atha śabdajātiviśeṣopādhiyuktā vyavahārā avatiṣṭhante |* tadānīṃ sāhacaryāt parasparāvacchedavaśena vilakṣaṇatayā pratibhāsanāt | yathā ca ślokaḥ sakṛt paṭhyamāno nāvadhāryate, abhyāsena tu sphuṭāvabhāsaḥ,* tathā caramacetasi cakāsti ratnatattvavat sphoṭatattvam | prathamākṣareṇa hi jāter ābhāsamātraṃ janyate, taduttarottaravarṇakalāpena* tu sphuṭatarasphuṭatamaparicchedādhānam | saṃskāraviśeṣotpādanadvāreṇābhivyaktiviśeṣasya ratnatattvādau dṛṣṭeḥ | tasmāc chabdād arthaṃ pratipadyāmahe iti vyavahārād varṇānām arthāvasāyajanakatvānupapatteḥ prakriyābhaṅgasya* prathamakāṇḍa eva vihitatvān niravayavaṃ pratyāyakaṃ śabdatattvaṃ jātivyaktibhedena bhinnaṃ sphoṭasvabhāvam evāṅgīkāryam | gaur ayam artha iti ca vācakābhedena vācyapratītes tadadhyāsakhacitavapur vyavavahāryo 'rthaḥ, tatra ca svarūpasya vācyatā prathamakāṇḍa eva nirṇītā, iha tu saṃbandhasamuddeśe 'pi nirṇeṣyate || 6 ||

tatraitat syāt― śabdasamavāyi sāmānyaṃ vyadhikaraṇatvāt katham arthajātim abhedena vyapadiśed ity āśaṅkya nidarśanenaitad vyutpādayati―

rakte guṇe tattvam | tasya raktasya guṇasya bhāvo raktatvaṃ lauhityasāmānyaṃ guṇavyaktisamavetam ucyate | tatsamavetasamavāyāt kaṣāye raktaguṇādhāre dravye vyapadiśyate vyapadeśāya kalpate | tadviśeṣaṇabhūtaṃ hi tat kaṣāyadravyam abhidhīyate lohitā lākṣeti | tena saṃyogino vastrādayaḥ, tayoḥ saṃyoginoḥ kaṣāyavastrayoḥ sannikarṣaḥ saṃbhedaḥ, tasmān nimittāt tatrāpi tallauhityaṃ gṛhyate | saṃyuktasamavetasamavāyād vastrādiṣv api lauhityanimitto vyapadeśaḥ, lohitaṃ vastram ity arthaḥ | tathā śabdārthasaṃbandhād iti | lohitaguṇakaṣāyadravyasaṃbandhasthānīyāt samānādhikaraṇatayāvasthitāt svābhāvikāt tathā kevalaṃ vyutpattikāle nirjñātāt tadanyathānupapattyaivādhyāropasya kalpanāt saṃbandhād eva śabdajātyā vyapadeśaḥ | artho 'trārthajātiḥ, tasyā eva vācyatvaprakramāt | vyapadeśe kalpate svarūpābhedena | jātikāryāya kalpate | jātyādiśabde jātiṣu vācakatvena pravartamāne sthitā jātir na kevalaṃ vyapadeśāya kalpate yāvaj jātikāryāya ca | atha vā vyapadeśe sati jātikāryāya kalpata ity arthaḥ | niḥsāmānyāni sāmānyānīty* arthajātīnāṃ svato jātirahitatve tatkāryaṃ śabdapratyayānuvṛttilakṣaṇam | śabdārthayoḥ so 'yam ity abhedena saṃbandhāc chabdasamavāyinī jātir arthenādhyāropitābhedaṃ saṃpādayantī tadātmanā saṃpadyata ity upacaryate | vyaktirūpe ca śabde jāteḥ samavāyo na tu varṇeṣv iti avasthitā ity upapadyate | varṇānāṃ hi yaugapadyābhāvād avācakatvam iti kathaṃ tatra śabdajāteḥ samavāyaḥ syāt | kevalaṃ sphoṭasya jātivyaktibhedena darśanadvayam iti vyaktisphoṭe jātiḥ samavetā | arthabhedena hi bhinnasya nityasya śabdasyābhinnābhidhānapratyayahetur jātir avaśyābhyupagantavyā | ata eva jātyācchuritāyā vyakter eva vācakatvam | upalakṣaṇabhūtā tu jātir āśrīyata iti katham atrānanuyāyinyā vyakter vācakatvam iti na codanīyam |

