The Nepalese Version of the Suśrutasaṃhitā, uttaratantra 31-44, based on the Nepalese MSS

Published in 2020 by The Suśruta Project (https://sushrutaproject.org) in The University of Alberta.

Siglum: PE

Physical description
Language/Script

hw1dru26nw

PE
A
K
H
N

[Uttaratantra 31-66]

[Adhyāya 31: draft edition based on MS K]

6.31.1 athāto revatīpratiṣedhaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||

K: om H: vyākhyāsyāmaḥ ||

A: add yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||

6.31.3 aśvagandhājaśṛṅgī ca śārivātha purnarnnavā |
sahavidārī ca tathā kaṣāyaḥ pariṣecane |

A: °dhā ca śṛṅgī N(K, H): °dhā ja śṛṅgī A: sārivā A: sapunarnavā | A: sahe tathā vi° A: om A: kaṣāyāḥ A: secane A: add hitāḥ ||

6.31.4 tailam abhyaṅgane kāyaṃ kuṣṭhe sarjarase tathā |
palaṃ kaṣāyainalade tathā girikadaṃbake |

A: tailamabhyañjane A: kāryaṃ A: add 'pi A: ca | A: palaṅkaṣāyāṃ na°

6.31.5 vaṭāś ca karṇṇakakubhadhātakītindūkeṣu ca |
kākolyādau gaṇecāpi pāṇīyaṃ sarpir iṣyate |

A: dhavāśvakarṇakakubhadhātakītindukīṣu A: kākolyādigaṇe caiva A: pānīyaṃ A: sarpiriṣyate ||

A: add kulatthāḥ śaṅkhacūrṇaṃ ca pradehaḥ sārvagandhikaḥ |

6.31.6cd gṛdhrolūkapurīṣāṇi tathā yavaphalāghṛtaṃ |

A: yavā A: yavaphalo ghṛtam ||

6.31.7 saṃdhyayor ubhayoḥ kāryam etad uddhūpanaṃ śiśā |
varuṇāriṣṭakamayaṃ rumakaṃ saindhavaṃ tathā |

A: śiśoḥ | A: rucakaṃ A: saindukaṃ

6.31.8 dhārayed yāpi satataṃ vacā putrakajīvake |
śuklāḥ sumanaso lājapayaḥ śālyodanaṃ tathā |

A: add satataṃ K: dhāraye A: cāpi K: dyāpi A: kṛtaṃ A: vā A: pautrajīvikam | A: lājāḥ payaḥ

6.31.9 valin nivedya gotīrthe revatyaiprayatātmanā |
saṃgame ca bhiṣak snānaṃ kuryād dhātrīkumārayoḥ |

A: balirnivedyo A: revatyai pra°

6.31.10 nānāvastradharādevī citramālyānulepanā |
calatkuṇḍalinī śyāmā revatīte prasīdatu |

A: °rā devī A: revatī te

6.31.11 yām upāsannisatataṃ devyo vividhabhūṣaṇāḥ |
lamvākarālāvinatā tathaiva vahuputrikā |
raivatī śuṣkanāsā ca sā ca devī prasīdatām iti ||

A: om A: upāsate yāṃ sa° A: lambā karālā vi° A: bahu° A: revatī A: śuṣkanāmā A: yā A: te A: prasīdatu ||

kumāra || 3 || ❈ ||

[Adhyāya 32: draft edition based on MS K]

6.32.1 athātaḥ pūtanāpratiṣedhaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||

H: puta° A: pūtanārati° H: add adhyāyam K: vyākhyāsyāmaḥ ||

A: add yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||

6.32.3 kapotavaṃkāharalaḥ varuṇaḥ pāribhadrakaḥ |
āsphotā caiva yojyāḥ syur vālasya pariṣecane |

H: °vaṃk ca aralur A: °kāraluko H: add ca A: syurbālānāṃ

6.32.4 vacā vayaḥ sthā golomī haritālaṃ manaḥ śilā |
kuṣṭhaṃ sarjarasaṃ caiva tailārthe vargam iṣyate |

A: vayaḥsthā A: manaḥśilā | A, H: sarjarasaśsarjjarasaś A: varga

6.32.5 hitaṃ ghṛtan tukākṣīryāḥ siddhaṃ madhurakeṣu ca |
kuṣthatālīsakhadirāḥ rṣapajñane tathā |

A, H: ghṛtaṃ A: tugākṣīryāṃ A: kuṣṭhatālīśakhadiracandanasyandane H: sarṣapaiṣṭajane

A: add devadāruvacāhiṅgukuṣṭhaṃ girikadambarakaḥ | elā hareṇavaś cāpi yojyā uddhūpane sadā ||

6.32.7 śaṇanākulakumbhīkā majjāno vadarasya ca |
karkaṭāsthi ghṛtañ cāpi dhūpanaṃ saha sarṣapaiḥ |

H: śananā° A: gandhanākulikumbhīke A: badarasya A: om A: add saha ||

6.32.8 kākādanīñ citraphalāṃ vimvīṃ guñjāñ ca dhārayet |
matsyodanañ ca kurvīta kṛśaram palalaṃ tathā |
śarāvasampuṭakṛtam valiṃ śūnyagṛhe haret |

A: bimbīṃ A: matsyaudanaṃ A: kṛśarāṃ H: palalan A: °puṭe kṛtvā A: baliṃ H: śūnyagṛhaṃ

6.32.9ab utsṛṣṭān nābhiṣekaś ca śiśoḥ snapanam iṣyate ||

H: utsṛṣṭānnā° A: ucchiṣṭenābhiṣekeṇa H: snāpanam A: snapanamiṣyate |

A: add pūjyā ca pūtanā devī balibhiḥ sopahārakaiḥ ||

6.32.10 malināmvarasamvītā malinārūkṣamūrdhajā |
śūnyāgāśrayādevī dārakaṃ pātu pūtanā iti ||

A: malināmbarasaṃvītā A: malinā rū° H: śūnyāgāraśra° A: śūnyāgārāśritā devī H: pātapū° A: pūtanā ||

A: add durdarśanā sudurgandhā karālā meghakālikā | bhinnagārāśrayā devī dārakaṃ pātu pūtanā ||

kumāra || 3 || ❈ ||

[Adhyāya 33: draft edition based on MS K]

6.33.1 athātāndhapūtanāpratiṣedhaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||

H: athā¦⸤to 'ndha° A: athāto 'ndhapūtanāprasiṣedhaṃ H: add adhyāyam K: vyākhyāsyāmaḥ ||

A: add yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||

6.33.3 tiktakadrumāṇāṃ patraiś ca kvāthaḥ kāryo vasecane |
surā sauvīrakañ kuṣṭhaṃ haritālam manaḥ śilā |

A: °drumapatrāṇāṃ A: kāryaḥ A: om A: om A: sauvīrakaṃ A: manaḥśilā ||

6.33.4 tathā sarjarasaṃ cāpi tailārtham apasaṃharet ||
pippalīpippalīmūlaṃ vargam madhurakam madhuḥ |

A, H: sarjarasaśsarjjarasaś A: caiva H: cā ⸤ pi A: upadiśyate | A: pippalyaḥ pi° A: vargo A: madhurako A: madhu ||

6.33.5ab sālaparṇī vṛhatyau ca ghṛtārtham api vuddhimāṃ |

A: śālapārṇī A: bṛhatyau A: upadiśyate | A: om H: vuddhimān |

A: add sarvagandhaiḥ pradehaś ca gātreṣv akṣṇoś ca śītalaiḥ ||

6.33.6 purīśaṃ kaukkuṭaṃ keśāḥ ścarmma sarvppatvageṣu ca |
jīrṇṇāñ ca bhikṣusaṃghāṭīṃ dhūpanāyopakalpayet |

A: purīṣaṃ A: keśāṃś A: carma A: sarpatvacaṃ A: tathā | A: dhūmanā°

6.33.7 kukkuṭīṃ markaṭīvimvīm anantāś cāpi dhārayet ||
māṃsamāmaṃ tathā pakvaśoṇitañ ca catuḥ pathe|

A: markaṭīṃ A: śimbīmanantāṃ H: anantā H: mānsamāsan A, H: pakvaṃ śo° A, H: catuṣpathe ||

6.33.8 nivedyam antañ ca gṛhe śiśoḥ snapanam iṣyate ||

A: antaś A: add śiśo rakṣānimittataḥ | A: add ca A: add kuryāt sarvagandhodakaiḥ A: śubhaiḥ ||

6.33.9 karālapiṃgalā muṇḍā kaṣāyam varadhāriṇī |
devī vālam imaṃ prītā rakṣatām andhapūtanā iti ||

A: karālā piṅ° H: ṣāyamvara° A: kaṣāyāmbaravāsinī | A: bālam A: saṃrakṣatv A: °tanā ||

kumāra || || ❈ ||

[Adhyāya 34: draft edition based on MS K]

6.34.1 athātaḥ śītapūtanāpratiṣedhaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||

H: °ṣedhanīyam H: add adhyāyam K: vyākhyāsyāmaḥ ||

A: add yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||

6.34.3 viṃvīkāpitthaṃ sūrasaṃ tathā vilvapracīvalau |
nandībhallātakañ cāpi pariṣeke vacārayet |

A: kapitthaṃ H: viṃvīṃ kacpitthasūrasan A: suvahāṃ A: add bimbīṃ A: bilvaṃ pracībalam | A: nandīṃ bha° A: prayojayet ||

6.34.4 vastamūtraṃ gavaṃ mūtramūstañ cāmaradārū ca |
kuṣṭhañ ca sarvagandhañ ca tailārtham avacārayet |

A: basta° A, H: gavāṃ A: mūtraṃ mustaṃ H: mū⸤tramūstacāmavadārū A: ca suradāru A: sarvagandhāṃś A: tailārthamava°

6.34.5 rohiṇīsarjakhadirapalāśakakubhatvacaḥ |
niḥkvāthya tasminniḥ kvāthe sakṣīraṃ vipaceddhṛtaṃ|

A: tasminniṣkvāthe H: tasminnikvāthe A: vipacedghṛtam ||

6.34.6 gṛdhrolūkapurīṣāṇi vastagandhāṃ sahāṃ vacāṃ |
nivasya patrāṇi tathā dhūpanārthaṃ prayojayet |

A: bastagandhāmahestvacaḥ | H: sahāmvacāṃ | A: nimbapa° A: madhukaṃ H: pūpa°

6.34.7 dhārayed api guñjāñ ca lamvāṃ kākādanīn tathā |
nadhyāṃ mudgadanaiś cāpi tarpayec chītapūtanāṃ |

A: lambāṃ A: guñjāṃ A: kākādanīṃ A: nadyāṃ H: nadhyāmaṅgodanaiś A: mudgakṛtaiś A: cānnais

A

6.34.8cd jalāyaśānte vālasya spanaṃñ copadiśyate |

A H: spanañ

6.34.9 mugdodanāśinī devī surāśoṇitapāyinī |
jalāśayaratādevī pātu tvāṃ śītapūtanā iti ||

H: mugdauda° A: mudgaudanāśanā A: jalāśayālayā devī A: °tanā ||

kumāra || || 0 ||

[Adhyāya 35: draft edition based on MS K]

6.35.1 athāto muṇḍikāpratiṣedhaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||

A: mukhamaṇḍi° H: mukhamaṇḍikāpratiṣedhanīyam H: add adhyāyam K: vyākhyāsyāmaḥ ||

A: add yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||

6.35.3 kapitthavilvau tarkārīvaṃśagandharvahastaka |
kuverākṣī ca yojyāni vālasya pariṣecane |

A: kapitthabilvatarkārīvāṃśīgandharvahastakāḥ | H: °vilvatarkkārīvaṃśagandharvvahasta⸤kaḥ || A: kuberākṣī A: yojyāḥ A: syurbālānāṃ

6.35.4 svarasair bhṛṅgavṛkṣāṇāṃ tathaiva hayagandhayā | tailaṃ vasāṃ ca saṃyojya paced abhyañjanaṃ śiśāḥ |

A, H: svarasairbhṛṅga° A: tathājaharigandhayoḥ | A: pacedabhyañjane A: śiśoḥ ||

6.35.5 madhūlikā payasyā ca tugākṣīdyo gaṇau na ca |
madhuraiḥ pañcamūlyāś ca kanīyasyā ghṛtam pacet |

A: °kāyāṃ A: payasi A: tugākṣīryāṃ H: tukākṣīLdyo A, H: gaṇe A: tathā | A: madhure A: pañcamūle A: kanīyasi

6.35.6 yavāḥ sarjarasaḥ kuṣṭhaṃ sarpiścoddhūpanahitaṃ |
dhārayed api jihvāś ca cāṣavaiḍālasatyajāḥ |

A: vacā A: sarpiś coddhūpanaṃ hitam | H: °panaṃ hitaṃ | A: cāṣacīrallisarpajāḥ ||

6.35.7 varṇakaṃ cūrṇakaṃ mālyamañjanām pārataṃ tathā |
manaḥ śilāṃ copaharet goṣṭhamadhye valiṃ śuciḥ |

A, H: mālyam añjanaṃmālya¦⸤m añjanam A: pāradaṃ H: pāratan A: manaḥśilāṃ A: °redgoṣṭhamadhye A: baliṃ A: tathā ||

A

6.35.8cd mantrapūtābhir adbhiś ca tatraiva snapanam bhavet ||

A H: snāpanam

6.35.9 alaṃkṛtā rūpavatī subhagā kāmarūpiṇī |
goṣṭhamadhyālayā devī pātu tvāṃ mukhamaṇḍikā iti ||

H: alaṅkatā A: °layaratā A: om A: °ḍikā ||

kumāra || || 0 ||

[Adhyāya 36: draft edition based on MS K]

6.36.1 athāto naigameṣapratiṣedhaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||

H: °ṣedhanīyam H: add adhyāyam K: vyākhyāsyāmaḥ ||

A: add yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||

6.36.3 vilvāgnimanthapūtīkāḥ kāśmaryāḥ pariṣecane |
savījañ cāpi dhānyāmlam pariṣekapraśasyate |

A: bilvā° A: kāryāḥ H: kāśmaryā A: add syuḥ A: add surā A: sabījaṃ H: savītañcācpi A: om A: pariṣeke ca śasyate ||

6.36.4 priyaṅgu saralānantā śatapuṣpākuṭannaṭaiḥ ||
pacet tailaṃ surātakradadhimastvāmlakāñjikaiḥ |

A: priyaṅgusaralānantāśa° A: pacettailaṃ A: sagomūtrairdadhimastvamla° H: °mastvamlakāñjikaiḥ |

6.36.5 pañcamūladvayakvāthaiḥ kṣīre madhurakeṣu ca |
paced ghṛtañ ca matimāṃ kharjūryā mastakena ca |

A: °kvāthe A: pacedghṛtaṃ A: medhāvī H: matimān A: kharjūrīmastake A: add 'pi A: vā ||

6.36.6ab vacā vayasthā ¦ ¦ ¦ ¦ sahitāṃ jaṭilāṃ cāpi dhārayet |

A: vacāṃ A: vayaḥsthāṃ H: vayaḥ A: golomīṃ H: sthā

A: add utsādanaṃ hitaṃ cātra skandāpasmāranāśanam ||

A: add siddhārthakavacāhiṅgukuṣṭhaṃ caivākṣataiḥ saha | bhallātakājamodāś ca hitamuddhūpanaṃ śiśoḥ ||

A: add markaṭolūkagṛdhrāṇāṃ purīṣāṇi navagrahe | dhūpaḥ supte jane kāryo bālasya hitamicchatā ||

6.36.9 tilataṇḍulakaṃ mālyaṃ bhakṣāṃś ca vividhāni ca | kumārapitṛmeṣāya vṛkṣamūle nivedayet |

H: °lakais H: tulyaṃ A: bhakṣyāṃś A: vividhānapi | A: om

6.36.10ab adhastān kṣīravṛkṣasya snapanañ copadiśyate |

A: adhastād A: vaṭavṛ° H: snāpanañ

A: add baliṃ nyagrodhavṛkṣeṣu tithau ṣaṣṭhyāṃ nivedayet ||

6.36.11 ajānanañ calākṣibhrū kāmarūpī mahāyaśāḥ |
vālaṃ vālapitā devo naigameṣo bhirakṣatām iti ||

A: ajānanaś A: calākṣibhrūḥ A: bālaṃ A: bāla° A: 'bhir akṣatu ||

kumāra || || ❈ ||

[Adhyāya 37: draft edition based on MS K]

6.37.1 athāto grahotpattiṃ vyākhyāsyāmaḥ |

H: grahotpatnāmāLdhyāyam A: add adhyāyaṃ

A: add yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||

6.37.2a atha khalu van

A, H: om

6.37.3 navaskandādayaḥ proktā bālānāṃ ya ime grahāḥ |
śrīmanto divyavapuṣo nārīpuruṣavigrahāṃ ||

A, H: °grahāḥ ||

6.37.4 ete guhasya ra kṛttikomāgniśūlibhiḥ | sṛṣṭāḥ śaravanasthāsya rakṣitasatmatejasā |

A, H: rakṣārthaṃ A: śaravaṇasthasya A: rakṣitasyātma°

6.37.5 strīvigrahāgrahā ye tu nānārūpā mayeritāḥ |
devīnāṃ kṛttikānān te bhāgā rājasatāmatāḥ |

A: °hā grahā A: gaṅgomākṛttikānāṃ A: °masāḥ || H: °masā ||

6.37.6 naigameṣas tu pārvatyāḥ sṛṣṭo meṣānano grahaḥ |
kumāradhāro devasya guhasyātmodbhavasya vai |

A, H: pārvatyāpārvvatyā A: °dhārī A: guhasyātmasamaḥ H: °tmod bhavasya A: sakhā || H: ca ||

6.37.7 skandāpasmāraṃ sañjayaḥ so 'gnināgnisamadyutiḥ |
saivaskandasakho nāmnā viśākha iti cocyate |

H: °smāraḥ A: °smārasaṃjño yaḥ H: sañjac yaḥ K: sogni° A: sa ca skandasakhā A: nāma

6.37.8 skandaḥ sṛṣṭo bhagavatā devena tripurāriṇā |
bibharti cāparaṃ saṃjñaṃ kumāra iti saṃgrahaḥ |

A: cāparāṃ A: saṃjñāṃ A, H: sa grahaḥ ||

6.37.9 bālalīlādharo yo 'yaṃ devo rudrāgnisambhavaḥ |
mithyā bāleṣu bhavavāṃ na khalv eṣu pravarttate |

N(K, H): yoyaṃ H: devaṃ A: rudrāgnisṃbhavaḥ | A: mithyācāreṣu A: bhagavān H: bhavavān A: om A: svayaṃ N(K, H): khalveṣu A: naiṣa

6.37.10 kumāraskandasāmānyād atra kecid apaṇḍitāḥ |
gṛṇhātīty aparijñānād bruvate dehacintakāḥ |

A: kumāraḥ skandasāmānyādatra A: kecidapaṇ° N(K, H): om a° N(K, H): gṛṇhātītya pa° A: gṛhṇātītyalpavijñānā

6.37.11 tato bhagavati skande devasenāpatau kṛte |
upatasthur grahās dyute dīptaśaktidharaṃ guhaṃ ||

A: surase° A: upatasthurgrahāḥ N(K, H): grahāsdyute A: sarve

6.37.12 ūcuḥ prāñjalaś caivanaṃ vṛttin no vidhdhātsv iti |
teṣām arthe tataḥ skandaḥ śivaṃ devam acodayat |

A: prāñjalayaś A: cainaṃ A: vṛttiṃ H: na A: saṃvidhatsva K: vidhdhaatsviti | H: vidadhatsviti | A: vai | A: teṣāmarthe H: śivan A, H: devamaco°

6.37.13 tato grahāṃ tān uvāca bhagavāṃ bhaganetrahā |
tairyagyonim mānuṣañ ca devañ ca tritayaṃ jagat |

H: grahās A: grahāṃstānuvāca A, H: bhagavān A: °trahṛt | A: tirya° A: om H: tṛtauañ

6.37.14 parasparopakāreṇa varttate dhāryate tathā |
devamanuṣyāṃ prīṇanti tairyagyonin tathaiva ca |

A: add 'pi A: ca | A, H: devā manuṣyān A: tairyagyonīṃs

6.37.15 yathākālaṃ pravarttanta uṣṇaṃ varṣahimādribhiḥ |
ijyābalinamaskārair japya homais tathaiva caḥ |

A: vartamānairyathā° A: śītavarṣoṣṇamārutaiḥ | A: ijyāñjalinamaskārajapahomavratādibhiḥ || H: jappahomais A: om H: ca ||

6.37.16 samyak prayuktaiś ca naraiḥ prīṇayaṃty atu devatāḥ |
bhāgadheyā vibhaktāś ca śeṣaṃ kiñcin na vidyate |

A: add narāḥ A: om A: prīṇanti H: prīṇayantya A: tridiveśvarān | H: tadevatāṃ | A: bhāgadheyaṃ A: vibhaktaṃ

6.37.17 tad yuṣmākaṃ śubhā vṛttiḥ pūjāsv eva bhaviṣyati |
kuleṣu yeṣu nejyaṃte devatāpitaras tathā |

A: vṛttirbāleṣv A: om A: devāḥ pitara A: eva ca ||

6.37.18 vrāhmaṇāḥ sādhavo vāpi guravo 'tithayas tathā
nivṛtta śaucācāreṣu tathā klaśopajīviṣu |

A: brāhmaṇāḥ A: caiva K: guravoti° A: nivṛttācāraśauceṣu A: parapākopa°

6.37.19 utsannabhikṣavaliṣu tathā bhinnagṛheṣu ca |
gṛheṣu yeṣu te bālāms tān hiṃsaṃ dhvamaśaṅkitāḥ |

A: utsannabalibhikṣeṣu A: om A: bhinnakāṃsyopabhojiṣu | A: om A: teṣu A: ye K: vālām H: vālāñ A: bālāstān N(K, H): stān A: gṛhṇīdhva°

6.37.20 tatra vo vipulā vṛttiḥ pūjā caiva bhaviṣyati |
evaṃ grahāḥ samutpannā bālā hiṃsanti cāpy ataḥ |

A: bālān A: gṛhṇanti N(K, H): hiṃ santi

6.37.21 grahopasṛṣṭā bālās tu duścikitsyatamāḥ smṛtāḥ |
vaikalyam maraṇam cāpi dhruvaṃ skandagrahe nṛṇām iti ||

A: duś cikitsyatamā A: matāḥ | A: matam || A: om

6.37.21a kumārabhṛtye || || 0 ||

A, H

6.37.22 skandagrahas tu prathamaḥ skandāpasmāra eva ca ||
śakunī revatī caiva pūtanā cāndha pūtanā |

A: skandagraho A: 'tyugratamaḥ A: sarveṣv A: yataḥ smṛtaḥ | A: anyo H: śakunīre° A: vā A: sarvarūpas tu na A: om A: sādhyo graha A: ucyate ||

6.37.23 pūtanāśītanāmā ca tathaiva mukhamaṇḍikā |
navamo naigameṣaś ca yaḥ pittagrahasaṃjñitaḥ |

A

6.37.24 prathamagrahaliṅgaṃ ca anta ca grahasambhavaḥ |
sampiṇḍe na hi bālānām adhyā yādamacaiva ca ||

A H: sampiṇḍu H: pālānām H: adhyādādaśacaika

samāptaṃ kumārabhṛtyam iti || 0 || 0 || 0 || 0 ||

A, H: add iti A: suśrutasaṃhitāyām H: kumāratantre A: add uttaratantrāntargate A: kumāratantre grahotpattyadhyāyo H: grahotpattin nāmaikādaśamodhyāya uttaratantre A: add nāma (ekādaśo 'dhyāyaḥ, H: add pañcatriṃśattamo 'dhyāLyaḥ || || A: āditaḥ) saptatriṃśattamo 'dhyāyaḥ ||37 || H: om

The Nepalese MSS do not follow the sequence of the vulgate here. The Nepalese edition should follow the Nepalese MSS, i.e., vulgate 6.38 is followed by 6.60

[Adhyāya 39: draft edition based on MS K]

[This adhyāya is currently a rough version based on MSS NAK 5-333 and 699, being edited (2023-10-04).]