śabdārthasaṃbandhaś cātra yogyatālakṣaṇo 'bhipretaḥ | sarvo hi śabdaḥ saṃjñātvena niyujyamānaḥ sarvatrārthe yogyatālakṣaṇena saṃbandhena saṃbaddhaḥ | kevalaṃ śaktyavacchedamātre saṃjñākartur vyāpāro na tv apūrvasaṃketakaraṇe, arthasaṃbandhasyāpauruṣeyatvāt | evaṃ cādaikṣu vṛddhiśabdo nāpūrva eva saṃketita iti sarveṣām anekārthatvād vaktṛbhedād vānekatve samānākārapratyayanibandhanajātir eṣaṇīyā | tad yathākāśasya saṃyogibhedena kalpitabhedasyānekatve saty ākāśatvaṃ lakṣyate | na caivaṃ sarvasmāt sarvārthapratītiprasaṅgaḥ, prasiddhivaśenārthapratīteḥ kutracic ca kasyacit prasiddhatvāt | prasiddhānāṃ cārthānām arthaprakaraṇādayo vibhāgahetava uktāḥ |* tad yathā gośabdena navasv artheṣu sannihiteṣv api prakaraṇādeḥ pratiniyatārthāvasāyaḥ | tad evaṃ śabdajātyā śabdavyaktir vācikā prathamam abhedena vyapadiśyate, tato 'rthajātiḥ, tatas tadvyaktir ity ayaṃ vāstavaḥ kramaḥ, pratyāyane tv akramataiva |

śabdācchuritatve 'pi cārthasya na svarūpavyapagamaḥ | yathā hy ālokācchurito 'pi ghaṭo na svarūpeṇa tirobhavati, evaṃ śabdasvarūpoparakto 'rthaḥ | svarūpāropeṇa śabdālokayor arthaprakāśakatvasyaivaṃvidhasya dṛṣṭeḥ | yathā ca gaur bāhīka ity atra na gotvamātraṃ pratīyate, api tv adhyāropitagorūpo bāhīkaḥ, evam ihāpi, na tu sphaṭikamaṇāv ivārthe śabdajāteḥ samāveśo vivakṣitaḥ, tasyaiva bāhīkavat pratyāyyatvāt | svābhāvikaś cāyam arthapratyāyane śabdānām abhedasaṃbandho 'bhyupāya iti pratipādyo 'pi tathaiva pratipadyate | na hi puruṣādhīnam etat | anādau saṃsāre 'nenaiva prakāreṇa saṃbandhavyutpatteḥ ko 'tra niyato 'dhyāropayitā kalpyatām | avyutpannasaṃketasyāpi cābhinnapratyayotpatter arthajātir apy astīti na śabdajātir evādhyāropitāstv iti vācyam | śābdī ceyam evaṃvidhā pratītir iti cākṣuṣeṇa raktādipratyayena nidarśanabhūtena vyutpāditā | vastusanniveśitvābhāve 'pi ca śabdajāter ayam anādir adhyāropo rūḍhaḥ | sadaiva vyavahāre śabdārthayor abhedāvasāyād, bhedasyāpi ca gaur bāhīka itivat pratibhānān mithyājñānam idaṃ na bhavati | prāk ca saṃbandhasaṃvedanasamayād arthajātayo bhedenāvabhānty eva | avyutpannasaṃketasya bālakasya puro 'vasthiteṣu sāsnādimatsu piṇḍeṣv abhinnaḥ pratyaya utpadyate, tadā vācakasannidhānābhāvād abhinnapratyayahetur arthajātir avadhāryate | ata eva kathaṃ bhedenānirdhāritāyām arthajātau śabdajātiḥ samāropyetetyādi na codanīyam || 7, 8 ||