1938 ed. 6.39.1 athāto jvarapratiṣedhaṃ adhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||*

H: jvarotpattim A: om K: nāmādhyāyaṃ

Note▲
- In reading -utpatti, the scribe of H may have been influenced by the title grahotpatti of the immediately preceding adhyāya in his manuscript (he omits the yonivyāpat adhyāya).

A: add yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||

6.39.3.1 atha khalu vatsasuśruta

A, H: om

1938 ed. 6.39.3 yenāmṛtam apāṃ madhyād uddhṛtaṃ pūrvvajanmani |
yato 'maratvaṃ saṃprāptās tridaśās tridiveśvarāḥ ||*

H: tridaśeśvaraṃ || A: °śvarāt ||

Note▲
- Dalhaṇa (p. 671) reported Jejjaṭa's reading tridaśās tridaśeśvarāḥ, which is a mixture of the readings of witnesses K and H.

1938 ed. 6.39.4 śiṣyās taṃ devam āsīnaṃ papracchuḥ suśrutādayaḥ |
vraṇasyopadravāḥ proktā vraṇinām apy ataḥ paraṃ ||

H: śiṣyāstaṃ K: tan K: prapacchas

1938 ed. 6.39.5 samāsato vyāsataś ca brūhi no bhiṣajām vara |
upadraveṇa juṣṭasya vraṇaḥ kṛcchreṇa sidhyati ||

K: sāmā° A: samāsād A: caiva H: brūhino

1938 ed. 6.39.6 upadravāś ca vraṇinaḥ kṛcchrasādhytamo mataḥ |
prakṣīṇabalamāṃsasya śeṣadhātuparikṣayāt ||

K: ⸤upadravas A, K: tu A: kṛcchrasādhyāḥ N(K, H): kṛcchrasādhyatamo A: prakīrtitāḥ | H: °sya्\𑑍

1938 ed. 6.39.7ab tasmād upadravān kṛtsnān vadasva vadatām vara ||

H K: upadravāṃ A: brūhi A: add naḥ A: sacikitsitān | A: om K: varaḥ ||

N(K, H) A: add sarvakāyacikitsāsu ye dṛṣṭāḥ paramarṣiṇā ||

1938 ed. 6.39.8 teṣān tad vacanaṃ śrutvā prābravīd bhiṣajām varaḥ ||
jvaram ādau pravakṣyāmi sa rogānīkarāṭ smṛtaḥ |

A: teṣāṃ K: om

1938 ed. 6.39.9 rudrakopāgnisaṃbhūtaḥ sarvvabhūtapratāpanaḥ ||
tais tair nnāmabhir anyeṣāṃ sattvānām parikīrttyate |

H: sarvvabhūtaḥ pra° K: tai H: anekeṣāṃ⸤

1938 ed. 6.39.10 janmādau nidhane caiva bhavatīha na saṃśayaḥ ||
ataḥ sarvavikārāṇāṃ jvaro rājā prakīrttitaḥ |

A: add prāyo viśati A: om A: dehinam | A: ayaṃ

1938 ed. 6.39.11 ṛte devamanuṣyebhyo nānyo viṣahate tu taṃ ||

H: viṣaha𑑍 ⸤te A: add karmaṇā labhate yasmād devatvaṃ mānusād api ||

A: add punaś caiva cyutaḥ svargān mānuṣyam anuvartate | tasmāt te devabhāvena sahante mānuṣā jvaram ||

1938 ed. 6.39.13 svedāvarodhaḥ santāpaḥ sarvvāṅgagrahaṇam tathā |

A: add śeṣāḥ sarve vipadyante tairyagyonā jvarārditāḥ | K: svedoparodhas K: sarvaṅgagrahaṇan H: bhṛśa |

1938 ed. 6.39.14 yugapad yatra roge tu jvara ity upadiśyate ||
doṣaiḥ pṛthak samastaiś ca dvandvair āgantur eva ca |

A: add vikārā H: yugapady H: atra A: yasmin A: jvaraḥ A: sa A: parikīrtitaḥ | K: dvaṃdvar H: dvandvai H: rāgantur

1938 ed. 6.39.15 anekakāraṇotpannaḥ smṛtas tv aṣṭavidho jvaraḥ ||
doṣāḥ prakupitā gāḍham apathyāhārasevinaḥ |

K: aṣṭavidhau A: prakupitāḥ A: add sveṣu A: kāleṣu A: add svaiḥ A: prakopaṇaiḥ ||

1938 ed. 6.39.16 vyāpya deham aśeṣeṇa jvaram āpādayanti ha ||

K: vyāpyadehacm A: hi | A: add duṣṭāḥ svahetubhir doṣāḥ prāpyām āśayam ūṣmaṇā ||

A: add sahitā rasam āgatya rasasvedapravāhiṇām | srotasāṃ mārgam āvṛtya mandīkṛtya hutāśanam ||

A: add nirasya bahir ūṣmāṇaṃ paktisthānāc ca kevalam | śarīraṃ samabhivyāpya svakāleṣu jvarāgamam ||

A: add janayaty atha vṛddhiṃ vā svavarṇaṃ ca tvagādiṣu |

1938 ed. 6.39.19cd adhimithyā prayuktaiś ca snehādyaiḥ karmmabhir nnṛṇāṃ |*

A: mithyāti K: a dhi pi mithyā H: apimithyā A: yuktair A: add api

Emendation▲
- Witnesses N and H read api- for the emended reading adhi-. While both MSS seem to have read pa, it should be noted that in the script of MS K, pa and dha are somewhat similarly written. This suggests a reading dha that was misread early in the transmission.

1938 ed. 6.39.20 vividhād abhighātāc ca rogotthānāt prapākataḥ ||
śramāt kṣayād ajīrṇṇāc ca viṣāt sātmyartuparyayāt |

H: avighā° H: rogotthāc chānāt H: sāmya tu pa° K: sāmarttucprayayāt |

1938 ed. 6.39.21 oṣadhīpuṣpagandhāc ca kokānnakṣatrapīḍayā ||
abhiśāpābhicārābhyāṃ manobhūtābhiśaṅkayā |

K: kāyān na° H: kopān na° A: śokān na° K: abhiṣāpā° A: abhicārābhiśāpābhyāṃ

1938 ed. 6.39.22 strīṇām avaprajātānāṃ prajātānān tathāhitaiḥ ||
stanyāvataṇe jvaro doṣaiḥ prakupyati |

H: strīṇāmava° A: apapra° A: prajātānāṃ A: °taraṇe K: °taraṇai caiva A, H: caivaadd caivaadd caiva K: jvarau A: pravartate ||

1938 ed. 6.39.23 tair vvegavadbhir bbahudhā samudbhrāntai rvvimārggagaiḥ ||
vikṣipyamāṇo 'ntaragnirbhbhavatyāśu bahiś caraḥ |

A: samudbhrāntair K: samu~~bhrā~~dbhantair H: cr vvimā° A, K: vimā° K: °māṇontaragnir bhavacty āśur A: 'ntaragnir bhavaty āśu H: 'ntar agni𑑍 r bhbhavaty āśu K: vahiścaraḥ |

1938 ed. 6.39.24 ruṇaddhi cāpy apān dhātuṃ yasmāt tasmāj jvarāturaḥ ||
bhavaty atyuṣṇagātraś ca svidyatena ca sarvvaśaḥ ||

A, K: apāṃ H: apāndhātuṃ K: bhavatyaty uṣṇa° H: aty uṣṇa° A: jvaritastena K: svidyate na H: svidyat ena A: cocyate || A: om

1938 ed. 6.39.25 śramor atirvivarṇṇatvaṃ vairasyaṃ nayanaplavaḥ |
icchādveṣau muhuś cāpi śītavātātapādiṣu ||

A: śramo H: śramoratir viva° K: cśramoratrivivarṇṇatvavai° A: 'rati° H: icchādveṣo K: vahuś

1938 ed. 6.39.26 jṛmbhāṅgamarddo gurutā romaharṣo 'rucis tamaḥ |
apraharṣaś ca śīta ca bhavaty utpatsyati jvare ||

K: jṛṃbhoṅga° A: śītaṃ K: śītaś H: bhavatyutpa°

1938 ed. 6.39.27 sāmānyato viśeṣāt tu jṛmbhāty arthan samīraṇāt |
pittān nayanarddāhaḥ kaphād annārucis tathā ||

K: viśeṣas H: viśeṣastu K: jṛṃbhoty A: jṛmbhātyarthaṃ K: arthaṃ A: pittānnayanayor dāhaḥ K: nayanayo dāhaḥ | H: nayana rddāhaḥ H: kaphāda⸤nnā° A: kaphānnannābhinandanam ||

1938 ed. 6.39.28 sarvvaliṅgasamavāyaḥ sarvvadoṣaprakopaje |
rūpair anyatarābhyān tu saṃsṛṣṭe dvandvajaṃ viduḥ ||

K: °samāvāyas A: dvayor K: rupair K: anyarā° A: dvayos A: add rūpeṇa A: saṃsṛṣṭaṃ K: saṃ⸤sṛṣṭadvaṃ°

1938 ed. 6.39.29 vepathurvviṣamo vegaḥ kaṇṭhauṣṭhapariśoṣaṇaṃ |
nidrānāśaḥ kṣayastaṃbho gātrāṇāṃ raukṣyam eva ca ||

A, N(K, H): vepathur viṣamovepathur vviṣamo K: kaṇṭhoṣṭhapariśoṣaṇaḥ | H: °ṣaṇaᳵ | A: kṣutaḥ stambho H: kṣaLyaḥ stambho

1938 ed. 6.39.30 śiroruggātra rugvaktraṃ vairasyaṃ gāḍhaviṭkatā |
śūlādhmānau jṛmbhaṇañ ca bhavaty anilaje jvare ||

H: °trarugvaktraṃ A: śirohṛdgātrarugvaktravai° K: °trarugvakravairasyaṃ A: baddhavi° A: jṛmbhādhmānṃa K: śūlādhmānajṛṃ° A: tathā A: śūlaṃ

1938 ed. 6.39.31 vegastīkṣṇomatisāraś ca mahādāho nidrālpaś ca tathā vamiḥ |
kaṇṭhauṣṭham pākaḥ svedaś ca jāyate ||

H: vegastīkṣṇom ati° K: vegatīkṣau A: °kṣṇo 'tisāraś K: om A: om K: mahādāhā A: nidrālpatvaṃ K: vamī || A, H: kaṇṭhauṣṭhamukhanāsānāṃkaṇṭhauṣṭha⸤mukhanāsānām K: L⸤kaṇṭhoṣṭhamukhanāsānāṃ K: om K: add pākaś

1938 ed. 6.39.32 pralāpo vaktra kaṭukā mūrcchā dāho madastṛṣā |
pītaviṇmūtranetratvam paittike bhrama eva ca ||

A: om K: vaktrakaṭutā A: kaṭutā A: add vaktre N(K, H): madas tṛṣāmacdas tṛṣā | madas tṛṣā | H: °tratva𑑍 m

1938 ed. 6.39.32a staimityaṃ stimito vega ālasyam ma dhurāsyatā |
śuklamūtrapurīṣatvaṃ stambhastṛptirathāpi ca ||

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.33 gauravaṃ śītamutkledo romaharṣo 'tinidratā |

K: śītam utkledo A: °tkleśo K: °rṣotinidra⸤tā || A: add srotorodho rugalpatvaṃ praseko madhurāsyatā ||

1938 ed. 6.39.34 pratiśyāyo 'ruciḥ kāsaḥ kaphaje 'kṣṇoś ca śuklatā |

A: add nātyuṣṇagātratā chardiraṅgasādo 'vipākatā | K: kaphajekṣṇoś

A: add nidrānāśo bhramaḥ śvāsastandrā suptāṅgatāruciḥ | tṛṣṇā moho madaḥ stambho dāhaḥ śītaṃ hṛdi vyathā ||

A: add paktiś cireṇa doṣāṇāmunmādaḥ śyāvadantatā | rasanā paruṣā kṛṣṇā sandhimūrdhāsthijā rujaḥ ||

A: add nirbhugne kaluṣe netre karṇau śabdaruganvitau | pralāpaḥ srotasāṃ pākaḥ kūjanaṃ cetanācyutiḥ ||

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.38cd sarvvajaḥ sarvvaliṅgs tu viśeṣañ cātra me śṛṇu |

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.39 nātyuṣṇaśīto 'lpasaṃjñā bhrāntaprekṣī hatasvaraḥ ||

H: nāty uṣṇa° K: nāty uṣṇaśītolpasaṃjño A: 'lpasaṃjño K: bhrāntapekṣī A: add kharajihvaḥ śuṣkakaṇṭhaḥ svedaviṇmūtravarjitaḥ ||

1938 ed. 6.39.40 śvasannipatitaḥ śete pralāpopadravāyutaḥ |

A: add sāsro nirbhugnahṛdayo bhaktadveṣī hataprabhaḥ | K: śvasan nipatitiḥ

1938 ed. 6.39.41 tam abhinyāsam ity āhur hataujasam athāpare ||
sannipātajvaraḥ kṛcchram asādhyam apare viduḥ |

H: abhinyāsamity K: hatojasam H: hataujasamathā° A: °jvaraṃ

A: add nidropetam abhinyāsaṃ kṣīṇamenaṃ hataujasam | saṃnyastagātraṃ saṃnyāsaṃ vidyāt sarvātmake jvare ||

A: add ojo visraṃsate yasya pittānilasamucchrayāt | sa gātrastambhaśītābhyāṃ śayanepsuracetanaḥ ||

A: add api jāgrat svapan jantustandrāluś ca pralāpavān | saṃhṛṣṭaromā srastāṅgo mandasantāpavedanaḥ ||

1938 ed. 6.39.45 saptame divase prāpte daśame dvādaśe pi vā ||

A: add ojonirodhajaṃ tasya jānīyāt kuśalo bhis ak | A: vidase H: dvādaśepi

1938 ed. 6.39.46 punar ghorataro bhūtvā praśamaṃ yānti hanti vā ||
dvidoṣocchrayaliṅgas tu dvandvajās trividhaḥ smṛtaḥ |

A: dhora° A, H: yātiyānti A: dvidoṣocchrāyaliṅgās K: °liṅgās K: dvaṃdvajas A: trividhāḥ A: smṛtāḥ ||

1938 ed. 6.39.47 tṛṣṇā mūrcchā bhramo dāhaḥ svapnanāśaḥ śi rorujā ||
kaṇṭhāsyaśoṣo vamathur llomaharṣo rucis tamaḥ |

A, H: śiro°śi𑑎cro° K: śirocrujaḥ | K: kaṇṭhasya śoṣo H: kaṇṭhāsya śoṣo A: vamathū A: roma° K: lomaharṣorucis H: llomaharṣorucistamaḥ | A: tathā ||

1938 ed. 6.39.48 parvvabhedaś ca jṛmbhā ca vātapittajvarākṛtiḥ ||
staimityam parvvaṇāṃ bhedo nidrā gaurava eva ca |

A: parvbhedaś H: cavā° A: parvaṇaṃ K: sarvāṇāṃ A: gauravam

1938 ed. 6.39.49 śirograhaḥ pratiśyāyaḥ kāsaḥ svedaḥ pravarttate ||
tandrā mohaḥ pralāpaś ca śleṣmavātajvarākṛtiḥ ||

K: om A: svedapravartanam | A: santāpo A: madhyavegaś H: ...śleṣma𑑍 Lvā° A: vātaśleṣmajva°

1938 ed. 6.39.50 liptatiktāsyatā tandrā mohaḥ kāso 'rucis tṛṣā |
muhurddāho muhuḥ śītaṃ śleṣmapittajvarākṛtiḥ ||

A K: °syatās H: 'rucistṛṣā | K: muhur dāho K: śīcta

K A: add ( | jṛmbhādhmānamadotkampaparvabhedaparikṣayāḥ | tṛṭpralāpābhitāpāḥ syurjvare mārutapaittike ||

K A: add śūlakāsakakotkleśaśītavepathupīnasāḥ | gauravāruciviṣṭambhā vātaśleṣmasamudbhave ||

K A: add śītadāhārucistambhasvedamohamadabhramāḥ | kāsāṅgasādahṛllāsā bhavanti kaphapaittike ||)

K A: add kṛśānāṃ jvaramuktānāṃ mithyāhāravihāriṇām | doṣaḥ svalpo 'pi saṃvṛddho dehinām anileritaḥ ||

K A: add satatānyed yuṣkatryākhyacāturthān sapralepakān | kaphasthānavibhāgena yathāsaṃkhyaṃ karoti hi ||

K A: add ahorātrādahorātrāt sthānāt sthānaṃ prapadyate | tataś cāmāśayaṃ prāpya doṣaḥ kuryājjvaraṃ nṛṇām ||

K A: add tathā pralepako jñeyaḥ śoṣiṇāṃ prāṇanāśanaḥ | duścikitsyatamo mandaḥ sukaṣṭo dhātuśoṣakṛt ||

K A: add kaphasthāneṣu vā doṣastiṣṭan dvitricaturṣu vā | viparyayākhyān kurute viṣamān kṛcchrasādhanān ||

K A: add paro hetuḥ svabhāvo vā viṣame kaiś cidīritaḥ | āgantuś canubandho hi prāyaśo viṣamajvare ||

1938 ed. 6.39.57 vātādhikatvāt pravadanti tajjñās tṛtīyakam cāpi caturthakam vā |

K: vātādhikātvāt A, H: tajjñāstṛtī° K: tṛtīyakaś H: vāpi A: add ca | aupatyake A: madyasamudbhave A: add ca hetuṃ jvare pittakṛtaṃ vadanti ||

1938 ed. 6.39.57a santāpapānābhyasambhavañ ca pittādhikatvāt pravadanti tajjñāḥ ||

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.58 pralepakañ cāpi balāsakañ ca kaphādhikatvena vadanti tajjñāḥ |
muktānubandham viṣamajvarā ye prāyena te dvandvasamutthitās tu ||

A: vātaba° K: mu~~tva~~ktvānu° A: mūrcchānubandhā A: viṣam ajvarā A: prāyeṇa H: jvare śate

1938 ed. 6.39.59 tvaksthau śleṣmānilau śītamādau janayato jvare |
tayoḥ praśāntayoḥ pittam ante dāhaṅ karoti ca ||

N(K, H): śītam ādauśītam ādau H: tayoḥcpra° A, K: pittamantepi⸤ttamante

1938 ed. 6.39.60 karoty ādau tathā pittaṃ tvaksthaṃ dāham itī sthitiḥ |
tasmin praśānte śītam ante ca kurvvataḥ ||

A: atīva K: iti A: add ca | praśānte A: kurutas K: tasmiṃcpra° A: chītam N(K, H): tv itarauadd tv itarauadd tv itarau... K: śītamante A: tāv A: add api ||

1938 ed. 6.39.61 tāvetau dāhaśītādī jvarau saṃsarggajau smṛtau |
dāhapūrvvastayoḥ kaṣṭaḥ kṛcchrasādhyatamo mataḥ ||

A: dvāv etau K: tāvatau H: tāv H: add etau A, H: dāhapūrvas tayoḥdāhapūrvvas tayoḥ K: °rvatayocḥ A: kṛcchrasādhyaś K: kṛcchrasādhyātamo A: add ca sa A: smṛtaḥ ||

1938 ed. 6.39.62 rātryahnoḥ ṣaṭsu kāleṣu kīrttiteṣu yathā purā |

A

1938 ed. 6.39.63 svaṃ kālam viṣamo 'bhyeti prasahyaṃ māruto jvaraḥ ||
sa cāpi viṣamo dehan na kadācid vimuñcati |

A: add prasahya A: om K: hy K: atipra° A: mānavaṃ H: prasaktaṃ A: bahudhā K: jvaraṃ | A, K: dehaṃ H: deha𑑍 n A: kadācidvimuñcati ||

1938 ed. 6.39.64 yasmād gauravavaivarṇṇyaṃ kārśyebhyo na vimucyate ||
vege tu samatikrānte gato yam iti lakṣyate |

A: glānigauravakā° K: °varṇya A: add sa yasmān A: pramu° N(K, H): gatoyamga⸤toyam

1938 ed. 6.39.65 dhātvantarastho līnatvān na saukṣmyād upalabhyate ||
alpadoṣe tvana kṣīṇa kṣīṇetvana ipānalaḥ ||

H: dhātv anta° K: cdhātv antarasthau A: saukṣmyādupa° K: upabhyate | A: alpadoṣendhanaḥ K: alpadoṣendhanan H: tv anakṣīṇa... A: kṣīṇaḥ K: kṣīṇāṃ A: kṣīṇendhana K: kṣīṇo⸤ndhana A, K: ivānalaḥivānalaḥ ||ivānalaḥ |

1938 ed. 6.39.66 doṣo 'lpo 'hitasaṃbhūto jvarotsṛṣṭasya vā punaḥ |
dhātum uttaranyatamaṃ prāpya karoti viṣamajvaraṃ ||

K: doṣolpohi° H: dhātumaLnya° A, K: anya°

1938 ed. 6.39.67 satataṃ rasaraktastham anyedyuḥ piśitāśritaḥ |
medogatas tṛtīye 'hni so 'sthimajjagataḥ punaḥ ||

K: satataᳵ A: °ktasthaḥ A: so 'nyed yuḥ K: sānyaidyuḥ K: medogadas K: tṛtīyehni A: tv K: sosthi° A: asthi°

1938 ed. 6.39.68 kuryāc cāturthakaṃ ghoram antakaṃ rogasaṃkaraṃ |

A, K

1938 ed. 6.39.69 saptāham vā daśāham vā dvādaśāham athāpi vā ||
santatyā yo visargī syāt santataḥ sa nigadyate |

N(K, H): yovi° H: syā𑑍 t

1938 ed. 6.39.70 ahorātre santatakau dvau kālāv anuvarttate ||
anyedyuṣkas tv ahorātram ekakālaṃ pravarttate |

A: satatako K: santactako A: kālāvanu° K: anyed uṣkas H: anyedy uṣkastvaho° A: anyed yuṣkastvahorātrādeka°

1938 ed. 6.39.71 tṛtīyakas tṛtīye 'hni caturthe 'hni caturthakaḥ ||
kecid bhūtābhiṣaṅgo tthaṃ bruvate viṣamajvaraṃ |

A, H: tṛtīyakastṛtīyetṛtīya⸤kastṛtīye N(K, H): caturthehni A: add vātenodīryamāṇāś ca A: om K: om A: hrīyamāṇāś A: ca A: sarvataḥ | A: ekadvidoṣā martyānāṃ A: add tasminnevodite 'hani || H: add vividhenābhighātena𑑍 jvaro yas tu pravarttante ||

1938 ed. 6.39.75cd vividhenābhighātena jvaro yas tu pravarttate ||

A, N(K, H)

A: add velāṃ tām eva kurvanti jvaravege muhurmuhuḥ | (vātenoddhūyamānas tu yathā pūryeta sāgaraḥ ||

A: add vātenodīritāstadvaddoṣāḥ kurvanti vai jvarān | yathā vegāgame velāṃ chādayitvā mahodadheḥ ||

A: add vegahānau tad evāmbhas tatraivāntar nilīyate | doṣavegodaye tadvad udīryeta jvaro 'sya vai ||

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.76 yathā doṣaprakopas tu tathā manyeta taṃ jvaraṃ |
śyāvāsyatā viṣakṛte tathātīsāra eva ca ||

H: yathādo° A: yathādoṣaprakopaṃ K: yathādoṣaprakopan K: tajjvaraᳵ| K: viṣakṛtecta° A: dāhātīsārahṛdgrahāḥ || A: om

1938 ed. 6.39.77 abhaktaruk pipāsā ca todaś ca sahamūrcchyā |
oṣadhīgandhaje mūrcchā śiroruk kvayathus tathā ||

K: abhaktāruc A: om A: mūrcchā K: saha mūrcchayā | A: add balakṣayaḥ | H: śirorukthva yathus A: vamathuḥ K: kṣavayacthus A: kṣavaḥ ||

1938 ed. 6.39.78 kāmaje cittavibhraṃsas tandrālasyam abhaktaruk |

A: °bhraṃśas H: °bhraṃ sa...s A: arocakaḥ | hṛdaye vedanā cāsya gātraṃ ca pariśuṣyati ||

1938 ed. 6.39.79 bhayāt pralāpaḥ śokāc ca bhavet kopāc ca vepathuḥ ||
abhiśāpābhicārābhyāṃ mohas tṛṣṇā ca jāyate ||

K: bhayāṃ A: abhicārābhiśāpābhyāṃ

1938 ed. 6.39.80 bhūtābhiṣaṅgād udvegahāsyarodanakampanaṃ ||
śramakṣayābhighātotthe dehināṃ kupitonilaḥ |

K: bhūtābhicsaṅgād A: °gādudvegahāsyakampanarodanam | K: udvegaḥ hāsyarodanakaṃpanaᳵ | A: °ghātebhyo A: kupito 'nilaḥ ||

1938 ed. 6.39.81 pūrayitvākhilan dehaṃ jvaram āpādayed bhṛśaṃ ||
rogāṇān tu samutthānād vidāhājīrṇṇatas tathā |

A, K: °khilaṃ°khilaṃc K: āpadayed K: bhṛśaᳵ | A: rogāṇāṃ K: samatthā° A: vidāhāgantutas

1938 ed. 6.39.82 jvaroparaḥ saṃbhavati tais tair anyaiś ca hetubhiḥ ||

A: jvaro 'paraḥ A: add doṣāṇāṃ sa tu liṅgāni kadācin nātivartate || N(K, H): tasya rūpāṇi vakṣyāmi yathāvad anupūrvaśaḥadd tasya rūpāṇi vakṣyāmi yathāvad anupūcrvaśaḥ |add tasya rūpāṇi vakṣyāmi𑑍 yathāvad anupūrvvaśaḥ |

1938 ed. 6.39.82a tasya rūpāṇi vakṣyāmi yathāvad anupūrvvaśaḥ |

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.83 gurutā hṛdayotkleśaḥ sadanaś chardyarocakau ||
rasasthetu jvare liṅgaṃ dainyaṃ cāsyopajāyate |

A: sadanaṃ K: sīdanaś N(K, H): chardy aro°cchardy aro° A, K: rasasthe tu

1938 ed. 6.39.84 raktoniṣṭhīvanaṃ dāho mohaś charddanavibhramau ||
pralāpaḥ piṭakās tṛṣṇā raktaprāpte jvare nṛṇāṃ ||

A, K: raktani° A: svedaś K: śophaś K: °bhramaḥ | A: piṭikā

1938 ed. 6.39.85 piṇḍikodveṣṭanaṃ tṛṣṇā sṛṣṭamūtrapurīṣatā |
ūṣmāntarddāhavikṣepau glāniḥ syātmāṃsage jvare ||

H: ūṣmāntar ddāha° K: ūṣmāṃtadāha° K: glāni A: syānmāṃsage N(K, H): syāt māṃsagesyāt māṃcsage

1938 ed. 6.39.86 bhṛśaṃ svedastṛṣā mūrcchā pralāpaś charddir eva ca |
daurggandhyārocakau glānir mmedaḥsthe cāsahiṣṇutā ||

N(K, H): svedas tṛṣā A: chardireva K: °cakaglānir H: glāni𑑍 r A: glānirmedaḥsthe K: medasthe

1938 ed. 6.39.87 bhedo 'ntra kūjanaṃ śvāso virekaś charddir eva ca |
vikṣepaṇañ ca gātrā m etad asthigate jvare ||

H: bhedontra K: bhedocntrakū° A: add 'sthnāṃ A: kuñcanaṃ(kuñcajanaṃ) A: chardireva H: gātrā𑑎⸤ṇā𑑍 K: gātrāṇāṃ A: gātrāṇāmetadasthi° K: °te⸤jvare ||

1938 ed. 6.39.88 tamaḥ praveśanaṃ hikkā kāsaḥ śaityam vamiss tṛṣā tathā |
antarddāho mahāśvāso marmmacchedaś ca majjage ||
maraṇaṃ prāpnuyāt tatra śukrasthānagate jvareparaṃ |

K: tama A: tamaḥpra° H: śai𑑎 ctyam A, K: vamis H: vamisstṛṣā A, K: om A: prāpruyāt K: cāpnuyān A: jvare || K: paraᳵ ||

1938 ed. 6.39.89 śephasaḥ stabdhatā mokṣaḥ śuklasya tu viśeṣataḥ ||
dagdhe 'ndhano yathā vahnir ddhātuṃ hatvā yathā viṣaṃ |

K: śephasa K: mokṣa A, K: śukrasya A: dagdhvendhanaṃ K: dagdhetvaṃno A: vahnirdhātūn

1938 ed. 6.39.90 kṛtakṛtyo vrajec chāntin dehaṃ hatvā tathā jvaraḥ ||
vātapittakapho tthānāṃ jvarāṇāṃ lakṣaṇaṃ yathā |

A: vrajec chāntiṃ A: °photthānāṃ K: °photthānāñ

1938 ed. 6.39.91 tathā teṣām bhiṣag brūyād rasādiṣv api buddhimān ||
samastaiḥ sannipātasya dhātusthasya vinirddiśet |

H: rasā𑑎 cdiṣv K: vuddhimāṃ | A: sannipātena A: dhātustham A: api ni° K: virnirdiśeta |

1938 ed. 6.39.92 dvandvajaṃ dvandvajair eva doṣaiś cāpi vadet tu taṃ ||
gambhīras tu jvaro jñeyo hy antarddāhena tṛṣṇayā |

K: dvaṃdvajan H: doṣai𑑎 ⸤ś K: vadetutaᳵ | A: om A: kṛtam |

1938 ed. 6.39.93 ānaddhatvena cātyarthaṃ śvāsakāsodbhavena ca ||
hataprabhendriyaṃ kṣāma marocakanipīḍitaṃ |

N(K, H): cāty arthaṃ A: °sodgamena K: °sodga⸤vena A: kṣīṇam K: kṣāmam H: ma ro° A, K: aro°

1938 ed. 6.39.94 gambhīras tīkṣṇavegārttā jvaritaṃ parivarjjayet ||
hīnamadhyādhikair ddoṣais trisaptadvādaśādikaḥ |

A: gambhīratīkṣṇavegārtaṃ H: °gā𑑎 Lrtte A: °śāhikaḥ || K: °śāhikāḥ |

1938 ed. 6.39.95 jvaravego bhavet tīkṣṇo yathāpūrvvaṃ sukhakriyaḥ ||

A: bhavettīvro K: sukhakricyā || A: add kālo hyeṣa yamaś caiva niyatirmṛtyureva ca ||

1938 ed. 6.39.96 iti jvarāḥ samākhyātāḥ karmmedānīṃ pravakṣyate || 0 ||

A: add tasmin vyapagate dehājjanmeha punar ucyate | K: samākhyātā

1938 ed. 6.39.97 jvarasya pūrvvarūpeṣu varttamānasya buddhimān |
pāyayeta sarppir evācchan tataḥ sampadyate sukhaṃ ||

K: pūrvarūpasya A: vartamāneṣu K: pāyayet A: ghṛtaṃ A: svacchaṃ A: sa labhate K: sukhaᳵ |

1938 ed. 6.39.98 vidhir mmārutajeṣv eṣa paittikeṣu virecanam |
mṛdu praccharddanaṃ dvandvan kaphajeṣu vidhīyate |

K: vidhi K: virecanaᳵ | A: tadvat H: dvandva⸤

A: add sarvadvidoṣajeṣūktaṃ yathādoṣaṃ vikalpayet | asnehanīyo 'śodhyaś ca saṃyojyo laṅghanādinā ||

1938 ed. 6.39.99a dhūmāgnyor iva nānātvaṃ vidyāt prākrūpirūpayoḥ ||

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.100 pravyaktarūpeṣu hitam ekāntenāpatarppaṇam |

A: add rūpaprāgrūpayor vidyān nānātvaṃ vahnidhūmavat | K: °rpaṇaᳵ |

1938 ed. 6.39.101 ānaddha stimitair ddoṣair yāvantaṃ kāla hṛ māturaḥ ||

A: add āmāśayasthe doṣe tu sotkleśe vamanaṃ param | A, K: ānaddhaḥānaddhas K: timitair A: kālam K: kālamāturaḥ | A, H: om A: āturaḥ ||

1938 ed. 6.39.101a tāvat kālantu laghvannam aśnīyāt tu viriktavat |

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.102 na laṃghayen mārutaje kṣayaje mānase tathā ||

A: add kuryād anaśanaṃ tāvat tataḥ saṃargam ācaret | K: add tāvat kālan tu ladhvvannam aśnīyāt tu viriktavat | H: add tāvat kālantu laghvannam aśnīyāt tu viriktavatc |

1938 ed. 6.39.103 alaṃghyāś caiva ye pūrvvan dvivraṇīye prakīrttitāḥ ||
tad dhi mārutakṣttṛṣṇā mukhaśoṣabhramānvite ||
kāryān na bā lena vṛddhe na garbhbhiṇyon na durbbale |
śopheṣūtthitamātreṣu vraṇeṣūgrarujeṣu ca ||
anavasthi r llaghannan doṣapācanam |

A, K: cāpi A, K: pūrvaṃpūrvvam A: prakīrtitāḥ | A, K: om A, K: om A, K: om A, K: om A, K: om A, K: om A, K: om A, K: om A, K: om A, K: om A, K: om A, K: om A, K: om A, K: om A, K: om A, K: anavasthitadoṣāgner H: add ⸤tadoṣāgne𑑍 A, K: laṅghanaṃlanghacnaṃ

1938 ed. 6.39.104 jvaraghnan dīpanaṃ kāṅkṣārucilāghavakārakam ||
sṛṣṭamārutaviṇmūtraṃ kṣutpipāsāsahaṃ lagham |

A: jvaraghnaṃ K: °rakaᳵ | K: °taviL⸤tmūtrāṃ A: laghum || K: laghu ||

1938 ed. 6.39.105 prasannātmendriyaṃ kṣāman nara dyāt sulaṃghitam ||
balakṣayatṛṣāmūrcchātandrānidrābhramaklamāḥ |

A, K: kṣāmaṃ A, K: naraṃ H: naram viL A, K: vidyāt K: sulaṃghitaᳵ | K: valakṣayacstṛṣā mū° A: balakṣayastṛṣā śoṣastandrā°

1938 ed. 6.39.106 upadravāś ca śvāsādyāḥ sambhavantyatilaṃghanāt ||
dīpanaṃ kaphavicchedi varcchovātānulomanaṃ |

K: sāṃbhavaṃty ati° H: sasambhavanty ati° A: saṃbhavanty ati° K: varcocvā° A: pittavā°

1938 ed. 6.39.107 kaphavātajvarārttānāṃ hitam uṣṇāmbu tṛṣyatam ||
taddhi mārddavakṛddoṣa srotasāṃ śītam anyathā |

A: °rārtebhyo K: uṣṇāṃvu A: uṣṇāmbutṛṭchidam | K: tṛṣyataᳵ | A, H: tad dhi K: °kṛd doṣasro⸤tasāṃ A: °ṣasrotasāṃ

1938 ed. 6.39.108 sevyamāneta toyena jvaraḥ śītena vardhate ||
pittam adyaviṣo tiktakaiḥ śṛta śītalaṃ |

A, K: °nena A: pittamadyaviṣottheṣu śītalaṃ K: pittamadyaviṣottheṣuc H: °ṣo⸤ttheṣu𑑍 A: om K: śritaśītalaṃ || A: śṛtam ||

1938 ed. 6.39.109 dīpanī pācanī laghvī jvarārntānāṃ jvarāpahā ||

A: add gāṅgeyanāgarośīraparpaṭodīcyacandanaiḥ | A, N(K, H): jvarārtānāṃjvarārttānāṃ

1938 ed. 6.39.110 annakāle hitā peyā yathāsvaṃ pācanaiḥ kṛtā |

K: kṛtāḥ | A: add bahudoṣasya mandāgneḥ saptarātrāt paraṃ jvare ||

1938 ed. 6.39.111 laṃghanāmboyavāgūbhir yadā doṣo na pacyate ||
tadā tat mukhavair asya tṛṣṇārocakanāśanaiḥ |

A: laṅghanāmbuya° K: lāṃghanāṃbhoyavāgubhir A: taṃ N(K, H): mukhavairasya A: mukhavairasyatṣṇāro°

1938 ed. 6.39.112 kaṣāyaiḥ pācanair hṛdyair jvaraghnaiḥ samupācaret ||
pañcamūlīkaṣāyan tu pācanam pavanajvare |

A: °ṣāyaṃ

1938 ed. 6.39.113 sakṣaudram paittike mustakaṭukendrayavaiḥ kṛtam ||
pippalyādikaṣāyan tu pācanaṃ kaphaje jvare |

K: kṛtaḥ | A: °ṣāyaṃ A: om A: paripācanam ||

1938 ed. 6.39.113a saṃṣṛṣṭadoṣeṣuhitaṃ saṃsṛṣṭamatha pācanam ||

A, N(K, H)

A: add dvandvajeṣu tu saṃsṛṣṭaṃ dadyād atha vivarjayet | pītāmburlaṅghito bhukto 'jīrṇī kṣīṇaḥ pipāsitaḥ || K: add saṃsṛṣṭadoṣeṣu hitaṃ saṃsṛṣṭam atha pācanaṃ | H: add saṃṣṛṣṭadoṣeṣu hitaṃ saṃsṛṣṭamatha pācanam ||

1938 ed. 6.39.115
mṛdau jvare laghau dehe pracaleṣu maleṣu ca |
pakva doṣam vijānīyāt tadā deyan tad auṣadhaṃ ||

A: add (tīkṣṇe jvare gurau dehe vibaddheṣu maleṣu ca | sāmadoṣaṃ vijānīyājjvaraṃ pakvamato 'yathā ||) K: mṛdvau A: pakvaṃ N(K, H): pakvadoṣaṃpakvadoṣam K: °yā A: °yājjvare A, K: deyaṃ

1938 ed. 6.39.116 doṣaprakṛtivaikṛtyād ekeṣām pakvalakṣaṇam |

A: add hṛdayodveṣṭanaṃ tandrā lālāsrutir arocakaḥ ||

A: add doṣāpravṛttir ālasyaṃ vibandho bahumūtratā | gurūdaratvamasvedo na paktiḥ śakṛto 'ratiḥ ||

A: add svāpaḥ stambho gurutvaṃ ca gātrāṇāṃ vahnimārdavam | mukhasyāśuddhir aglāniḥ prasaṅgī balavāñ jvaraḥ ||

1938 ed. 6.39.119 saptarātparaṃ kecinmanyante deyam auṣadham ||

A: add liṅgair ebhir vijānīyāj jvaram āmaṃ vicakṣaṇaḥ | A, K: saptarātrāt paraṃsaptarātrāt paraṅ H: saptarāt paraṃ A, N(K, H): kecin ma°kecit ma° K: auṣadhaᳵ |

1938 ed. 6.39.120 daśarātrāt paraṃ kecid dātavyam iti niścitāḥ |
paittike vā jvare deyam alpakālasamutthite ||

1938 ed. 6.39.121 sucir ajvaritasyāpi deyaṃ syād doṣapākataḥ |

H A, K: acirajva° A: add bheṣajaṃ hy āmadoṣasya bhūyo jvalayati jvaram ||

1938 ed. 6.39.121a yasya doṣānugāḥ pakvāviśuddhasrotasomalāḥ ||

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.124 uttara acirajvaritasyāpi tasya dadyād virecanam |

A, N(K, H): aci° A: tadā K: virecanaᳵ | A: add pakvo hy anirhṛto doṣo dehe tiṣṭhan mahātyayam || K: add lālāprasekahṛllāsatamakāśuddharocakāḥ | tandrālasyāvipākāsya vairasyāṅgurugātratā ||c kṣunnāśo vahumūtratvaṃ stavdhatā valavāṃjvaraḥ | āmajvarasya liṅgāni na dadyāt tatra bheṣajaṃ⸤ bheṣajaṃ hy āmadoṣasya bhūyo jvalayati jvaraṃ | śodhanaṃ śamanīyañ ca karoti viṣamajvaraᳵ | pakvo hy anirhṛto doṣo dehe tiṣṭham mahātyayaᳵ |