jātikāryāya kalpata ity uktam evārtham abhivyanakti―

iti jātipakṣe pratyākhyānād ekaśeṣasya tatphalam ekaśabdaprayogaḥ, atra ekaśeṣa uktaḥ | sahavivakṣā vaikaśeṣeṇa lakṣyate | jātiśabdaikaśeṣe prasakta iti vā yojanīyam | sā iti śabdajātiḥ | arthajātīnām abhedena pratyavasyamānā jātiśabdagatā jātir ekaśabdatvaṃ saṃpādayati jātikāryam | tad yathā gāvo vṛkṣā ityādir abhinnasāmānyanibandhanas tadekārthasamavāyāt samāśritaviśiṣṭasaṅkhya ekaśabdaprayogaḥ | tathā jātaya imā ity ayam api jātyāśrayāparajātyabhāvād vācakajātyadhyāsāśraya upapadyate | śabdagataṃ ca sāmānyaṃ jātikāryam uparacayatīty ucyate, na tv arthajātiṣv eveti niyamaḥ kenacit kriyata iti | yadā śabdajātayo 'pi pratyāyyāḥ, tadā āsv apy abhidhānagataṃ jātikāryāya kalpata evety āha śabdajātaya ity atra iti | tajjātiḥ śabdajātiḥ, śabdagataṃ sāmānyam | śabdajātaya imā ity atraikaśabdaprayoge tasyoccaritasya śabdajātiśabdasya yā jātiḥ sā śabdajātiṣu gośabdatvādikāsu vyaktisthānīyāsu pratipādyāsv abhinnaśabdaprayoganibandhanam ity arthaḥ || 9 ||

yady evaṃ śabdajātiśabdagatānām api jātīnām anyā vācakajātis tāsām apy anyety anavasthāprasaṅga ity āśaṅkyāha―

prayoktṛbhedād bahuṣu śabdajātiśabdeṣu abhinnapratyayanibandhanaṃ yā jātis tebhya eva śabdebhyaḥ svāśrayabhūtebhyo bhinnasvabhāvā sā gośabdatvādiśabdajātivargāntaḥpātinī, na tu vyapadeśāntarārhā | śabdajātiśabdasyāpi gośabdatvādivat śabdajātaya ity anenaivaikaśabdaprayogeṇa sāpi pratyāyyata iti na prayogānavasthāpattir ity abhiprāyaḥ || 10 ||

tad evaṃ svanikāyasiddhādhyāsadarśanāśrayeṇa sārvatrikī jātipadārthavyavasthā darśitā | svarūpabhūtā hi jātiḥ sarveṣāṃ śabdānām antaraṅgatvād asādhāraṇatvād aheyatvāc ca prathamaṃ pratipādyā | idānīm adhyāsānāśrayeṇāpi prauḍhivāditayā jātipadārthavyāptim upapādayitum āha―

anyathā vātra saṃbandhaḥ | tathā hi― astu śabdajāter arthajātīnāṃ jātikāryam, sambandhavyutpattis tu na ghaṭate | yatra hi saṃketas tatra śabdajātir adhyasyate | sa eva tv anekatvād arthajātīnāṃ sāmānyāntaram antareṇa na saṃbhavatīty āha― arthajātyabhidhāne 'pi ityādi | yadā viśuddhā evārthajātayaḥ śabdair abhidhīyanta ity āśrīyate tadāpi sarve jātyabhidhāyinaḥ jātyādiśabdā api tadā jātivācina eva | nanu nissāmānyāni sāmānyānīti siddhāntāt kathaṃ jātyādiśabdā api jātyādhārāṃ jātim abhidadhyur ity āha― vyāpāralakṣaṇāḥ iti | vyāpāraḥ kāryaṃ prayojanaṃ, tad eva lakṣyate 'neneti lakṣaṇaṃ hetuḥ, yeṣāṃ padapratyāyyānām arthānāṃ te tathā niyamitasvarūpāḥ | ayam āśayaḥ― vaiśeṣikādīnāṃ bhavantu niḥsāmānyāni sāmānyāni | tāni hi vyaktiṣv anvayapratyayāvaseyāni paropādhirūpāṇi* svatantravyaktivadidantāvabhāsitvābhāvāt sāmānyāntareṇa nopādhīyante | vaiyākaraṇānāṃ tu śabdārtho 'rtha ity abhyupayatām anvayirūpāvacchedena śābdasya pratyayasyotpatter jātiṣv api jātir aviruddhābhyupagamyā | etad eva hi vyaktiṣv api jātyabhyupagame nimittam ity atrāpi tathābhyupagame kaḥ pradveṣaḥ | pratyakṣā api ca padārthāḥ svakāryaṃ vijñānādikaṃ kurvantaḥ santīti vyavahriyante, kiṃ punaḥ śabdavācyāḥ padārthā iti sāmānyavacanād dravyādayo 'pi śabdavācyatvenaiva lakṣyante | śabdapramāṇakānāṃ hi yac chabda āha tat paramārtharūpam |* tathā cānvayirūpeṇa guṇo 'py abhidhīyamāno jātir eva | yathopamānasamāse śyāmādiḥ | tathā ca ity ucyate |

evaṃ kriyāpy abhedenābhidhīyamānā jātiḥ | tathedaṃ tad iti svātantryeṇa viśeṣyatayābhidhīyamānā jātiguṇakriyā api dravyam iti* yathāvasaram agre nirṇeṣyata eva | etac ca laukikavyavahārānuguṇyena śāstre 'smin vyutpādyate | śāstrāntaraprasiddhā hi vyavasthā lokaviruddhā | loke hi ‘gavi śṛṅgam’, ‘vṛkṣe śākhā’ iti vyavahāraḥ | tathaiva ca vyākaraṇe 'py ādhārasaptamī | śāstrāntare tv avayaveṣv avayavīti ‘śṛṅge gauḥ’, śākhāyāṃ vṛkṣaḥ’ iti syāt | itthaṃ ca śabdābhidheyasyehārthatvāt sarve jātyabhidhāyinaḥ, yasmāc chabdavyāpāreṇa padārthā lakṣyante | yady api bahir vastūni na santi tathāpi śabdais tathā pratyāyyante, ato 'bhidhāvyāpāravaśād anvayirūpeṇa pratyāyanād vyāptir jātau padārthe siddhety eṣo 'py arthaḥ || 11 ||

abhidhāvyāpāralakṣaṇatvam eva vyaktayati―

jātau padārthe iti pakṣāvacchedaṃ karoti | atra hi pakṣe sarva eva śabdo jātivācīty abhyupagantavyam | bhavatu, mā vā bhūj jātiṣu jātiḥ | śabdais tu jātir vyatiriktayā jātyaikasvabhāvaiva apekṣyate, pratyāyyatvenāṅgīkriyate | svālakṣaṇyena hi vastūnāṃ bhedaḥ śabdaiḥ spraṣṭuṃ na śakyate, anvayirūpāveśena sambandhavyutpattau śabdasya vācakatvāt | tathā ca jātīnām itaretarabhedo vastu san nābhidhīyate, api tv abhedakalpena tā abhidhīyante | abhedaś ca sāmānyam iti siddham ekaśabdatvam, jātaya iti |

tathā yo 'pi viśeṣaḥ saṃjñāśabdānāṃ vācyaḥ pratītiniyataḥ so 'pi jātivat prasiddhajātyā tulyam, apekṣyate śabdaiḥ | tatrāpi bālyakaumārādyavasthābhedaḥ śabdena na spṛśyate, api tv avasthātṛrūpam evānugatam, tad dhi pratyabhijñāpratyayanimittaṃ tatrāvaśyābhyupagantavyam |* ato yasmāj jātivat sarvam apekṣyate śabdais tasmāj jātiṃ viśeṣaṃ vā pratipādayantaḥ sarve jātyabhidhāyina iti jātyabhidhānavyāptiṃ nigamayati | itthaṃ ca saṃjñāśabdānām api jātivādimate jātiśabdatvam ity ekaiva śabdānāṃ pravṛttiḥ || 12 ||