1938 ed. 6.39.121b lālāprasekahṛllāsatamakāṣuddhyarocakāḥ ||

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.121c tandrālasyāvipākasya vairasyaṃ gurugātratā |
mūtratvaṃ stabdhatā balavān jvaraḥ ||

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.121d āmajvarasya liṅgāni na dadhyāt tatra bheṣajaṃ |

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.121cd bheṣajaṃ hy āmadoṣasya bhūyo jvalayati jvaram ||

A, K

1938 ed. 6.39.122 śamanīyañ ca karoti viṣamajvaram |

A: add śodhanaṃ K: om A: tu A: add cyavamānaṃ jvarotkliṣṭam upekṣeta malaṃ sadā ||

A: add atipravartamānaṃ ca sādhayed atisāravat | yadā koṣṭhānugāḥ pakvā vibaddhāḥ srotasāṃ malāḥ || K: add yasya doṣānugāḥ pakvaviśaddhasrotasau malāḥ | H: add yasya doṣānugāḥ pakvāviśuddhasrotasomalāḥ ||

1938 ed. 6.39.124cd pakvo vyatihṛto doṣo dehe tiṣṭhan ma dātyayaḥ || pta bhra

A, K H: ⸤dāty ayaḥ || H: om

1938 ed. 6.39.125 viṣamaṃ vā jvaraṃ kuryāt malavyapadam eva vā |

K: viṣam K: amvājvaraṅ A: kuryād A: balavyāpadam K: malavyāpadam A: add ca | tasmānnirharaṇaṃ kāryaṃ doṣāṇāṃ A: vamanādibhiḥ ||

1938 ed. 6.39.126 prākkarmma vamanañ cāsya kāryam āsthāpanan tathā ||
virecanan tataś cāpi śirasaś ca virecanam |

A: prakkarma A: āsthāpanaṃ A, K: virecanaṃ A: tathā A: kuryāc chirasaś K: yasmāc chirasaś

1938 ed. 6.39.127 kramaśo baline deyaṃ vamanaṃ śleṣmike jvare ||

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.128 sarujo nilaje kāryaṃ sodāvartte nirūhanam |

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.127cd pittaprāye virekaḥ syāt kāryaṃ śīrṣavirecanam ||

K: pattiprāyavi° A: tu K: syātkāryaṃ A: kāryaḥ A: praśithilāśaye ||

1938 ed. 6.39.128cd kaṭīpṛṣṭhagrahārttasya dīptāgner anuvāsanam |

H: °sya...dīptāgner K: dīptāgneranu°

1938 ed. 6.39.134 kṛśaṃ caivālpadoṣañ ca śamanīyair upācaret ||

H K: om K: upavāsair valasthan K: tu K: add jvare K: om K: santarpaṇotthite | A: add upavāsairbalasthaṃ tu jvare santarpaṇotthite ||

1938 ed. 6.39.129cd kaphābhipanne śirasi kāryaṃ śīrṣavirecanam |

A, K

1938 ed. 6.39.129 śirogauravaśūlaghnamindriyapratibodhanam ||

K: add kaphābhipaṃne śirasi kāryaṃ śīrṣavirecanaᳵ | A: add kaphābhipanne śirasi kāryaṃ mūrdhavirecanam ||

1938 ed. 6.39.134a kaṭīpṛṣṭhagrahārttasya dīptāgneranuvānam |

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.134cd upavāsair bbalasthan tu jvare santarppaṇānthite ||

A, K

1938 ed. 6.39.135 klinnāṃ yavāgūṃ mandāgniṃ pipāsārttañ ca pāyayet |

K: klinnā A: add tṛṣārtaṃ A: add pāyayennaram | A: tṛṭchardidāhagharmārtaṃ A: add madyapaṃ A: lājatarpaṇam ||

A: add sakṣaudramambhasā paś cājjīrṇe yūṣarasaudanam | upavāsaśramakṛte kṣīṇaṃ(kṣīṇe) vātādhike jvare ||

1938 ed. 6.39.136a śramopavāsānilaje hitonityaṃ rasodanaḥ ||

A, K

1938 ed. 6.39.137 mudgayūṣodanañ cāpi deyaḥ kaphasamutthite |

A: add dīptāgniṃ bhojayet prājño naraṃ māṃsarasaudanam | A: mudgayūṣaudanaś K: °danaś A: hitaḥ

1938 ed. 6.39.138 sa eva sitayā yuktaḥ śītaḥ pittajvare hitaḥ ||

K: śīta A: add dāḍimāmalamudgānāṃ yūṣaś cānilapaittike || K: add mudgāmalakayūṣas tu vāttapittātmake jvare |

1938 ed. 6.39.138a mudgāmalakayūṣas tu vātapittātmake jvare |

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.139 hrasvamūlakayūṣas tu vātaśleṣmātake jvare ||
nimbakolakayūṣas tu hitaḥ pittakaphātmake |

K: °kaṣācyas A: °ṣmādhike K: °ṣmātmake A: hitaḥ | A: paṭolanimbayūṣas A: pathyaḥ K: hitañ

1938 ed. 6.39.140 dāhavamyardditaṃ kṣāmaṃ nirannaṃ tṛṣṇaāyānvitam ||
śarkkarāmadhusaṃyuktaṃ pāyayel lājatarpaṇaṃ ||

A: dāhacchardiyutaṃ K: dāhavarmmyarditaṃ H: tṛṣṇaāyā° A: tṛṣṇayārditam | K: tṛṣṇayānvitaᳵ | A: sitākṣaudrayutaṃ A: om K: lājatrarpaṇaṃ | A: add pāyayeta ca ||

1938 ed. 6.39.141 kaphapittaparītasya grīṣme 'sṛkpitta ūrddhage ||
madyanityasya na hitā yavāgūbhir upācaret |

K: grīṣmesṛkpittaūrdhvage ||⸤ A: 'sṛkpittinas A: tathā | A: madyanity asya K: yavāgūs A: yavāgūstamupā° K: add tam

1938 ed. 6.39.142 yūṣair amlair anamlair vvā jāṅgalair vvā rasair hitaiḥ ||

A: yūṣairamlairanamlair A: ca A: rasairhitaiḥ | A: add madyaṃ purāṇaṃ mandāgneryavānnopahitaṃ A: hitam || K: hictaṃ | madyaṃ vā madyasātmyāya sānāhāya pradāpayet | H: add madyaṃ vā madyasātmyāya𑑍 sāmāhāya⸤ pradāpayet |

1938 ed. 6.39.142a madyaṃ vā madyasātmyāya sāmāhāya pradāpayet |

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.143 savyoṣam vitaret tātra kaphārocakapīḍite ||
vaddhapra naro jīrṇṇajvarānvitaḥ ||

K: sa vyoṣam K: vitare A: vitarettakraṃ K: takraṅ A: add kṛśo 'lpadoṣo dīnaś A: ca K: vaddhapradyutadocṣas tu H: add ryuta doṣas tu𑑍 A: °rārditaḥ ||

1938 ed. 6.39.144 pipāsārtaḥ sadāho vā payasā sa sukhī bhavet ||

A: add vibaddhaḥ sṛṣṭadoṣaś ca rūkṣaḥ pittānilajvarī |

1938 ed. 6.39.144a pipāva tu payaḥ pītan taruṇe hanti mānavam |

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.145 sarvvajvareṣu sulaghur mmātrāvad bhojanaṃ hi tam ||

A: add tad eva taruṇe pītaṃ viṣavaddhanti mānavam | K: add tad eva tu⸤ payaḥ pītan taruṇer hanti māṇavaᳵ | ~~jvare~~|| A: sulaghu A: mātrāvadbhojanaṃ H: mmātrāvadbhojanaṃ A: hitam || K: hictaᳵ |

1938 ed. 6.39.146 vegāpāye nyathā taddhi jvaravegābhivarddhanam |
jvarito hitam aśnīyād yady apy asyārucir bhbhavet ||

K: °yenyathā H: °yen yathā A, H: tad dhitad dhi K: °rdhanaᳵ | H: yad A, H: bhavetbhavet ||bhaved || K: bhaveta |

1938 ed. 6.39.147 annakā le hy abhuñjānaḥ kṣīyate mriyate 'pi vā |

A, K: annakāle K: mriyatepi A: add 'thavā | sa kṣīṇaḥ kṛcchratāṃ A: yāti A: add yāty asādhyatvam A: eva A: add ca ||

1938 ed. 6.39.148 gurvabhiṣyandikāle ca jvarī nādyāt kathañcana ||

A: add tasmād rakṣed balaṃ puṃsāṃ bale sati hi jīvitam | A: °ṣyandyakāle A: kathañ cana || K: kathañcanaḥ |

1938 ed. 6.39.149 na tu tasyāhitaṃ bhuktam āyuṣe vā sukhāya vā |
santatam viṣamañ cāpi kṣīṇasya suci rotthitam ||

A, N(K, H): bhuktamāyuṣe A: vāpi A, K: sucirotthitamsucirotthitam ||sucirotthitaṃ |

1938 ed. 6.39.150 jvaro sabhojanam pathyaṃ laghubhiḥ sam upakramaiḥ |
mudgān masūrānś caṇakān kulatthān samakuṣṭhakān |

A: jvaraṃ K: jvare K: saṃbho° A: saṃbhojanaiḥ A: pathyairlaghubhiḥ A: samupācaret | N(K, H): samupa° A: om A: mudgānmasūrāṃś K: masūrāś H: masūrāñś K: caṇakāṃc K: kulatthāṃ K: samakuṣṭakāṃ ||

1938 ed. 6.39.151 āhārakāle yūṣārthaṃ jvaritāya pradāpayet ||
paṭolapatraṃ vārttāku kukkulaṃ pāpacelakaṃ ||

K: yūṣārthe K: °patraL⸤vārttāku A: vārtākaṃ A: kaṭhillaṃ K: kukkūlampā° A: pāpacailikam ||

1938 ed. 6.39.152 karkāṭakam parppaṭakaṃ gojihvā bālamūlakam |
patraṃ guḍūcyāḥ śākārthe jvaritāya pradāpayet ||

N(K, H): karkoṭakaṃkarkkoṭakam A, K: gojihvāṃ K: patraṅaguḍūcyāḥcśakārthe A: jvaritānāṃ H: jvaritoya K: °yeta |

1938 ed. 6.39.153 lāvān kapiñjalān eṇān pṛṣatān karabhāñ chaśān |
uttarakālapucchān kuraṅgā tathaiva mṛgamātṛkān ||

K: lāvāṅkapiṃjalāneṇāṃ A: °lāneṇān A: pṛṣatāñ K: pṛṣatāṃ A: charabhāñ K: kārabhācchasāṃ | A, H: om uttara° K: kālapuchāṃ A: kuraṅgāṃś ca K: kuraṅgāś ca H: kuraṅgāñ ś ca𑑍 K: °ctṛkāṃ ||

1938 ed. 6.39.154 māṃsārthe māṃsasātmyāya jvaritāya pradāpayet |
sārasakrauñcaśikhinas tathā kukkuṭatittirāḥ ||

A: °tmyānāṃ A: jvaritānāṃ K: sārasakroñca° A: om A: kukkuṭāṃstittirāṃs(tittirīṃ)tathā ||

1938 ed. 6.39.155 gurūṣṇatvān na śasyanta iti kecidvyavasthitāḥ |
jvaritānāṃ prakopan tu yadā yāti samīraṇaḥ ||

K: gurūṣṇatvānna A: śaṃsanti A: add jvare A: keciccikitsakāḥ | K: kecit vyasthitāḥ | A: prakopaṃ K: prakope

1938 ed. 6.39.156 tadā tepi hi śasyante mātrākālopapāditā |
parīṣekān pradehā snehān saṃśodhanāni ca ||

A: tadaite 'pi A, K: °ditāḥ | A: pariṣe° K: °kā A, K: pradehāṃś ca H: pradehāñ ś ca𑑍 K: snehāṃ

1938 ed. 6.39.156a divāsvapnaṃ vyavā pta ñyañ ca vyāyāmaṃ śiśirañ jalam |

A, K H: om H: yañ

A: add (snānābhyaṅgadivāsvapnaśītavyāyāmayoṣitaḥ) | kaṣāyagururūkṣāṇi krodhādīni tathaiva ca || K: add divācsvapnaṃ vyavāyañ ca vyāvāyāmaṃ śiśirañjalaṃ ||

1938 ed. 6.39.158 sāravanti ca bhojyāni varjjayet taruṇajvarī ||
īhādi navadhānyāni krodhādīṃś ca vivarjjayet ||

A: varjayettaru° A: tathaiva K: īhādinavadhāny A: °nyādiṃ K: add ādī A: varjayec K: krodhādīś H: krodhādīñś A: samāsataḥ ||

1938 ed. 6.39.158a śoṣaś charddirmmadomūrcchāmohastṛṣṇāhyarocakaḥ |

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.158b prāpnoty upadravāne tān pariṣekādi sevanāt ||

A, N(K, H)

1938 ed. 6.39.159 anavasthitadoṣāgner ebhiḥ sandhukṣito jvaraḥ |
gambhīratīkṣṇavegatvaṃ yāty asādhyatvam eva vā ||

A: °ṣāgnerebhiḥ K: sādhu° K: gambhīras tī° A: yātyamādhyatvam K: amādhyatvam A: ca ||

A: add śītatoyadivāsvapnakrodhavyāyāmayoṣitaḥ | na seveta jvarotsṛṣṭo yāvan na balavān bhavet ||

1938 ed. 6.39.161 mukta durbbalasyāhitair jjvaraḥ |
pratyāsanne dahed dehaṃ śuṣkakakṣam ivānalaḥ ||

A: muktasyāpi jvareṇāśu K: muktasyāpi jvareṇāha H: add ⸤syāpi jvareṇeha𑑍 A: °hitairjvaraḥ | A: pratyāpanno K: pratyāsa⸤no H: praty āsanne A: daheddehaṃ A: śuṣkaṃ vṛkṣamivānalaḥ || K: ivānataḥ |

1938 ed. 6.39.162 na syāt kāryaḥ parīhāro jvaramukte na dehinā |
yāvan na prakṛtisthaḥ syād doṣataḥ prāṇatas tathā ||

A, K: tasmāt A: jvaramuktairviriktavat | H: jvaram ukte K: °ktena A: om K: yāvān A: syāddoṣataḥ

1938 ed. 6.39.163 jvare pramoho bhavati svalpair apy avaceṣṭitaiḥ |
niṣaṇṇaṃ bhojayet tasmān mūtroccārau ca kārayet ||

K: mūtrocācrau

1938 ed. 6.39.164 arocake gātrasāde vaivarṇṇāyā ṅgamalādiṣu |
śāntajvaro viśodhyaḥ syād anubandbhayānaraḥ ||*

K: ārocake A: vaivarṇye K: vaivarṇāṅga° K: śāntajvare A: 'pi śodhyaḥ H: syādanuba... || ...|| || A: anubandhabhayān naraḥ || K: anuvandhabhayā naraḥ |

Note▲
- MS H breaks off at this point.

6.39.165 na jātu snapayet prājñaḥ sahasā jvarakarṣitaḥ |
tasya saṃśamito hyasya punar eva bhavej jvaraḥ |

H A: snāpayet A: jvarakarśitam | A: tena A: saṃdūṣito A, K: hy asyahy asyac

6.39.166 cikitsec ca jvarāṃ sarvānnimittāya viparyayaiḥ |
śramakṣayābhighātotthe mūlavyādhimupācaret ||

H A: jvarān K: sarvān ni° A: sarvān nimittānāṃ A, K: mūlavyādhim upā°

H A: add strīṇām apaprajātānāṃ stanyāvataraṇe ca yaḥ | tatra saṃśamanaṃ kuryād yathādoṣaṃ vidhānavit ||

6.39.168 ataḥ saṃśamanīyāni kaṣāyāni nivodha me ||
sarvajvareṣu deyāni yāni vaidyena jānatā

H A: kaṣāyāṇi A: nibodha

6.39.169 pippalīsārivādrākṣāśatapuṣpāhareṇubhiḥ |
kṛtaṅkaṣāya saguḍaṅhanyācchvasanajañjvaraṃ |

H A: °tapuṣoāhareṇubhiḥ | A: kṛtaḥ kaṣāyaḥ K: kṛtaṅ kaṣāyaṃ A: saguḍo hanyāc chvasanajaṃ jvaram || K: °jañ jvacraᳵ |

6.39.170 śritaṃ śītakaṣāyamvā guḍūcyāḥ peyameva ca |
darbhamvalāṅgokṣarakāmyacenyādāvaśeṣitaṃ |

H A: śṛtaṃ A, K: °ṣāyaṃ vā°ṣāyam vā A, K: peyam eva A: add tu | A: balādarbhaśvadaṃṣṭrāṇāṃ kaṣāyaṃ pādaśe° K: darbhāmva°

6.39.171 śarkarāghṛtasaṃyuktam pibed vātajvarāpahaṃ |

H A: pibedvāta° K: °pahaᳵ | A: add śatapuṣpāvacākuṣṭhadevadāruhareṇukāḥ ||

H A: add kustumburūṇi naladaṃ mustaṃ caivāpsu sādhayet | kṣaudreṇa sitayā cāpi yuktaḥ kvātho 'nilādhike ||

H A: add drākṣāguḍūcīkāśmaryatrāyamāṇāḥ sasārivāḥ | niṣkvāthya saguḍaṃ kvāthaṃ pibedvātakṛte jvare ||

H A: add guḍūcyāḥ svaraso grāhyaḥ śatāvaryāś ca tatsamaḥ | nihanyātsaguḍaḥ pītaḥ sadyo 'nilakṛtaṃ jvaram ||

6.39.175 svedālepaḥ ghṛtābhyaṅgonavasthāsu ca yojayet ||

A, N(K, H)

6.39.176 śarkarā madhuro hanti kaṣāyaḥ paittikaṃ jvaraṃ |
candanośīraśrīparṇṇīparūṣakamadhūkajaḥ |
pīttampittajvaraṃ hanyātsārivādyaṃ saśarkaraṃ |

A, N(K, H)

6.39.177 hanyātsayaṣṭīmadhukaṃ tathaivotpalapūrvakaṃ |
pākyaṃ śītakaṣāyāsotpalaṃ śarkarāyutaṃ |

H K: hanyāt saya° A: saya° A: hanyāttathai° K: °rvakaᳵ | A: śṛtaṃ A: °ṣāyaṃ vā sotpalaṃ

6.39.178 guñḍūcīpadmalodhrāṇāṃ sārivotpalayos tathā |
śarkarāmadhuraḥ kvāthaḥ śītaḥ pittajvarāpahaḥ |

H A: guḍūcīpadmarodhrāṇāṃ

6.39.179 drākṣāragvadhayoś cāpikāśmaryasyāvāthavā punaḥ |
svādutiktakaṣāyāṇāṃ kaṣāyaiḥ śarkarāyutaiḥ |

H A: cāpi kā°

6.39.180 suśītaissamayettṛṣṇāṃ pravṛddhāṃ dāhameva ca |
vāriśītaṃ madhuyutamākaṃṭhādvā pipāsitaṃ |

H A: suśītaiḥ śama° K: suśītais samayet tṛṣṇāṃ A, K: dāham eva A: śītaṃ A: madhuyutaṃ toyamā° K: madhuyutam ā⸤kaṃṭhād vā

6.39.181 pāyayedvāmayedvāpi tatastṛṣṇā praśāmyati |
kṣīraiḥ śītakaṣāyaiś ca surśīteścaṃdanāyutaiḥ |

H A: vāmayetpāyayitvā K: pāyayed vāmayed vāpi A: add tu A: tena tṛṣṇā K: tatas tṛṣṇā A: kṣīrika° A, K: suśītaiś canda°suśītaiś caṃda°

6.39.182 antardāhampraśamayedetairanyaiś ca śītalaiḥ |
padmakaṃ madhukaṃ drākṣā puṇḍarīkamathotpalaṃ |

H A: antardāhe vidhātavyamebhiś cānyaiś K: °ham praśamayed etair anyaiś A, K: drākṣāṃ K: puṇḍarīkam athotpaclaᳵ |

6.39.183 yavāṃ bhṛṣṭānuśīrāṇi samaṃgā kāśmarīphalaṃ |
nidadhyādapsuthāloḍya niśāpayasitantu tat |

H A: yavān A: samaṅgāṃ K: samaṃgākā° A: kaśma° K: nidadhyād apsu° A: °psu cāloḍya A: niśāparyuṣitaṃ K: °⸤sitan tu A: tataḥ ||

6.39.184 kṣaudreṇa yuktampivato jvaradāhau praśāmyataḥ |
jihvātālugalaklomaśoṣe mūrdhani dāpayet |

H K: yuktam pi° A: yuktaṃ pibato A: mūrdhni A: add ca

6.39.185 keśarammātuluṅgasya ghṛtasaindhavasaṃyutaṃ |
śarkarādāḍimābhyāntu drākṣādāḍimayos tathā |

H A, K: keśaraṃ mā°keśaram mā° A: madhusain° K: °yutaᳵ | K: °mābhyān tu A: °bhyāṃ A: add vā A: drākṣākharjūrayos

6.39.186 vairasyāddhārayetkalkaṅagaṇḍūṣañ ca yathāhitaṃ |
saptacchadaṅguñḍūcīñ ca nimva sphūrjakameva ca ||