evaṃ darśanāntare 'pi śabdavyāpārāśrayaṇa eva vyāptisiddhir ity āha―

na kevalaṃ mayaiva jātipadārthavādinaitad aṅgīkṛtaṃ sarvo 'rtho jātir iti, yāvad dravye api padārthe, dravyapadārthapakṣe 'pi dravyadharmā sarvo 'rtha ucyate, kutaḥ ? dravyadharmāṇām āśrayaṇāt | dravyam ataḥ sarvo 'rtha iṣyate | vyāptir ataḥ siddhā bhavatīty arthaḥ | dravyavādināpy etad abhyupetavyaṃ vyāptisiddhaye | śabdena yo 'rtha ucyate sarvo 'sau dravyadharmayukta evety abhiprāyaḥ | yathā tava dravyavādinaḥ kecid eva śabdā mukhyadravyābhidhāyinas tadanye tūpacaritadravyābhidhāyinaḥ tathā mamāpi jātivādino mukhyāṃ jātim abhidadhati kecit, upacaritām anya iti matadvaye 'pi sāmyam | tatra dravyadharmā idaṃ tad iti pratyavamarśayogyatvam, pariniṣpannatā, svātantryam, liṅgasaṅkhyāyogaś cety evam ādayaḥ | teṣāṃ śuklādiguṇeṣv apy adhyāropāt te 'pi dravyasyeva dharmo yeṣām iti dravyadharmāṇaḥ | tathā hi― śuklo nīlaṃ strīpuṃnapuṃsakāni sattvaguṇāḥ | tathaikatvādayaś cetyādibhiḥ śabdaiḥ pratyāyyamānā guṇādayo dravyadharmāṇaḥ svātantryādirūpeṇāvabhāsanta iti* sarvo 'rtho dravyarūpeṇābhidhīyate || 13 ||

evaṃ śabdavyāpārāśrayeṇa vyāptir upapāditā | adhunā vaiśeṣikadṛṣṭyāpy arthagatasamānadharmāśrayeṇa jātipadārthavyāptim āha―

jātīnām etaj jātitvaṃ yeyaṃ svāśrayānuvṛttiḥ sarvajātīnāṃ sādhāraṇo dharmaḥ | sā ca tābhyo 'nanyāpi sādṛśyād abhedena parāmṛṣṭā satī sarvāsāṃ jātiḥ | sarvaiva hi jātiḥ svavyaktīr anuvartate | upalakṣaṇaṃ caiṣa dharmaḥ | tena svānurūpapratyayajanakatvam, yadbalād_ dravyaṃ tadrūpam ābhāti | svānurūpābhidhānahetutvam, yadvaśād_ dravyaṃ tadrūpābhidhānavācyaṃ bhavati | pratyāśrayaṃ ca sarvātmanā parisamāptiḥ sādhāraṇo jātidharmaḥ | yadi bhāgaśo jātir varteta tadā bhāgaśa eva gotvādipratyayaḥ syāt | saṃpūrṇaś ca viṣāṇādyavayavadarśane 'pi jhaṭiti gotvākāraḥ pratyayaḥ prasūyate | pratyāśrayaparisamāptā api ca guṇāḥ pratidravyaṃ bhinnāḥ, jātis tv ekaivety evam ādayo 'sādhāraṇā dharmā vācyāḥ | yathā ca gotvādijātis sarvā vyaktīr vyāpnoti tathaite dharmāḥ sarvajātīr vyāpnuvantīti jātyā tulyarūpatvāj jātikāryāya kalpante | evaṃ sarva eva viśeṣā vyāvartante | anyathānugamāt_ sāmānyāni syur na viśeṣā iti sarvaviśeṣeṣu sādhāraṇī vyāvṛttiḥ sāmānyasamo dharmo bhavaṃs teṣu jātiḥ ity ucyate |