H K: vaicrasyād dhārayet kalkaṅ gaṇ° A: vairasye dhārayetkalkaṃ gaṇ° A: tathā hitam | K: yathāhitaᳵ | A: °daṃ guḍūcīṃ A: nimbaṃ A, K: sphūrjakam eva

6.39.187 kvāthayitvā pibetkvāthaṃ sakṣaudraṃ kaphaje jvaraṃ |
trikaṭunnāgapuṣpañca haridre kaṭurohiṇīṃ |

H A: pibet kvāthaṃ K: pivet kvāthaṃ K: jvaraᳵ | A: jvare | kaṭutrikaṃ nāgapuṣpaṃ K: trikaṭun nā° A: haridrā A: °hiṇī || K: °chiṇīᳵ |

6.39.188 kauṭajañ ca phalaṃ hanyātsevyamānaṃ kaphajvare |
kaṭukañcitrakaṃ nimvaṃ haridrātiviṣobhayāṃ |

H A, K: hanyāt sevya° A: kaphajvaram | K: kaṭukañ ci° A: haridrāṃ ciatrakaṃ A: nimbamuśīrātiviṣe vacām || K: °bhayāᳵ |

6.39.189 kuṣṭhammindrayavāmmūrvā paṭolañcāpi sādhitaṃ |
pivenmaricasaṃyuktaṃ saguḍaṅkaphaje jvare ||

H A: kuṣṭhamindrayavān mūrvāṃ K: kuṣṭhamm icndrayavām mūrvāpaṭolañ cāpi A: paṭolaṃ cāpi K: sādhitaᳵ | K: piven ma° A: piben ma° K: saguḍaṅ ka° A: sakṣaudraṃ ka°

H A: add sārivātiviṣākuṣṭhapurākhyaiḥ sadurālabhaiḥ | mustena ca kṛtaḥ kvāthaḥ pīto hanyāt kaphajvaram ||

H A: add mustaṃ vṛkṣakabījāni triphalā kaṭurohiṇī | parūṣakāṇi ca kvāthaḥ kaphajvaravināśanaḥ ||

6.39.192 rājavṛkṣādivargasya kaṣāyammadhusaṃyutaṃ |
kaphavātajvaraṃ hanyācchīghraṃ kāle ca cāritaṃ |

H A: kaṣāyo madhusaṃyutaḥ | K: kaṣāyam madhusaṃyutaᳵ | A: 'vacāritaḥ || K: cārictaᳵ |

6.39.193 devadārvyabhayābhārgīvacāparpaṭanāgaraiḥ |
pānyāṃ kaṭphalabhūtīkamustābhāgaissamāsikaiḥ |

H A: nāgaraṃ dhānyakaṃ bhārgīmabhayāṃ suradāru ca | A: vacāṃ A: add parpaṭakaṃ mustaṃ bhūtīkamatha A: kaṭphalam ||

6.39.194 siddhametaḥkaṣāyāṃ tu hiṅgumākṣikaṃ saṃyutaṃ ||
pāyayejvaritaṃ yuktā vātaśleṣmakṛte jvare |
kaphaprasekakāse ca hikkāśvāsagalagrahe |
kaṇṭhe vivaddhe vimukhe jvaritānāṃ sadāhitaṃ |

H K: siddham etaḥ° A: niṣkvāthya A: add kaphavātotthe A: kṣaudrahiṅgusamanvitam | K: hiṅgum ākṣikaṃ A: om A: dātavyaṃ(apātavyaṃ) A: śvāsakāsaghnaṃ A: om A: add śleṣmotseke A: om A: add galagrahe || A: om

H A: add hikkāsu kaṇṭhaśvayathau śūle hṛdayapārśvaje | balāpaṭolatriphalāyaṣṭyāhvānāṃ vṛṣasya ca ||

H A: add kvātho madhuyutaḥ pīto hanti pittakaphajvaram | kaṭukāvijayādrākṣāmustaparpaṭakaiḥ kṛtaḥ ||

H A: add kaṣāyo nāśayet pītaḥ śleṣmapittabhavaṃ jvaram | bhārgīvacāparpaṭakadhānyahiṅgvabhayāghanaiḥ ||

6.39.198 saśarkarā~~kṣa~~m akṣamātrāṅkaṭukāmuṣṇavāriṇā |

H A: add kāśmaryanāgaraiḥ kvāthaḥ sakṣaudraḥ śleṣmapittaje | A: saśarkarāmakṣamātrāṃ ka° K: saśarkacrā~~kṣa~~makṣamātrāṅ kaṭukām uṣṇa°

6.39.199 pītvā jvarajayej jantu kaphapittasamudbhavaṃ |
kirātatiktam amṛtāṃ drākṣāmāmalakaṃ śaṭīṃ |

H K: jvarāj ja° A: jvaraṃ jayejjantuḥ A: °tiktamamṛtāṃ K: drākṣācm āma° K: śaṭīᳵ |

6.39.200 nitkvāthyapittānilaje tatkvāthaṃ saguḍaṃ pibet |

H K: niṣkvāthya pi° A: niṣkvāthya vātapittotthe A: taṃ kvāthaṃ K: tan kvāthaṃ A: add rāsnā vṛṣo 'tha triphalā rājavṛkṣaphalaiḥ saha ||

6.39.201 sarvadoṣasamutthe tu saṃsṛṣṭānnavacārayet |

H A: add kaṣāyaḥ sādhitaḥ pīto vātapittajvaraṃ jayet | A: saṃsṛṣṭāna° K: L⸤saṃsṛṣṭānn ava°

6.39.201a vardhanair vāpi hīnasya hānai dharmavūcchritasya vā
kaphasnānānupūrvyāca saṃnipātajvarakriyā |

A, N(K, H)

6.39.201b hīnasya vardhanaṃ hānirvṛddhayor iti niścayaḥ |
hāpanādativṛddhasya hīnayor vṛddhi sambhavaḥ |

A, N(K, H)

6.39.201c tatassamatvaṃ doṣāṇāmāyaṃ sthānakaphasya ca |
tadvatsthānāṃ kriyāttadvatijvaravinirjayaḥ |

A, N(K, H)

6.39.202 vṛścīvavilvavarṣābhva payaścodakam eva ca |

H A: add yathādoṣocchrayaṃ cāpi jvarān sarvānupācaret | A: vṛś cīvabilvavarṣābhvaḥ A: payaś codakam

6.39.203 pacetkṣīrāvaśiṣṭantaddhanti sarvajvarātapi |
udakaṃ triguṇaṃ kṣīraṃ śiṃśapāsārameva ca |

H K: pacet kṣīrāvaśiṣṭan ta° A: pacet kṣīrāvaśiṣṭaṃ tu tad dhi A: °rāpaham | A: udakāṃśāstrayaḥ K: °sāram eva A: °rasaṃyutam ||

6.39.204 tatkṣīraśeṣāṅkathitam peyaṃ sarvajvarāpahaṃ |

A, N(K, H)

H A: add kaṣāyaṃ vidhivat kṛtvā peyametajjvarāpaham | haridrā bhadramustaṃ ca triphalā kaṭurohiṇī || K: add haridrābha⸤dramustā ca triphalā kaṭurohiṇīᳵ |

H A: add picumandaḥ paṭolī ca devadāru nidigdhikā | eṣāṃ kaṣāyaḥ pītas tu sannipātajvaraṃ jayet || K: add picumardapaṭolau ca devadāru nidigdhikā | eṣācṅ kaṣāyaḥ pītas tu saṃnipātajvaraṃ jayet |

H A: add avipaktiṃ prasekaṃ ca śophaṃ kāsamarocakam | traiphalo vā sasarpiṣkaḥ kvāthaḥ peyastridoṣaje || K: add avipaktiprasekañ ca śopham paktim arocakaᳵ | traiphalo vā sasarppiṣkaḥ kvāthasr peyastridoṣaje |

6.39.208 anantāṃ vālakammustannāgaraṃ kaṭurohiṇīṃ |
sukhāmvunā pāyayīta piṣṭvā karṣasamannaraḥ |

H K: vālakam mucstan nā° A: bālakaṃ mustāṃ nā° K: °hiṇīᳵ | A: sukhāmbunā A: prāgudayātpāyayetākṣasaṃmitam || K: piṣṭvākarṣasaman naraḥ |

6.39.209 eṣa sarvajvarāṃ hanti dīpayet sa hutāśanaṃ |
dravyāṇi dīpanīyāni tathā vairecanāni ca |

H A: sarvajvarān A: dīpayatyāśu cānalam | K: hutāśanaᳵ |

6.39.210 ekaikaśo dvandvatyo vā jvaraghnāni vibhāvayet |

A, N(K, H)

6.39.210a nalavetasayor mūlaṃ mūrvayā suradārubhiḥ |
tṛṣṇāṅgāpi valadrākṣācandanair vāmayaṣṭibhiḥ |

A, N(K, H)

6.39.210b śvāsakāsāṅgaśūlārttampañcamūlena vā śritaḥ |
haridrābhadramustā ca triphalā kaṭurohiṇīṃ |

A, N(K, H)

6.39.210c picumardapaṭolau ca devadārunididvikā |
eṣāṅkaṣāyaḥ pītas tu saṃnipātajvaraṃ jayet |

A, N(K, H)

6.39.210d avipaktiprasekañ ca śopham paktimarocakaḥ |
traiphalo vā samarppiṣṭaḥ kvātharmyayantridoṣaje |

A, N(K, H)

6.39.210e sarpimadhvabhayātailaṃ lehoyaṃ sarvajaṃ jvaraṃ |

A, N(K, H)

6.39.211 śāntinnayettṛvadvāpi sakṣaudrāviṣamajvaraṃ |

H A: śāntiṃ nayettrivṛc cāpi K: śānti⸤n nayet tṛvad vāpi A: sakṣaudrā prabalaṃ jvaram | K: sakṣaudrā viṣamajvaraᳵ | A: add jvare tu viṣame kāryamūrdhvaṃ cādhaś ca śodhanam ||

6.39.212 ghṛtaplīhodaroktan tu hanyāa viṣamajvarāṃ ||
guḍapragāḍhantriphalā pibed vā viṣamārditaḥ |

H A: ghṛtaṃ plīhodaroktaṃ A: vā K: hanyāt A: nihanyādviṣamajvaram | K: savi° A: °gāḍhāṃ triphalāṃ A: pibedvā

6.39.213 guḍūcīmustadhātrīṇāṅkaṣāyamvā samākṣikaṃ |
prātaḥ prātaḥsasarpir vā rasonam upayojayet |

H A: guḍūcīnimbadhātrīṇāṃ kaṣāyaṃ vā K: °ṇāṅ kaṣāyam vā K: samākṣikaᳵ | A: prātaḥ sasarpiṣkaṃ

H A: add tricaturbhiḥ pibet kvāthaṃ pañcabhir vā samanvitaiḥ | madhukasya paṭolasya rohiṇyā mustakasya ca || K: add tribhiścacturbhiḥ pivet kvāthaṃ pañcabhir vā samanvitaḥ | madhukasya paṭolasya rohiṇyā mustakasya⸤ ca |

6.39.215 sarpikṣīrasitākṣaudramāgadhīrvā yathābalaṃ

H A: add harītakyāś ca sarvo 'yaṃ trividho yoga iṣyate | A: sarpiḥkṣī°

6.39.216 pippalīvarddhamānaṃ vā pibetkṣīrarasāsanaḥ |

H A: add daśamūlīkaṣāyeṇa māgadhīrvā prayojayet | K: pivet kṣīra° A: pibet kṣīrarasāśanaḥ ||

6.39.217 tāmracūḍasya māṃsena pibed vā madyamuttamaṃ |
tṛphalāgnimanthakolakvāthe dadhnā ghṛtampacet |

H A: pibedvā A: madyam uttamam | K: madyam ucttamaᳵ | A: kolāgnimanthatriphalākvāthe A, K: ghṛtaṃ pacetghṛtaṃ pacet ||ghṛtam pacet |

6.39.218 tilvakāvāpam etad dhi viṣamajvaranāśanaṃ |
tribhiś caturbhiḥ pibet kvāthaṃ pañcabhir vā samanvitaḥ |
madhukasya paṭolasya rohiṇyā mustakasya ca |
harītakyāś ca tat sarvan trividho yoga iṣyate |

H A: °vāpametad K: etaddhi A: om K: om A: pippalyativiṣādrākṣārārivābilvacandanaiḥ || A: om

H A: add kaṭukendrayavośīrasiṃhītāmalakīghanaiḥ | trāyamāṇāsthirādhātrīviśvabheṣajacitrakaiḥ ||

H A: add pakvametairghṛtaṃ pītaṃ vijity a visamāgnitām | jīrṇajvaraśiraḥśūlagulmodarahalīmakān ||

H A: add kṣayakāsaṃ sasaṃtāpaṃ pārśvaśūlānapāsyati | guḍūcītriphalāvāsātrāyamāṇāyavāsakaiḥ ||

H A: add kvathitairvidhivatpakvametaiḥ kalkīkṛtaiḥ samaiḥ | drākṣāmāgadhikāmbhodanāgarotpalacandanaiḥ ||

H A: add pītaṃ sarpiḥ kṣayaśvāsakāsajīrṇajvarān jayet | kalaśībṛhatīdrākṣātrāyantīnimbagokṣuraiḥ ||

H A: add balāparpaṭakāmbhodaśālaparṇīyavāsakaiḥ | pakvamutkvathitaiḥ sarpiḥ kalkairebhiḥ samanvitam ||

H A: add śaṭītāmalakībhārgīmedāmalakapauṣkaraiḥ | kṣīradviguṇasaṃyuktaṃ jīrṇajvaramapohati ||

H A: add śiraḥpārśvarujākāsakṣayapraśamanaṃ param | paṭolīparpaṭāriṣṭaguḍūcītriphalāvṛṣaiḥ ||

H A: add kaṭukāmbudabhūnimbayāsayaṣṭyāhvacandanaiḥ | dārvīśakrayavośīratrāyamāṇākaṇotpalaiḥ ||

H A: add dhātrībhṛṅgarajobhīrukākamācīrasairghṛtam | siddham āśvapacīkuṣṭhajvaraśukrārjunavraṇān ||

6.39.229 viḍiṅgamustatriphalāmañjiṣṭhādāḍimotpalaiḥ |

H A: add hanyān nayanavadanaśravaṇaghrāṇajān gadān | A: viḍaṅgatriphalāmustamañ°

6.39.230 syāmailavālukailābhiś candanā maradāru ca ||
barhiṣṭhakuṣṭharajanī parṇṇinī sārivādvaye |

H K: °vālūkailābhiś A: priyaṅgvelailavālūkacandanāmaradārubhiḥ | K: candanāma° A: om A: °nīparṇinīsārivādvayaiḥ || K: °nīparṇṇinīsārivādvaye |

6.39.231 hareṇukātrivṛddantīvacātālīśakesaraiḥ |
dviḥkṣīraṃ vipacet sarpir mālatīkusumais saha |

H K: hareṇukāctṛvṛ° A: dvikṣīraṃ K: sahaḥ |⸤

6.39.232ab viṣamajvaraśvāsakāsagulmonmādajvarāpahaṃ |

H A: jīrṇajvaraśvāsakāsagulmonmādagarāpaham | K: °pahaᳵ |

N(K, H) A: add etat kalyāṇakaṃ nāma sarpir māṅgalyam uttamam ||

6.39.232.1 etad eva haviḥ pakvāñ jīvanīyopasaṃsṛtaḥ |
caturguṇena payasā mahākalpośam ucyate |

A, H K: °yoc pasaṃsṛtaᳵ | K: mahākalpeśam

6.39.232b apasmāragṛhāśoṣaṃ klaivyakārśyamakīṅgītāḥ |
ghṛtam etan nihanyāśu ye cāpi viṣamajvarāḥ |

A, N(K, H)

H A: add alakṣmīgraharakṣognimāndyāpasmārapāpanut | śasyate naṣṭaśukrāṇāṃ vandhyānāṃ garbhadaṃ param ||

H A: add madhyaṃ cakṣuṣyamāyuṣyaṃ retomārgaviśodhanam | etair eva tathā dravyaiḥ sarvagandhaiś ca sādhitam ||

H A: add kapilāyā ghṛtaprasthaṃ suvarṇamaṇisaṃyutam | tatkṣīreṇa sahaikadhyaṃ prasādhya kusumairimaiḥ ||

H A: add sumanaś campakāśokaśirīṣakusumairvṛtam | tathā naladapadmānāṃ keśarairdāḍimasya ca ||

H A: add tithau praśaste nakṣatre sādhakasyāturasya ca | kṛtaṃ manuṣyadevāya brāhmaṇairabhimantritam ||

H A: add dattaṃ sarvajvarān hanti mahākalyāṇakaṃ tvidam ||

H A: add darśanasparśanābhyāṃ ca sarvarogaharaṃ śivam | adhṛṣyaḥ sarvabhūtānāṃ valīpalitavarjitaḥ ||

H A: add asyābhyāsād ghṛtasyeha jīvedvarṣaśatatrayam | gavyaṃ dadhi ca mūtraṃ ca kṣīraṃ sarpiḥ śakṛdrasaḥ ||

H A: add samabhāgāni pācyāni kalkāṃś caitān samāvapet | triphalāṃ citrakaṃ mustaṃ haridrātiviṣe vacām ||

H A: add viḍaṅgaṃ tryūṣaṇaṃ cavyaṃ suradāru tathaiva ca | pañcagavyam idaṃ pānād viṣamajvaranāśanam ||

H A: add pañcagavyam ṛte garbhāt pācyam anyad vṛṣeṇa ca | balayātha paraṃ pācyaṃ guḍūcyā tadvad eva tu ||

H A: add jīrṇajvare ca śophe ca pāṇḍuroge ca pūjitam | etenaiva tu kalpena ghṛtaṃ pañcāvikaṃ pacet | pañcājaṃ pañcamahiṣaṃ caturuṣṭram athāpi ca ||

6.39.245 triphalāśīrasampākakaṭukātiviṣāghanaiḥ |
śatāvarīsaptaparṇīguḍūcīrajanīdvayaiḥ |

H A: triphalośīraśampā° A: śatāvarīsaptaparṇagu°

6.39.246 citrakatrivṛtāmūrvāpaṭolāriṣṭavālakaiḥ |
kirātatiktakavacāviśālāpadmakotpalaiḥ |

H A: citrakatrivṛtakavacāviśālāpa°

6.39.247 sārivādvayayaṣṭyāhvacavikāraktacandanaiḥ |
durālabhāparparṭakatrāyamāṇāṭarūṣakaiḥ ||

H A: durālabhāparpaṭaka°

6.39.248 rāsnākuṭajamañjiṣṭhāmāgadhīnāgarais tathā |
dhātrīphalarase samyag dviguṇe sādhitaṃ haviḥ |

H A: rāsnākuṅkumamañ° A: °rasaiḥ A: dviguṇaiḥ

6.39.249 parivāsarpajvaraśvāsagulmakuṣṭhavicāraṇaṃ |
pāṇḍuplīhāgnisāde~~sva~~bhya etad eva hitaṃ paraṃ |

H A: °ṭhanivāraṇam | K: °raṇaᳵ | A: °sādibhya A: paraṃ A: hitam || K: paraᳵ |

6.39.250 dārvīpaṭolaṅkaṭukānnimvamvāsāphalatrikaṃ |
durālabhāṃ parpaṭakāṃ trāyatīñ ca palonmitāṃ |

H K: dārvīpaṭolāṃ kaṭukān ni° A: paṭolakaṭukādārvīnimbavāsā° A: durālabhāparpaṭakatrāyamāṇāḥ K: parpaṭakaṃ A: palonmitāḥ ||

6.39.251 prasthamāmalakānāṃ ca kvāthayed dhi malastami |
tena pādāvaśeṣeṇa ghṛtaprastham vipācayet ||

H K: prastham āma° A: kvāthayetsalilārmaṇe |

6.39.252 kalkair bhūnimvakuṭajamustayaṣṭyāhvacandanaiḥ |
sapippalīkais tat siddhañ cakṣuṣyaṃ śuklayor hitaṃ ||

H A: kuṭajabhūnimbaghanaya° K: °yaṣṭy āhvacandanaiḥ | A: tatsiddhaṃ

6.39.253 ghrāṇakarṇṇāṣṭhavartmatṛdmusverogavraṇāpahaṃ |

H A: ghrāṇakarṇākṣivadanavartmaro° K: °pahaᳵ | A: add raktkapittakaphasvedakledapūyopaśoṣaṇam ||

6.39.254 kāmalājvaravaisarpagaṇḍamāpippalīsārivāmustamuśīraṃ kaṭurohiṇī |
kaliṅgakāmstyāmalakī candanātiviṣai sthirā |

H A: °ravīsarpagaṇḍamālāharaṃ K: °mālāharaṃ A: param | K: om A: add śṛtaṃ payaḥ A: śarkarā K: paraᳵ | A: ca A: add pippalyo A: madhusarpiṣī ||

6.39.254b viṇṭhamāmalakendrākṣā opamālānidigṭhakā |
sādhitaṃ havir etais tu jīrṇṇajvaramapohati ||

A, N(K, H)

6.39.254c kṣayakāsaśir aśūlapārśvaśūlaphaṇīśakāṃ|
aṃśābhighātam agnīñ ca viṣamaṃ saṃniyacchati |

A, N(K, H)