nanv evaṃ gopiṇḍeṣv api sāsnālāṅ_gūlakhurakakudaviṣāṇādyavayavasaṃbandhasya sādhāraṇatvāt saiva jātir astu | maivam | sāsnādimattvena sāsnādimānityādipratyayo jāyate na tu gaur gaur iti | anurūpaṃ hi kāryaṃ kāraṇaṃ kalpayati, tad yathā daṇḍīti pratyaye daṇḍasaṃbandho nimittaṃ na tu daṇḍopāditsā | yady evam anupravṛttāv api na jātir jātir iti pratyayo yuktaḥ, vyāvṛttyā ca viśeṣo viśeṣa iti | naitad evam | gatyantarābhāvād atra sadṛśā eva dharmā jātiḥ kalpate, mukhye jātimattve bādhakopapatteḥ | tathā hi― sāmānyeṣv aparasāmānyasamavāye 'navasthādi_bādhakam anyatra nirṇītam | nityadravyavṛttiṣu vyāvṛttipratyayajanakeṣu viśeṣeṣu sāmānyābhyupagame saṃśayāpanodāya viśeṣāntarakalpane teṣām api sāmānyasamavāye sandehaviṣayatvād viśeṣāntarābhyupagame 'navasthāprasaṅgaḥ | atha kaścin nissāmānyo 'sti viśeṣaḥ, tadā tadaviśeṣāt sarve 'pi tathā syur ity anyatra vistareṇoktam | gopiṇḍeṣu sāmānyābhyupagame na kiñcid bādhakam iti na tatra yathākathañcin nimittaṃ parikalpyam | tad evaṃ yatra jātyabhyupagame pramāṇabādhāsti tatra sadṛśadharmarūpā jātiḥ | tathā cābhāveṣv api sāmānyābhyupagame bhāvatvāpatter abhavanātmakadharmasāmānyād anvayipratyayaviṣayateti saiva tatrāpi jātiḥ || 14 ||

sarvaśabdaviṣayatvam evābhivyanakti —

sarvabhāveṣu sadrūpaṃ sāmānyam anugatam | abhāvasyāpi buddhyākāreṇa nirūpaṇāt, mahāsattayānayāviyogāt prātipadikamātravācyā sattā | tad uktam — iti dhātubhir api sādhanādhīnalabdhajanmasu kriyāvyaktiṣu samavetā yathopādhyupagṛhītanānātvā sattaivābhidheyatvam āpadyate | siddhasādhyarūpārthadvayātmanā ca tasyā eva vṛttes tadapararāśyabhāvāt sarvaśabdaviṣayatvaṃ sattāyāḥ | pratyayabhāgenāpy atra yathāyathaṃ saṅkhyākārakādyupādhiviśiṣṭā sattaivābhidhīyate | sā codayavyayarahitatvāt nityā, satpratyayasya sarvadānuvṛtteḥ |

ity evaṃ sāṅkhye buddhitattvaṃ mahacchabdavācyam ādyaṃ jagatkāraṇaṃ nirdiṣṭam ity ato 'nantarasya vikāragrāmasya kāraṇarūpānugamāt sattārūpatvam aviruddham iti sattārūpaṃ sarvaṃ jagadākhyātaṃ bhavatīti sattādvaitavādaḥ sāṅkhyanayenāpy upabṛṃhitaḥ | evaṃ ca sarvaśabdavācyā sattā śabdapravṛttinimittabhūteti yathāyathaṃ bhinnopādhir bhāvapratyayābhidheyā saiva | nanv evaṃ gotvam iti prakṛtipratyayayor ekārthatāprasaṅgaḥ | naitat | upādhibhedena sattāyā bhedāt | prātipadikena gavāśrayāyās tasyā abhidhānam, pratyayena tu niṣkṛṣṭāśrayasya sāmānyasyābhidhety adoṣaḥ | prakṛtyarthanimittaś ca bhāvapratyayabheda iti na sāṅkaryaprasaṅgaḥ || 34 ||