H A: add pañcasāram idaṃpeyaṃ mathitaṃ viṣamajvare | kṣatakṣīṇe kṣaye śvāse hṛdroge caitadiṣyate ||

H A: add lākṣāviśvaniśāmūrvāmañjiṣṭhāsvarjikāmayaiḥ | ṣaḍguṇena ca takreṇa siddhaṃ tailaṃ jvarāntakṛt ||

H A: add kṣīrivṛkṣāsanāriṣṭajambūsaptacchadārjunaiḥ | śirīṣakhadirāsphoṭāmṛtavallyāṭarūṣakaiḥ ||

H A: add kaṭukāparpaṭośīravacātejovatīghanaiḥ | sādhitaṃ tailamabhyaṅgādāśu jīrṇajvarāpaham ||

6.39.259 nirviṣairbhujagairnāgairvinītairnṛpataskaraiḥ |
trāsayed āgame cainantadahar bhojayen na ca |

H K: nirviṣair bhujagair nāgair vinītair nṛpa° A: °nītaiḥ kṛtataskaraiḥ | K: cainan ta° A: cainaṃ tad ahar

6.39.260 atyabhiṣyandigurubhir vāmayed vā punaḥ punaḥ |
madyam vā pāyayet tīkṣṇaṃ ghṛtam vā jvaranāśanaḥ |

H K: aty abhi° A: tīkṣṇaṃ A: pāyayeta A: °śanam || K: °śanaᳵ |

6.39.261 purāṇamvā ghṛtaṅkāmamudāramvā virecanaṃ |
nirūhayedvā matimāṃ susvinnantadahannaraḥ |

H A, K: purāṇaṃ vāpurāṇacm vā A: ghṛtaṃ kāmamudāraṃ vā K: ghṛtaṅ kāmam udāram vā A, K: °yed vā A: matimān A: susvinnaṃ tad ahari naram || K: susvinnan tadahan naraḥ |

6.39.262 ajāvyoścarmaromāṇi vacā kuṣṭham palaṅkaṣā | jāthapīgandha
nimvapatrāṇi madhukadhūpanārthe pradāpayet |

H A, K: ajāvyoś carma°ajāvyo⸤ś carma° A: om A: nimbapatraṃ A: madhuyutaṃ dhūpanaṃ A: add tasya A: dāpayet ||

6.39.263 baiḍālamvā sakṛdyojya vepamānasya dhūpane |
pippalī saindhavan tailaṃ maināhvācekṣaṇañjanaṃ ||

H A, K: baiḍālaṃ vābaiḍālam vā A: śakṛdyojyaṃ A: dhūpanam | A: saindhavaṃ A: nepālī cekṣaṇāñjanam || K: °janaᳵ ||

H A: add udaroktāni sarpīṣi yānyuktāni purā mayā | kalpoktaṃ cājitaṃ sarpiḥ sevyamānaṃ jvaraṃ jayet ||

6.39.265 bhūtavidyāsamudiṣṭairvandhāveśanapūjanaiḥ |
jayed bhūtābhiśaṅkottham vijñānād yaiś ca mānasaṃ |

H K: bhūtavidyāsacmudiṣṭair vandhā° A: bhūtavidyāsamuddiṣṭairbandhā° A: bhūtābhiṣaṅgotthaṃ A: vijñānādyaiś

6.39.266 abhiśāpābhicārotthau jvarau homādinā jayet |

H A: add śramakṣayotthe bhuñjīta ghṛtābhyakto rasaudanam |

6.39.267 dānasvastyayanātithyaiṃrutpātagrahapīḍitaṃ ||

H A: dānasvastyayanātithyair utpā° K: dānasvasty ayanātithyaiṃr utpātagrahapīḍitaᳵ ||c A: add abhighātajvare kuryāt kriyāmuṣṇavivarjitām ||

6.39.268 oṣadhīgandhaviṣajau viṣapītaprasādhanaiḥ |

H A: add kaṣāyamadhurāṃ snigdhāṃ A: yathādoṣam athāpi vā | auṣadhī° A: viṣapitta°

6.39.269 jayetkaṣāyañ ca hitaṃ sarvagandhakṛtan tathā |
nimvadārukaṣāyamvā hitaṃ saumanasantathā |

H A: jayet kaṣāyaṃ K: jayet kaṣāyañ A: °kṛtaṃ A: nimbadārukaṣāyaṃ vā K: °ṣāyam vā K: saumanasan tathā | A: °saṃ yathā ||

6.39.270 yavānnavikṛtī sarparmadyañ ca viṣame hitaṃ |
sampūjayeddvijāṅgāś ca devamīśānamamvikāṃ |

H K: yavān na vi° A: °kṛtiḥ A: sarpirmadyaṃ K: sarpar madyañ K: hitaᳵ | A: °yed vijān gāś K: °yed dvijāṅ gāś K: de⸤vam īśānam amvikāᳵ | A: °namambikām ||

6.39.271 kaphavātotthayor enañjvarayoḥ śītapīḍite |
diheduṣṇeṇa vargeṇa pariścoṣṇo vidhirhitaḥ |

H K: enañ jva° A: cāpi jva° A: °ḍitam | A: dihyāduṣṇena K: dihed uṣṇeṇa A: paraś coṣṇo K: pariś coṣṇo

6.39.272 siñcet susyoṣṇair athavā śuktagomūtramastubhiḥ |
dihyāt palāśais taruṇais surasārjakaśigrujaiḥ ||

H A: koṣṇairāranālaśu° K: °mūtram astubhiḥ | A: piṣṭair A: add vā

6.39.273 kṣāratailena vā

H A: vābhyaṅgaḥ saśuktena vidhīyate | pānamāragvadhādeś ca kvathitasya viśeṣataḥ || K: vāL⸤bhyaṅgassaśuktena vidhīyate | (From folio 183v) pānam āragvadhādeś ca kvathitasya viśeṣataḥ |

6.39.273a nditaṣṇasakṛcchra gudhitānilatvāt |

A, N(K, H)

6.39.273b jīrṇṇāsane kupyati vātagulmavidāhakāle śvasanasya pittāt |
gulmaḥ kaphāmūrcchati bhuktamātre sacvāsuvelāsu ca sannipāte ||

A, N(K, H)

6.39.273c strīṇān tu yaḥ śoṣitakopagulmaḥ sa yonimūlaṃ tu mūlaṃ karoti ||
yonyā parisrāvamaniṣṭagaṃndhaṃ viśeṣaliṅgāni bhavanti caiṣāṃ ||

A, N(K, H)

6.39.273d vātagulmārditaṃ snigdhaṃ yuktāṃ snehavirecanaiḥ |
upācared yathā kaṃlāṃ nirūhaiḥ sānuvāsanaiḥ ||

A, N(K, H)

6.39.273e pittagulmāditaṃ pītaṃ kākolyādi kṛtaṃ ghṛtaṃ
viriktamapuraiyogairnirūhaissamupācaret ||

A, N(K, H)

6.39.273f śleṣmagurlmārditaṃ pippalyādi ghṛtena tu |
tīkṣṇairviriktaṃ tadbhāvairnirūhaiḥ sam upakramet ||

A, N(K, H)

6.39.273g sannipātotthite gulme tridoṣaghnā vidhihitaḥ |
pittavadraktagulminyāḥ

A, N(K, H)

6.39.273h bhyaṅgassaśuktena vidhīyate |
pānamāragvadhādeś ca kvathitasya viśeṣataḥ |

A, N(K, H)

6.39.274 avagāhasukhoṣṇaś ca vātaghnaṃ kvāthayojite |
jitvā śītaṃ kramairevaṃ sukhoṣṇajalasecitaṃ |

H A: avagāhaḥ su° A: vātaghnakvāthayojitaḥ | A: kramairebhiḥ K: kramair evaṃ K: °citaᳵ |

6.39.275 prācāraurṇṇikakārpāsakauṣeyāṃvarasaṃbhṛtaṃ |
śāyayeṅglānadeham vā kālāguruvibhūṣitaṃ |

H A: praveśyaurṇikakārpāsakauśeyāmbarasaṃvṛtam | K: śāyayeṅ glā° A: śāyayet kṣāmadehaṃ A: ca A: kālagu° K: °ṣitaᳵ |

6.39.276 payodharākuśalā navayauvanāḥ |
gātrair bhajeran pramadāḥ śītadainyāpahāḥ śubhāḥ |

H A: add stanāḍhyā A: rūpasaṃpannāḥ ku° A: om A: bhajeyuḥ A: pramadā gātraiḥ

H A: add śaracchaśāṅkavadanā nīlotpalavilocanāḥ | sphuritabhrūlatābhaṅgalalāṭataṭakampanāḥ ||

H A: add pralambabimbapracaladbimbīphalanibhādharāḥ | kṛśodaryo 'tivistīrṇajaghanodvahanālasāḥ ||

H A: add kuṅkumāgurudigdhāṅgyo ghanatuṅgapayodharāḥ | sugandhidhūpitaślakṣṇasrastāṃśukavibhūṣaṇāḥ ||

6.39.280 prahlādenañ cāsya vijñāya tās trīr apanayet punaḥ |

H A: add gāḍhamāliṅgayeyustaṃ taruṃ vanalatā iva | A: prahlādaṃ K: prahlādacnañ A: strīrapa°

6.39.281 bhojayed dhitamannañ ca tathā sukhamavāpnuyāt |

H A: add tāsāmaṅgapariṣvaṅganivārutahimajvaram | A: yathā K: sukham avā° A: °vāpruyāt ||

6.39.282 dāhābhibhūte tu vidhiṅkuryāddāhavināśanīṃ |
madhuphānitamiśreṇa nimvapatrāmbhasāpi vā |

H A: vidhiṃ kuryād dāhavināśanam | K: vidhiṅ kucryād dāhavināśanīᳵ | A: madhuphaṇitayuktena A: nimbapa°

6.39.283 dāhajvarārttammatimāṃ vāmayetkṣiprameva tu |
śatadhautaghṛtābhyaktandihedvāyavasaktubhiḥ |

H A: °rtaṃ matimān K: °rttam ma⸤timāṃ A, K: vāmayet kṣipram eva A: ca | K: °bhyaktan dihed vā yavasaktubhiḥ | A: °ktaṃ dihyādvā yavaśaktubhiḥ ||

6.39.284 kolāmalakasaṃyuktairdhānyāmlena ca vuddhimāṃ |

H A: °yuktaiḥ śuktadhānyāmlasaṃyutaiḥ | K: °yuktair dhānyāmlena A: amlapiṣṭaiḥ A: add suśītaiś ca phenilāpallavais tathā || A: om K: vuddhimāᳵ |

6.39.285 amlapiṣṭaissuśītair vā palāśatarujair dihet |
vadarīpallavotthena phenenāriṣṭakasya vā |

H A, K: °ṣṭaiḥ suśītair°ṣṭais suśītair A: bada° A: ca ||

6.39.286 yavārdhakuḍavaṃ piṣṭvā maṃjiṣṭhārdhapalantathā |

H A: add lipte 'ṅge dāhatṛṇmūrcchāḥ praśāmyanti ca sarvaśaḥ | K: °palan tathā | A: °laṃ tathā ||

6.39.287 aṃvlaprasthaśatonmiśraṃ tailaprastham vipācayet |
etat prahlādanan tailaṃ jvaradāhavināśanaṃ |

H A: amlapra° A: prahlādanaṃ K: °śanaᳵ |

6.39.288 nyagrodhādir gaṇo yaś ca kākolyādiś ca yaḥ smṛtaḥ |
utpalādi~~ś ca~~rgaṇo yaś ca piṣṭair vātaiḥ pralepayet |

H A: nyagrodhādirgaṇo A: tu A: gaṇaḥ | A: tu A: piṣṭarvā taiḥ

6.39.289 tatkaṣāyāmlasaṃyuktā snehāś cābhyañjane hitāḥ |
teṣāṃ śītakaṣāye vā dāhāntam avagāhayet |

H K: tat kaṣā° A: °saṃsiddhāḥ A: dāhārtam

6.39.290 dāhavege tvatikrānte tasmāduddhṛtyamānavaṃ |
pradihyātchatadhautena sarpiṣā candanena vā |

H A, K: tv ati° A: tasmād uddhṛtya mā° K: tasmād uddhṛtyamānavaᳵ | K: pradihyāt chata° A: pariṣicyāmbudhiḥ śītaiḥ A: pralimpec A: candanādibhiḥ ||

6.39.291 glānamvā dīnamanasamāśliṣeyurvarāṅganāḥ |
dukūlakṣaumasamvītāścandanārdrapayodharāḥ |

H A, K: glānaṃ vāglānam vā K: °ṣeyur varāṅganāḥ | A: pelavakṣaumasaṃvītāś canda° K: °mvītāś candanārdrapayodharācḥ |

6.39.292 vibhratyaḥ sragvicitrās tu maṇihāravibhūṣitāḥ |
bhajeyus taṃ tanaiḥ śītaiḥspṛśaṃtyāṃvuruhaissukhaiḥ |

H A: bibhratyo A: 'bjasrajaś citrā A: maṇiratnavi° A: tāḥ A: stanaiḥ A: śītaiḥ spṛśantyo 'mburuhaiḥ sukhaiḥ || K: °hais sukhaiḥ |

6.39.293 prahlādanañca vijñāya tā strīrapanayetpunaḥ |
bhojayeddhitamaṃnañ ca tathā sukhamavāpnuyāt ||

H A: prahlādaṃ K: °nañ cac A: add cāsya A: tāḥ K: strīr apa° A: strīr apanayet punaḥ | A: add hitaṃ ca A: bhojayed annaṃ K: bhojayed dhitam aṃnañ A: om A: tathāpnoti K: sukham avā° A: sukhaṃ mahat ||

6.39.294 gamayet pittam evādau jvareṣu samavāyiṣu ||
dirnimvārataran tad dhi jva

H A: add pittajvaroktaṃ A: śamanaṃ vireko 'nyad A: add dhitaṃ ca yat | nirharet A: doṣeṣu A: om K: taddhi

6.39.294a bhārgīśārivādvayacitrakaiḥ |
dantī ca śreyasī pāṭhā etaḥ prasthaghṛtam pacet ||

H A: om

6.39.294bmūtrāśakṛdrase tulye dadhimūtra yathāyutaṃ |
pañcagavyam iti khyātam etat sarpiś caturthakam |

H A: om K: caturthakaᳵ |

6.39.294c gulmapāṃḍāmayekāsaṃ kāmalām udarāṇi ca |
arśāṃsi śoṣam unmādam apasmārabhagandaram |

H A: om

6.39.294d grahā na lakṣmīpādhmānaṃ pītaṃ caitad vyapohati |
vinā vātkvāthakalkābhyāṃ pañcagāvyaṃ ghṛtaṃ śritaḥ |

H A: om K: vyohati | K: śritaᳵ |

6.39.294e tad api jvarapāṇḍutvaśoṣāpasmārajighṛtaṃ |
triphalā saptalānimbapaṭolīvṛṣaśārivā |

H K: tadacpi A: om

6.39.294f kuṭajatvaḍphalāmpāṭhā saptāhasumanāvṛtā |
vetasaś candanaṃ mūrvā karaṇḍakaṭurohiṇī |

H A: om

6.39.294g haridrāpippalaṃ tv aiva piṣṭaiḥ karṣasamaiḥ pacet
jaladroṇe ghṛtaprasthaṃ viṣamajvaranāśanaṃ |

H A: om K: karṣasamai K: viṣamaṃ jvaranāśanaᳵ |

6.39.294h kāse śvāse pratiśyāye raktapitte bhagandare |
pāṇḍutvamehakuṣṭeṣu hṛdrauge vātaśoṇite |

H A: om K: hṛdraoge

6.39.294i pittagulmaikacauraiva kāmalāyāñ ca pūjitaṃ |
śīlayet maguḍāṃ śuñṭhīm abhayāñ cāpi pūjitaḥ |

H A: om K: pūjictaᳵ | K: saguḍāṃ

6.39.294j hy atapradhānapittan tu svastho janayati jvaraṃ |
pibed ikṣurasān tatra śītamvā śarkarodakaṃ |

H K: hyata° A: om K: jvaraᳵ | K: śītam vā

6.39.319 śāliṣaṣṭikayoś cānnaṃ kṣīreṇāplutam aśnuyāt |

H A: annam A: add aśnīyāt A: kṣīrasaṃplutam | A: add kaphavātotthayor eva svedābhyaṅgau A: prayojayet ||

6.39.320 ghṛta dvādaśarātrāt tu deyaṃ sarvajvareṣu vai |
tenāntarenāśaya sva gatā doṣā bhavanti hi |

H A: ghṛtaṃ K: ghṛtadvā° A: ca | A: °reṇāśayaṃ A: svaṃ

6.39.320a tadeva śūnyaśirasāṃ sarpir nnastam prayojayet |
śleṣmeṇas tu samutktreśe dhūmāṃ vrāyośikam pibet |

A, N(K, H)

6.39.320b mūrcchāyām iti nidrāyāṃ kuryāc chītavivarjitaḥ |

A, N(K, H)

6.39.321 dhātūṃ saṃkṣobhayeddoṣo mokṣakāle valīyasi |
tena vyākulacittasya visaṃjña iva lakṣyate |

H A: dhānūn A: prakṣobhayan doṣo K: °yed docṣo A: balīyate | A: °cittas A: add tu A: mriyamāṇa A: ivehate ||

6.39.322 svedo laghutvaṃ śirasaḥ kaṇḍūpāko mukhasya ca |
kṣvavathuś cānna lipsā ca jvaramuktasya lakṣaṇaṃ |

H A: om A: svedo A: mukhamāpāṇḍu pāki A: kṣavathuś A: cānnakāṅkṣā K: cānnalipsā A: jvaram uktasya K: lakṣaṇaᳵ |

H A: add śambhukrodhodbhavo ghoro balavarṇāgnisādakaḥ | rogarāṭ roghasaṃghāto jvara ity upadiśyate ||

6.39.324 vyāpitvāt sarvasaṃsparśāt kṛcchratvād antasambhavā |
dantako hy eṣa manyānā jvara ity upadiśyate iti ||

H A: °vāt | A: antako A: hyeṣa A: bhūtānāṃ K: manyānān A: om

[Adhyāya 40: draft edition based on MS K]

6.40.1 athātotīsārapratiṣedham adhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||

H A: athāto 'tī° A: om K: vyākhyāsyāmaḥ ||

H A: add yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||

6.40.3 gurvanti ṣyandirukṣṇoṣṇadravasthūlātiśītalaiḥ |
viruddhādhyaśanājīrṇair viṣamaiś cāpi bhojanaiḥ |

H A: gurvatisnigdharūkṣoṣṇa° A: °jīrṇairasātmyaiś

6.40.4 yuktai |
śokāduṣṭāmvupānair vā tathā ca turvipayayuyaiḥ |

H A: snehādyairatiyuktaiś ca mithyāyuktairviṣādbhayāt | A: śokādduṣṭāmbumadyātipānāt A: sātmyartuparyayāt ||

6.40.5 jalābhiramaṇair vegavighātaiḥ krimikopataḥ |
nṛṇāṃ bhavaty atīsāro lakṣaṇaṃ saṃpravakṣyate |

H A: jalātiramaṇairvega° A: kṛmidoṣataḥ | A: tasya vakṣyate ||

6.40.6 saṃśamyāpātvātur agnipravaddhaḥ śakṛbhigro vāyunādhaḥ praṇunnaḥ |
saratvatīdātisāratum āhur vyādhiṃ ghoraṃ datti

H A: saṃśamyāpāṃdhāturantaḥ A: kṛśānuṃ varcomiśro A: mārutena A: add vṛddho 'tīvādhaḥ A: saratyeṣa A: yasmādvyādhiṃ A: taṃ A: add tvatīsāram āhuḥ ||

6.40.7 ekaikaśaḥ sarvaśaś cāpi doṣaiḥ śokenānyaḥ ṣaṣṭha āmena coktaḥ |
kecid āhustve kaviśan prakāraṃ netve tasmin kāśirājastvavocat |

H A: prāhurnaikarūpapra° A: naivety A: om A: add evaṃ

6.40.8 doṣāvasthā tasya naikaprakārāḥ | kāle kāle vyādhitānāṃ bhavanti ||
hṛnnābhipāyūdaravastitodagātrāvasādānilavegarodhaḥ |

H A: °sthāstasya A: vyādhitasyodbhavanti | A: °rakukṣitodagātrāvasādānilasannirodhāḥ ||

6.40.9 viṭsaṅgam ādhmānam athāvipāko bhaviṣyatasya puras sarāṇi |
śūlārditolpam vadgaśam saphena te sānilamārutena |

H A: viṭsaṅga A: ādhmānamathā° A: bhaviṣyatas tasya A: puraḥsa° A: śūlāviṣṭaḥ A: add saktamūtro 'ntrakūjī A: om A: srastāpānaḥ A: sannakaṭyūrugaṅghaḥ ||

6.40.10 māṃsādakāraśavedān vikṛṣṇam uṣṇan dravāśya nīlopamam vā |

H A: add varco A: add muñcatyalpamalpaṃ saphenaṃ rūkṣaṃ A: śyāvaṃ sānilaṃ A: mārutena | A: durgandhyuṣṇaṃ A: vegavanmāṃsatoyaprakhyaṃ A: bhinnaṃ A: add svinnadeho 'titīkṣṇam ||

6.40.11ab pittāt pītaharitaṃ lohitaṃ vā tṛṣṇāṃ mūrcchādāhapākopapannaḥ |

A, H

6.40.12ab śuklaṃ sāndraṃ sakaphaṃ śleṣmaṇā tu viśrāṃ go hṛṣṭarobhā manuṣyaḥ |

A, H

6.40.13 sarvātmaka sarvaliṅgopapattiḥ kṛcchām caiṣo vālavṛddheṣ evasādhyaḥ |
tais tair bhāvaiśocatolpāsanasya śuṣkaṃ śuktaṃ teje ūṣmo gṛhīta¦ |

H A: sarvodbhūte A: kṛcchraś A: cāyaṃ A: bālavṛddheṣv A: asādhyaḥ | A: tairbhāvaiḥ paktimāvidhya(āviśya)jantoḥ || A: om

6.40.14 koṣṭhaṃ gatvā vipram uṣṇa praṇadyas tās taṃ raktāt kākaṇanti prakāśa¦ |
mayurīśaṃ niḥpurīgaś ca sagandham āgantaś ca sāryate yotisāraḥ |

H A: om A: kṣobhayatyasya A: raktaṃ A: taccādhastāt A: kākaṇantīprakāśam | A: varcomiśraṃ A: niḥpurīṣaṃ A: om A: nirgandhaṃ A: vā A: add tena kṛcchrāt || A: om

6.40.15 śokotpanno duścikitsyotisāmātraṃ rogo vaidyaiḥ kaṣṭa eṣa pradiṣṭaḥ |
āmājīrṇotpradrutā kṣaibhayantu | koṣṭhaṃ jantār pātramālāḥ sadoṣāḥ |

H A: °tsyo 'timātraṃ A: °rṇopadrutāḥ A: kṣobhayantaḥ K: kṣaibhacyan tu| A: doṣāḥ A: saṃpraduṣṭāḥ A: sabhaktam ||

6.40.16 nānāvarṇaś cātimātraṃ su ṣaṣṭham etad vadanti |

H A: nānāvarṇaṃ A: add naikaśaḥ A: sārayanti kṛcchrājjantoḥ A: ṣaṣṭhamenaṃ A: om

6.40.17 mayicchamebhidoṣair vānyastamayni ga ti |
purīṣaṃ bhṛgadurgandhi vicchinnaś cāmasaṃjñitam ¦ |

H A: saṃsṛṣṭamebhir doṣaistu A: nyastamapsvavasīdati | A: bhṛśadu° A: vicchinnaṃ A: cāmasaṃjñakam ||

6.40.18 etānye va tu liṅgāni viparītāni yasya vaiḥ |
lāghavaś ca manuṣyasya tan pakkvam iti nidrirśate |

H A: etānyeva A: tu | A: lāghavaṃ A: tasya A: pakvaṃ A: vinirdiśet ||

6.40.19 || mañjayakṛdveśavārāmvutailaṃ sarpiḥ kṣaudraṃ kṣīrarūpaṃ snavet¦ |
mañjiṣṭhābhammātulaṅgopam vā visraṃ śītaṃ sarvagandhyañjanābha¦ |

H A: sarpirbhedovesavārāmbutailamajjākṣīrakṣaudrarūpaṃ A: sravedyat | A: °bhaṃ mastuluṅgopamaṃ A: pretagandhyañjanābham ||

6.40.20 rājīmadvā candrikaiḥ santatam vā pūyadrakaś cāś ca
hanyādetad viparītaś ca yaḥ kṣīṇaṃ hanyur vahava pasargāḥ |

H A: candrakaiḥ A: pūyaprakhyaṃ A: kardamābhaṃ A: tathoṣṇam | A: °tadyat A: pratīpaṃ A: bhavec A: ca A: om A: copa° A: add prabhūtāḥ ||

6.40.21 asaṃvṛtagudaṃ kṣīṇaṃ durādhmātam upadrutaṃ |
gude pakve gatoṣmāṇamatīsārakiṇaṃ tyajet |

H

H A: add śarīriṇāmatīsāraḥ saṃbhūto yena kenacit | doṣāṇām eva liṅgāni kadācinnātivartate ||

H A: add snehājīrṇanimittas tu bahuśūlapravāhikaḥ | visūcikānimittas tu cānyo 'jīrṇanimittajaḥ | viṣārśaḥkṛmisaṃmūto yathāsvaṃ doṣalakṣaṇaḥ ||

6.40.24 āmapakvakramaṃ hitvā nātīsāre kriyā mataḥ |
ataḥ sarvātisāreṣu jñeyaṃ pakvāmalakṣaṇaiḥ |

H A: nātisāre A: yataḥ | A: sarve 'tisārās tu A: jñeyāḥ

6.40.25 hitaṃ laṅghānamevādau rsarūpeṣu dehinā¦ |
tatrāsacchardanad kāryaṃ pippalīlavaṇām ca nā |

H A: tatrādau A: laṅghanaṃ A: kāryamatisāreṣu A: dehinām | A: tataḥ A: add pācanasaṃyukto A: yavāgvādikramo A: om A: hitaḥ || A: om

H A: add athavā vāmayitvāme śūlādhmānanipīḍitam | pippalīsaindhavāmbhobhir laṅghanādyair upācaret ||

6.40.27ab kāryaś cānaśanaṃ syānte dravaṃ laghu ca bhojana¦ |

A, H

6.40.29 doṣastambhanam agre tu na kartavyam vijānatā |
tadau vadhyamāṇās tu vahuṃ kurvaty upadravān

H A: āmātīsāriṇāṃ A: kāryaṃ A: nādau A: saṃgrahaṇaṃ A: nṛṇām | teṣāṃ A: doṣā A: vibaddhāḥ A: prāgjanayanty A: om A: āmayānimān ||

6.40.30A nāme saṅguruṇaṃ dadyād atisāra keṣañcanaḥ |
akāla sa hīto hi vikārāṃ kurute vanaṃ |

A, H

6.40.30 daṇḍakālasakātmānaśophodarabhagandarāḥ |
kuṣṭhayāṃ maya plīhagulmāyākarādikān |

H A: plīhapāṇḍvāmayānāhamehakuṣṭhodarajvarān | A: om A: śophagulmagrahaṇyarśaḥśūlālasakahṛdgrahān ||

6.40.33 stokastokaṃ vivaddham vā saśūlaṃ yotisāryate |
abhayāpippalīkalkaissukhoṣṇais tam virecayet |

H A: stokaṃ stokaṃ A: vibaddhaṃ A: yo 'ti° A: °lkaiḥ sukhoṣṇais

6.40.28cd haridrādīm vacādim vātasmād ādau piven naraḥ |

A, H

6.40.27cd galayuṣayayavāgūbhiḥ pippalyādiś ca yo jayeta |

A, H

6.40.35cd devadāruvacāmustānāgarātiviṣābhayā ||

A, H

6.40.36 abhayā dhānyakam mustām pippalī nāgarām vacā |
pipalī dhānyakaṃ mustaṃ vālakavilvam eva ca |

H A: mustaṃ A: nāgaraṃ A: nāgaraṃ A: vālakaṃ bilvam

6.40.37 mustaṃ parpakaṃ śuṇṭhī vacā sātiviṣābhayā |
vati viṣā hiṅgu vacā sauvarcalā bhayā |

H A: parpaṭakaṃ A: prati° A: abhayātiviṣā A: sauvarcalaṃ A: tathā ||

6.40.45 mahauṣadham ativiṣā mustā cetyāma pācanāḥ |
ete yogāsmasāratāḥ ślokārdhavihitās tu me |

H A: prati° A: mustaṃ A: cetyāmapācanāḥ | A: add prayojyā A: viṃśatiryogāḥ A: °hitāstvime ||

6.40.46 dhānyāmloṣṇāmbumadhyānāṃ pibeda anyatamena vā |
niṣkvāthāṃ vā pibed eṣāṃ sukhoṣṇāṃ sādhu yojitā¦ |

H A: °madyānāṃ A: pibedanya° A: niṣkvāthān A: pibedeṣāṃ K: pivedeṣāṃ A: sukhoṣṇān A: sādhitān ||

6.40.63 mustaṃ kuṭajavījāni bhūnim ca sadurālabha¦ |

H A: kuṭajabījāni A: bhūnimbaṃ A: om A: sarasāñjanam | dārvī durālabhā A: add bilvaṃ vālakaṃ raktacandanam ||

6.40.64 uśīraṃ candanaṃ lodhrāṃ nāgaraṃ nīlam utpala¦ |

H A: candanaṃ A: add vālakaṃ mustaṃ bhūnimbaṃ sadurālabham | mṛṇālaṃ A: rodhraṃ A: nīlamutpalam ||

6.40.65 pāṭhā mustaṃ haridre dve pippalī kauṭajaṃ phala¦ |
phalaṃ tvacam vatsakasya śṛṅvare gho vacā |

H A: phalam | A: phalatvacaṃ A: śṛṅgaveraṃ A: ghanaṃ

6.40.71A catvāra ete yogās syuḥ pakvātīsāranāśanāme ||
uktāmayopayojyās te sakṣaudrās taṇḍulāṃbunā |

A, H K: °nā me c || K: °yojyāste K: sakṣaudrāstaṇḍu°

6.40.39 mūrvā nirdahanī pāṭhā trikaṭu gajapippalī |
kaṭurāhiṇo rudradāru śatāhvā gaurasarṣapā |

H A: tryūṣaṇaṃ A: siddhārthakā bhadra° A: kaṭurohiṇī ||

6.40.40 elā śārivakaṃ kuṣṭhaṃ haridre śukraja yavā |
meṣaśṛṇga tva kṛmighnaṃ vṛkṣakāṇi ca |

H A: sāvarakaṃ A: kauṭajā A: meṣaśṛṅgī A: tvagele ca

6.40.41 vṛkṣādanī vīratarāṃ vṛhatyau dve sahe tathā ||
aralutvataindukī ca dāḍimantar va |

H A: vīratarurbṛhatyau A: °tvak taindukī A: dāḍimī kauṭajī A: śamī ||

6.40.41A sālasārādinirho lavaṇāni tathaiva ca |
yo gātayo syarāmaṇarśakarāḥ smṛtāḥ |

A, H

6.40.42ab pāṭhā tejavatī musto pippalīkauṭajaṃ phalaṃ ||

A, H

6.40.46A surāpānyamla sīnāṃ pibed anyatareṇa tu |
niskvāthaṃ vāpi pibed eṣāṃ sukhoṣṇāṃ sādhu jojitāṃ |

A, H

6.40.48cd harītakīm ativiṣāṃ hiṅgu sauvarcālaṃ vacā¦ |

A, H

6.40.49 pibet sukhāṃvunā janturāmātīsārapīḍitaḥ |
paṭolaṃ dīpyakaṃ nimva vacāpippalināgarāṃ |

H A: sukhāmbunā A: janturāmātisā° A: bilvaṃ A: °garam ||

6.40.50 viḍaṅganātha kuṣṭhaś ca pibed vāpi sukhāmvunā ||
śṛṅgaveraṃ guḍucīś ca pive uṣṇena cāṃbhasā |

H A: mustaṃ A: kuṣṭhaṃ A: add viḍaṅgaṃ A: pibedvāpi A: sukhāmbunā | A: guḍūcīṃ A: pibeduṣṇena A: vāriṇā ||

6.40.51A yogādārau teyo karāḥ smṛtāḥ |

A, H

6.40.51 lavaṇānyatha pippalyo viḍaṅgāni harītakī ||
citrakaṃ śiṃśapā pāṭhā śārṃgeṣṭhā lavanāni ca |

H A: śārṅgeṣṭā A: lavaṇāni

6.40.52 hiṅguvṛkṣakavījāni lavaṇāni ca bhāgaśaḥ |
paṭolaṃ || hanti daṃtyatha pippalyaḥ kalkāvakṣa samau smṛtau ||

H A: hiṅgurvṛkṣakabījāni A: om A: hastidan° A: °kṣasamau

6.40.53 vacā kuṭakavījāni yor othaṃ pañcamo mataḥ |
ete sukhāmvu peyā yogāḥ pañcāmanā manāḥ |

H A: guḍūcīkāṇḍāni A: yogo A: 'yaṃ A: paramo A: sukhāmbunā A: yogā A: deyāḥ A: add paś ca A: satāṃ A: matāḥ ||

6.40.54A payasyāṃn kāṣmamustām cāviṃ matibhadrasāhvayā¦ |
kṣīrāvagiṣṭaṃ pītvā hanyāmaṃ śūlam eva ca |

A, H

6.40.54 nivṛtteṣvāsaśūleṣu yasyā na praguṇonilaḥ |
stokastokaṃ saśūlam vā rujāvānyātisāryate |

H A: °ṣvāmaśūleṣu A: yasya A: praguṇo 'nilaḥ | A: stokaṃ stokaṃ A: add rujāmac ca A: yo A: 'tisāryate ||

6.40.55 sakṣāralavaṇaiyuktm mandāgni prapibed ghṛta¦ |
kṣāranāgaracāṅgerīkoladadhyamlasādhita¦ |

H A: °ṇairyuktaṃ A: mandāgniḥ A: sa pibed A: ghṛtam | A: kṣīranāgaracāṅgarīkoladadhyamlasādhitam ||

6.40.56 sarpiracchaṃ pibed vāpi śūlātusāraśāntaye |
dadhnāmlaghṛtaṃ pakvaṃ savyoṣājāticitraka¦ |

H A: pibedvāpi A: śūlātīsā° A: dadhnā tailaghṛtaṃ A: °trakaiḥ ||

6.40.57 secavya pippalīmūlaṃ dāḍimair vā jagarditaḥ |
nikhile nopadiṣṭāyaṃ vidhirāmāyaśāntaye |

H A: sabilvapippalīmūladā° A: ruganvitaiḥ | A: nikhilo A: vidhirukto 'yaṃ A: vātaśleṣmopaśāntaye ||

6.40.58 tūkṣṇoṣṇa varjyametan tu vidadhyāt pittaje vidhi¦ |
yathoktam upavāsānte yavāgūś cāsyapraddate |

H A: tīkṣṇoṣṇavarjyamenaṃ A: vidadhyātpittaje A: bhiṣak | A: add ca A: praśasyate ||

6.40.59 valayor aṃ śumatyām ca śvadraṃṣṭāvṛhatīṣu ca |
śatāvaryāś ca saṃsiddhā suśītā madhusaṃyutāḥ |

H A: balayor A: aṃśu° A: śvadaṃṣṭrabṛha° A: śatāvaryāṃ A: saṃsiddhāḥ

6.40.60 mudgādiṣu ca yuṣāṃ syurdravyairetiḥ susaṃskṛtāḥ |
mṛdubhir dīpanaistiktairdravyaisyādhyāmapācana¦ |

H A: yūṣāḥ A: °retaiḥ A: °rdravyaiḥ syādāmapācanam ||

6.40.68 yadā pakvopyatīsāra saraty evaṃ murhumurhuḥ |
grahaṇyā mārdavātajantos tatra sastambhano hitaḥ |

H A: pakvo 'pyatīsāraḥ A: sarasyeva A: muhurmuhuḥ | A: mārdavājjantos A: saṃstambhanaṃ A: hitam ||

6.40.69 samaṅgā dhātakīpuṣpaṃsamvaṣṭhālodhram eva ca |
śālmalīveṣṭakaṃ vāpi vidadhyādhyogam uttama¦ |

H A: °paṃ mañjiṣṭhā lodhramustakam | A: om A: °ṣṭako A: add rodhraṃ A: vṛkṣadāḍimayostvacau ||

6.40.69A samaṅgā dhātakīlodhravṛkṣadāḍimayosvacau |

A, H

6.40.70 āmrāsthimadhyalodhrañ ca vilvamadhyapriyaṅgavaḥ |
madhukam meṣaśṛṅgāsya dīrghavṛntatvageva ca |

H A: °madhyaṃ lodhraṃ A: bilvamadhyaṃ pri° A: śṛṅgaveraṃ ca

6.40.71 catvāra ete yogā syuḥ pakvātīsāranāśanāḥ |
uktā mayopayojyāste kṣaurdrātāṇḍalāṃvunā |

H A: yogāḥ A: ya upa° A: sakṣaudrāstaṇḍulāmbunā ||

6.40.72 mustākaṣāyam ekaṃ vā peyam madhusamāyutaṃ |
lodhrāṃ vaṣṭhāpriyaṅggvādīṅ gaṇānevaṃ prayojayet ||

H A: maustaṃ kaṣāyamekaṃ A: lodhrāmbaṣṭhāpriyaṅgvādīn

6.40.73 padhmāṃ samāṅgāṃ madhukaṃ vilvajaṃvuśalāṭubhiḥ |
pibet taṇḍulatoyena sakṣaudramagadaṃ para¦ |

H A: padmāṃ A: samaṅgāṃ A: bilvajambūśalāṭu A: add ca | A: pibettaṇḍu° A: °daṅkaram ||

6.40.74 kacchagamūlakalkaṃ vāpyudumvaraphalopama¦ |
payasyā candanaṃ padmaṃ śarkarā nāgakeśara¦ |

H A: kacchurāmū° A: vāpy udumbaraphalopamam | A: padmā A: sitāmustābjakeśaram ||

6.40.75 pakvātīsāra yogoyaṃ japet pītaṃ saśoṇita¦ |
nirāmarūpaṃ śūlārttalaṅghanādhyais ca karṣita¦ |

H A: pakvātisāraṃ A: yogo 'yaṃ A: jayetpītaḥ A: saśoṇitam | A: śūlārtaṃ laṅghanādyaiś A: karṣitam ||

6.40.76ab naraṃ rūkṣam evekṣāgniṃ sakṣāraṃ pācayed dhṛta¦ |

A, H

H A: add madhūkṣitaṃ samadhukaṃ pibec chūlairabhidrutaḥ | dārvībilvakaṇādrākṣākaṭukendrayavairghṛtam ||

H A: add sādhitaṃ hantyatīsāraṃ vātapittakaphātmakam | dadhnā cāmlena saṃpakvaṃ savyoṣājājicitrakam ||

6.40.79cd payastailaś ca madhu ca kamvilvajaṃvu pivec chūlairūpadrutaḥ |

A, H

6.40.80 sitājamodakaṭvāṅgamadhukairavacūrṇṇitaḥ |
avedanaṃ susaṃpakvaṃ dīptāgne racirotthita¦ ||

H A: °kaṭvaṅgamadhukairavacūrṇitam | A: dīptāgneḥ A: sucirotthitam ||

6.40.81 nānāvarṇam atīsāraṃ puṭapākair upācareta |
tvakiṇḍadīrghavṛntasya kāśmarīcchadanāvṛtaṃ |

H A: nānāvarṇamatī° A: upācaret | A: tvakpiṇḍaṃ dī° A: padmakesarasaṃyutam ||

A, H

6.40.82cd mṛdāvaliptaṃ sukṛtam aṅgāreṣv avakulayeta |

A, H

6.40.83 svinnam udhṛtya niṣpīḍya rasam ādāya tan tataḥ |
śītīkṛtvā madhuyutaṃ pāyayed udarāmaye |

H A: svinnamuddhṛtya A: rasamādāya A: taṃ A: śītaṃ A: add kṛtvā A: pāyayetoda°

6.40.84 jīvantīmeṣaśṛṅgyādiṣvevaṃ vṛtteṣu kārayet |
tittiriṃ luñcitaṃ godhṛniḥkṛṣyāntran tu pūrayeta |

H A: dravyeṣu A: sādhayet | A: samyak niṣkṛṣṭāntraṃ A: pūrayet ||

6.40.85 nyagrodhādhitvacākalkaiḥ pūrvavaccāvakulayeta |
rasam ādāya tasyātha susvinnasya samākṣika¦ |

H A: nyagrodhāditvacāṃ kalkaiḥ A: °vakūlayet | A: rasamādāya A: samākṣikam ||

6.40.86ab śarkaropahitaṃ śītaṃ pāyayed udarāmaye |

A, H

H A: add taṇḍulodakasṃpiṣṭān dīrghavṛntatvaganvitān | pūrvavat kūlitāt tasmād rasamādāya śītalam ||

A, H

6.40.88cd evaṃ praroha kurvītanya yopādhyair vicakṣaṇaḥ |

A, H

6.40.89ab puṭapākān yathāyogāṃ jāṅgalopahitāṃ śubhā¦ |

A, H

6.40.90 kauṭajaṃ phāṇitaś cāpi haṃntyatīsāramojasā |
amvaṣṭhādimadhuyutaṃ pi aralutvak priyaṅgu ca madhukadāḍimāṅkurāṃ |
āvāpya piṣṭhvā vipaced yavāgūn dadhnitām pibet |

H A: phāṇitaṃ A: vāpi A: hantya° A: ambaṣṭhā° A: om K: pilyādisamāyuta¦ | A: om A: om A: om A: om K: om A: om A: pippalyādisamanvitam || A: om

6.40.93ab sarvātīsārān tāṃ hi hanti pakvānaśaṃśayaḥ |

A, H

H A: add dhātakī nāgaraṃ caiva pāyayettaṇḍulāmbunā | saśūlaṃ raktajaṃ ghnanti ete madhusamāyutāḥ ||

H A: add madhukaṃ bilvapeśī ca śarkarāmadhusaṃyutā | atīsāraṃ nihanyuś ca śāliṣaṣṭikayoḥ kaṇāḥ ||

H A: add tad vallīḍhaṃ madhuyutaṃ badarīmūlam eva tu | badaryarjunajambvāmraśallakīvetasatvacaḥ ||

H A: add śarkarākṣaudrasaṃyuktāḥ pītā ghnantyudarāmayam | etair eva yavāgūṃś ca ṣaḍān yūṣāṃś ca kārayet ||

A, H

6.40.98cd kṛtaṃ śālmalivṛnteṣu kaṣāyaṃ himasaṃjñita¦ |

A, H

6.40.99 niśāparyuṣitam peyam sākṣikeśasamāyuta¦ |
vivadhavātaviṭ śūlaparītaḥ saṃpravāhikaḥ |

H A: sakṣaudraṃ madhukānvitam | A: vibaddha° A: sapra°

6.40.100 saraktapittaś ca payaḥ pibet tṛṣṇā samānvitaḥ |
yathāmṛtan tathā kṣīramatīsāreṣu ta¦ |

H A: pibettṛṣṇāsamanvitaḥ | A: yathāmṛtaṃ A: yathā K: °ṣuta¦ | A: pūjitam ||

6.40.101 cirotthiteṣu tat peyamapāṃ bhārāna sādhita¦ |
doṣaśeṣaṃ haret taddhi tasmāt pathyatamaṃ smṛta¦ ||

H A: bhāgaistribhiḥ śṛtam | A: harettaddhi A: smṛtam ||

6.40.102ab hitaṃ snehavireko vā vastayaḥ picchilāś ca ye |

A, H

6.40.103 śakṛtā yas tu saṃsṛṣṭamatisāryeta śoṇita¦ |
prāk paś cād vā purīṣasya sarukṣaḥ parikīrttikaṃ |

H A: śoṇitam | A: paścād A: saruk saparikartikaḥ ||

6.40.104 kṣīraśuklāśritaṃ sarpiḥ pibet sakṣaudraśarkara¦ |
dārvītvakpippalīśuṇṭhīlākṣāśakuryarvaighṛta¦ |

H A: kṣīriśuṅgāśṛtaṃ A: °rkaram | A: °śakrayavairghṛtam ||

6.40.105 saṃyuktam bhadrarohiṇyā pakvam peyāvimiśrita¦ |
tridoṣamapyatīsāraṃ pītaṃ hanti sudāraṇa¦ |

H A: peyādimiśritam | A: tridoṣam apy atī° A: sudāruṇam ||

6.40.106 gaurave vamanam pathyaṃ yasya syāt pravalaḥ kaphaḥ |
jvare dāghathaviḍvandha mārūtādraktapittavat |

H A: prabalaḥ A: dāhe saviṅbandhe A: mārutā°

A, H

6.40.107cd kāryam āsthāpanaṃ kṣipraṃ sadā cāpy ānuvāmana¦ |

A, H

H A: add pravāhaṇe gudabhraṃśe mūtrāghāte kaṭigrahe | madhurāmlaiḥ śṛtaṃ tailaṃ sarpir vāpy anuvāsanam ||

6.40.109 gudapākas tu pittena yasya syādahitāśinaḥ |
tasya pittaharāḥ sekāstatsiddhāś cānuvāsanāḥ |

H

6.40.110 dadhimaṇḍasurāvilvasiddhaṃ tailaṃ samārute |
bhojane ca hitaṃ kṣīraṃ kacchurāmūlasādhira¦ |

H A: °rābilvasiddhaṃ A: °dhitam ||

A, H

6.40.111cd rujayāś cāpy aśāmyāṃ tvāpicchāvastidhīyate |

A, H

6.40.112 prāyena gudadaurvalyaṃ dīrghakālātisāriṇā¦ |
bhavet tasyādhitaṃ teṣāṅ gude tailāvacāraṇa¦ |

H A: prāyeṇa A: gudadaurbalyaṃ A: °riṇām | A: bhavettasmād dhitaṃ A: °raṇam ||

6.40.113 kapitthaśālmalīphañjīvaṭākārpāsidāḍimā |
yūthikā kacchurā śelū saṇāmūrvā ca dādhikāḥ |

H A: °vaṭakārpāsadāḍimāḥ | A: śeluḥ A: add śaṇaś cuccūś A: om

H A: add śālaparṇī pṛśniparṇī bṛhatī kaṇṭakārikā | balāśvadaṃṣṭrābilvāni pāṭhānāgaradhānyakam ||

H A: add eṣa āhārasaṃyoge hitaḥ sarvātisāriṇām | tilakalko hitaś cātra maudgo mudgarasas tathā ||

H A: add pittātisārī yo martyaḥ pittalāny atiṣevate | pittaṃ praduṣṭaṃ tasyāśu raktātīsārabhāvahet ||

A, H

6.40.117cd yo raktaṃ śakṛtaḥ pūrvāṃ paś cādvā pratisāryate ||

A, H

6.40.118 sa pallavairvaṭādīnāṃ sasarpis sādhitam payaḥ pibet saśarkarākṣaudramathavāpyabhimathya tat |

H A: °dīnaṃ

6.40.119ab navanītam ato lihyāt cakraṃ yena piven naraḥ |

A, H

6.40.115cd tilakalko hitaś cāpi modgau mudgarasas tathā ||

A, H

6.40.119cd piyālaśallakījamvuśālmalītiniśatvacaḥ |

A, H

6.40.120 kṣīre śamṛditā pītās sakṣaurdrā raktanāśanāḥ |
madhukaṃ śarkarālodhraṃ payasyām atha śārivā¦ |

H A: vimṛditāḥ A: sakṣaudrā A: śarkarāṃ lodhraṃ A: payasyāmatha A: sārivām ||

A, H

6.40.122 pibet padmāś ca dugdhenac chāronāsṛk praśāntaye ||
śarkarotpalalodhrāni samaṅgā madhukan tilāḥ |

H A: padmāṃ A: dugdhena chāgenāsṛkpraśān° A: °dhrāṇi

6.40.123ab tilāḥ kṛṣṇās samapraṣṭyāhvā samaṅgā cotpalāni ca |

A, H

6.40.121cd maṃjiṣṭhāśarkarā lodhraṃ padmakaṃ kumudotpalaiḥ |

A, H

6.40.122A pibed padmāś ca dugdhenac chāgenāsṛkpraśāntaye |

A, H K: cdugdhenac chā°

6.40.123cd lodhran tilātamo ca rasān tathaiva madhukāryaṇaiḥ |

A, H

6.40.124 kacchurā tilakalkaś ca yogām catvāra eva ca |
ājena payasā peyā sarakto madhusaṃyutā |

H A: yogāś A: peyāḥ A: sarakte A: °yutāḥ ||

6.40.126 vasavānāṃ ghṛtalājacūrṇasitāmadhu |
saśūlaraktapittaṃ tu līḍhaṃ hantyudarāmaya¦ ||

H A: kośakāraṃ A: ghṛte bhṛṣṭaṃ lājacūrṇaṃ sitā madhu | A: saśūlaṃ raktapittotthaṃ A: om A: °mayam ||

6.40.125 drave sarakto sarati vālavilvaṃ saphāṇitaṃ |
sakṣaudratailaṃ prāgeva lihyādāśu muditaṃ kara¦ |

H A: sarakte A: sravati A: bālabilvaṃ A: hitaṃ A: hi A: add tat ||

6.40.130 dīptāgnimcāṣyatīsāre vardhamāna valāmvite |
kṛṣṇāviḍāṅgatṛphalākaṣāyeṇa virecayeta |

H A: add saktaviḍ doṣabahulaṃ A: dīptāgniryo 'tisāryate | A: om A: viḍaṅgatriphalākṛṣṇākaṣāyais A: add taṃ A: virecayet ||

6.40.131 atha vairaṇḍasiddhena payasā kevalena vā |
yavāgūm cāsya vitared vātaghnair dīpanaiḥ kṛtāṃ |

H A: athavai° A: yavāgūrvitareccāsya A: om A: vātaghnairdīpanaiḥ A: kṛtāḥ ||

6.40.132 dīptāgnirḥ purīṣā yaḥ sūvecchanasavedana¦ |
pibet phāṇitaṃ śuṇṭhīdadhitailaṃ ghṛtapayaḥ |

H A: dīptāgnirniṣpurīṣo A: add sāryate phenilaṃ A: śakṛt | sa A: °tailapayoghṛtam ||

6.40.133 svinnām vā guḍatailanabhakṣayed vadarāṇi vā |
sasvinnāṃ piṣṭavadvāpi samā vilvaśalādubhiḥ |

H A: svinnāni A: guḍatailābhyāṃ bha° A: bada° A: ca | A: svinnāni A: samaṃ A: bilvaśalāṭubhiḥ ||

6.40.134 dadhnopayujya kulmāṣām śvetām anupibet surā¦ |
śaśamāṃsaṃ sarudhiradhira¦ samāṃśaṃ saghṛtaṃ dadhi |

H A: kulmāṣān A, K: śvetāmanu° A: surām | A: sarudhiraṃ A: samaṅgāṃ

6.40.135 vipācya śodako vec ca mṛdvannaṃ śakṛtaḥ kṣaye ||
saṃskṛto yamake māṣāyavakolaḥ rasaḥ śubhaḥ |

H A: khādedvipācya A: om A: seveta A: māṣayavakolarasaḥ

6.40.136 bhojanārthe pradātavyo dadhiḍādāmasārivaḥ |
guḍāvilvaśalādūni dāḍimaś cāpi peśima¦ |

H A: bhojanārthaṃ A: dadhidāḍimasādhitaḥ | A: viḍaṃ bilvaśalāṭūni A: nāgaraṃ A: cāmlapeṣitam ||

6.40.137ab vaṣka saraś ca yamake bhṛṣṭo varcaḥ kṣaye hitaḥ |

A, H

6.40.138 vāyuḥ pravṛddho nicitaṃ valāsaṃ nudatyadhastādahitāśanasya |
pravāhamāṇasya muhurmālāktam pravāhikām tām pravadanti tajjñāḥ |

H A: balāsaṃ A: muhurmalāktaṃ

6.40.139ab pravāhikā vātakṛtās saśūlāḥ pittāt sadāhā sakaphā kaphāc ca |

A, H

6.40.127 vilvamadhyo samadhukaṃ śarkarācūrṇṇasaṃyuta¦ |
taṇḍulāmbuyuto yogaspittaṃ raktotthitāṃ jayet |

H A: bilvamadhyaṃ A: śarkarākṣaudrasaṃyutam | A: yogaḥ pittaraktotthitaṃ

6.40.128 yogān varāṃ grāhikam cāyin kuryāt kṣaudraśarkarāṃ |
nyagrādhādiṣu kurv-ita puṭapākānyaṇaritāṃ ||

H A: sāṃgrāhikāṃś A: cānyān A: om A: pibetsakṣaudraśarkarān | A: nyagrodhā° A: kuryāc ca A: °kān yatheritān ||

6.40.130A dīptāśauvāṣpatīsāra vivardhati valāgnite |
triphalāviṣaṅgakṛṣṇākaṣāyeṇa virecayeta |

A, H

6.40.139cd saśoṇitā śoṇitasambhavā yā rūkṣaprabhavā matā tu |

A, H

6.40.140 tāsām atīsāravadādiśec ca liṅgaṃ krame ś cā samudbhavānāṃ ||
na siddhmāṃ yānti vilaṃghna nādhyaur yogair udīrṇā yadi pācanair yā |

H A: tāsāmatī° A: kramaṃ A: cāmavipakvatāṃ A: add ca | A: om A: śāntimāyāti A: vilaṅghanairyā A: om A: vā ||

6.40.141 tāḥ kṣīrasamevāśu śṛtaṃ nihanti tailan tilāḥ picchilavastastayam ca |

H A: tāṃ A: kṣīrame° A: tailaṃ A: picchilabastayaś A: add ca | ārdraiḥ kuśaiḥ saṃpariveṣṭitāni vṛntānyathārdrāṇi hi A: śālmalīnām ||

6.40.144a kṣīreṇa cāsthāpanam agryam ukta

A, H

6.40.143cd.144b dvipañcamūlīkvathitena śūle || pravāhikāyāś ca samākṣikena tailena yuṃjyād anuvāsanañ ca |

A, H

6.40.144cd vātaghnavargamadhureṣu caiva tailaś ca siddhaṃ hitamannapāne |

A, H

6.40.145 lodhraṃ viḍaṃ vilvaśalāṭu caiva lihyac ca taina kaṭutrikāḍhyaṃ |
dadhnā sasāreṇa sasāreṇa samākṣikeṇa bhuñjīta niś cārakapīḍitas tu |

H A: bilva° A: lihyāc A: tailena A: om A: cāraka(niḥsāra°

6.40.146 sutaptakupyan kvathitena vāpi kṣīreṇa śītena madhuplutenaṃ |
kṣīrāplutau vyoṣavidārigandhāsiddhena dugdhena hitāya bhojyaḥ |

H A: °pyakvathitena A: °tena | A: śūlārdito

6.40.147 vātaghnasaṅgrāhikadīpanīyaiḥ kṛtān ṣaḍām cāpy upayojayīt |
khādec ca matyāṃsa rasas tu yāc ca vātaghnasiddhāṃ saghṛtaṃ | satailāṃ |

H A: ṣaḍāṃś A: upabhojayec A: add ca | A: matsyān A: rasamāpnuyāc A: °siddhaṃ A: satailam ||

6.40.148 eṇāvyajanāś ca vaṭapravālaiḥ siddhāni sārdham piśitāni khādeta |
medhyaṃ susiddhaṃ tvatha vāpi raktaṃ vas tasya dadhnā ghṛtatailayuktaḥ |

H A: eṇāvyajānāṃ A: tu A: khādet | A: medhyasya(medyasya) A: siddhaṃ A: bastasya A: °yuktam ||

6.40.149 khādeta pradehaiḥ śikhilāvarjarvā yūṣaiś ca mukhyair dadhibhiś ca bhuṃjeta |
māṣāṃ suddhiṃ ghṛtamaṇḍayuktāṃ khādec ca dadhnā maricopadaṃśāṃ |

H A: khādet A: °vajair vā A: add bhuñjīta A: yūṣairdadhibhiś A: mukhyaiḥ | A: māṣān A: susiddhān A: °yuktān A: °daṃśān ||

6.40.150A viḍaṃ duḍaṃ vilvasalāṭu caiva lihyāc ca taila na kaṭutrikādya |
rājasenātka dāḍimānāṃ raseṣu siddhāṃrūghṛtās sa tailāḥ |

A, H

6.40.151A pravāhamānāya hitā yavāgūrāpnuyānaṃ payasā hitam vā |
ruphātimūtrakṛcchakṣīreṇa sakṣaudraghṛtotpalan |

A, H

6.40.152A syaṣṭinocchāpyatatonuvāsyatailena kākoligaṇaśritena |

A, H

6.40.152ab rātrāvahani vā nityaṃ rujārto yo bhaven nara¦ |

A, H

6.40.152C tailaṃ sāvāhāryeṣumekeṅganuvāsana |

A, H

6.40.152cd yathā yathā tailaṃ syāt tatrahā śāmyati mārutaḥ |

A, H

6.40.153ab praśānte mārute cāsya śānti yāti pravāhikā |

A, H

6.40.154 pāṭhājamodaukuṭajasya vījaṃ śuṇṭhī samā māgadhikāś ca piṣṭāḥ |
sukhāmvupītāḥ śamayanti rogaṃ meṣāṇḍasiddham payaso hitam vā |

H A: °modākuṭajotpalaṃ K: °kut̤a⸤jasya A: ca A: sukhāmbupītāḥ A: medhyāṇḍa° A: saghṛtaṃ A: add payo

6.40.155A pittān śikāyāṃ madhukaṃ sitāś ca mayiś ca va karasaṃyutaś ca |

A, H

6.40.155 līḍhvātha sakṣaudrasamam pibed vā jamvurādāmalakāc ca kalka¦ |

H A: add śuṇṭhīṃ ghṛtaṃ A: om A: sakṣavakaṃ A: add satailaṃ A: vipācya A: līḍhvāmayamāśu A: hanyāt | A: add gajāśanākumbhikadāḍimānāṃ rasaiḥ kṛtā A: tailaghṛte A: sadadhni ||

6.40.156A sitādavikṣaudrayutan tathauva vilvan na tadāka dāḍimaś ca |

A, H

6.40.157A nilāṃ sayaṣṭīmadhukaṃ sītāś ca kṣaudrā taṇḍulapācanena |

A, H

6.40.158A sarpirvi vaṃdhe bhṛśe dāha mūvipācyadugdhaṃ na lavate sābhyāṃ |

A, H

6.40.159A mūlaiḥ payasotpala yaṣṭikāmīvidāryakāśrmarya valāsamataiḥ |

A, H

6.40.160A deyā ghṛtakṣaudrayutonuvāsaghṛtena cānte madhukaśritena |

A, H

6.40.161A pittānmikārasaḥ sapayātha vimiśritas tu |

A, H

6.40.162A padmāṃ samadmvuja dhātakībhiḥ kalkī kṛtābhir madhusaṃyutābhiḥ |

A, H

6.40.163A śāmyan tathaivaṃ na tasya samaṅgā padmā payaḥ pādapayota kīrtiḥ |

A, H

6.40.164A pakvāpayovilvakapītanāmbhamo yā sarpimayunāru |

A, H

6.40.165A etatc chite naiva ghṛtena samyaśaye caivam upaiti śānhi¦ |

A, H

6.40.156cd laghūni pathyānyatha dīpanāni snigdhāni bhojyānyudarāmayueṣu ||

A, H

6.40.157 hitāya nityaṃ vitaredvibhokṣaṃ yogāṃs ca tāṃ stāṃ bhiṣapramattaḥ |

H A: °dvibhajya A: tāṃstān A: bhiṣagapramattaḥ ||

6.40.158 tṛṣṇāpanayanī ladhvī dīpanī vastiśodhanī |
jvare caivātisāre ca yaccādvisratraṃ samyagvāyum ca cchati |

H A: laghvī A: basti° A: yavāgūḥ A: sarvadā A: om A: hitā ||

6.40.169A vāgūsarvadā hitā |

A, H

6.40.158cd rau kṣānpravṛttatīsārakriyāsnigdhā vidhīyate |

A, H

6.40.159cd raukṣān grahanimitte ca śokaje śoka nāśanī |

A, H

6.40.160ab viṣārśaḥ krimisaṃbhūte hitā cobhayaśarmadā |

A, H

6.40.161 samavāye tu doṣāṇāṃ pūrvvam pittam upācaret |
jvare caivātisāre ca sarvvatrānyatra māruta¦ |

H A: pittamupā° A: mārutam ||

6.40.172A yasyoccārād vinā mūtraṃ samyag vāyuś ca gacchati |
dīptāgner laghukoṣṭhasyasthitas tasyodaro mayaḥ |

A, H

6.40.167 atisāre nivṛtte pi mandāgner ahitāśinaḥ |
bhūyaḥ saṃdūṣito vanhir grahaṇīmayi dūṣayet |

H A: mandāgnerahi° A: vahnirgrahaṇīmabhidū°

6.40.168 tasmāt kāryaḥ parīhārasmātīsāre viriktavat | yāvan na prakṛtisthassyoddoṣataḥ prāṇatas tathā ||

H A: °rastvatīsāre A: °sthaḥ syāddoṣataḥ

6.40.169 ṣaṣṭhī kalā pittadharā yā pūrvam parikīrttitā |
pakkvāmāśayamadhyasthā grahaṇī sā prakīrttitā |

H A: om A: add nāma A: kalā A: pakvāmā°

6.40.170 grahaṇyā valam agnir hi sa cāpi grahaṇī śritaḥ |
tasmāt sadūṣite vanhau grahaṇī sampraduṣyati |

H A: balamagnirhi A: grahaṇīṃ A: saṃdū° A: vahnau

6.40.171 ekaikaśas sarvam ca caithair atyartham ucchritaiḥ |
sā duṣṭā vahuśo bhuktāmāmam eva vimuñcati |

H A: ekaśaḥ A: sarvaśaś A: om A: caiva A: doṣairatyarthamucchritaiḥ | A: bahuśo A: bhuktamāmam

6.40.172 pakvam vā sarūjapūtirmurhurvaddhaṃ murhurdrava¦ |
grahaṇīrogamāhustaṃ māyurvedaviśāradāḥ |

H A: sarujaṃ pūti muhurbaddhaṃ A: muhurdravam | A: °hustamāyurvedavido A: add janāḥ ||

6.40.173 tasyotpattau sadāhonna sadānālasya tṛṭklamāḥ |
valakṣayor uciḥ kāsaḥ karṇnakṣveḍo tu kūjanaṃ |

H A: vidāho+āne A: sadanālasyatṛ° A: balakṣayo A: 'ruciḥ A: karṇakṣveḍo A: 'ntrakūjanam ||

6.40.174 athā jāte bhavej jantoḥ ḥ |
nichardijvarārocakadāhavān |

H A: atha A: bhavejjantuḥ A: śūnapādakaraḥ A: add kṛśaḥ | A: parvaruglaulyatṛṭchardijvarārocakadāhavām ||

6.40.175 udgirec chuktatiktāmlatasya dhūmāmagandhimāṃ |
prasekamukhavairasyatamakārucipīḍitāḥ |

H A: °mlalohadhūmāmagandhikam | A: °ḍitaḥ ||

6.40.176 vātācchūlādhikaiḥ pāyuhṛtpārśodaramastakaiḥ |
pittāt sadāhair gurubhiḥ kaphātribhyas trilakṣaṇauḥ |

H A: pāyuhṛtpārśvoda° A: sadāhairgurubhiḥ A: kaphāttribhyastrilakṣaṇaiḥ ||

[Adhyāya 41: draft edition based on MS K]

6.41.1 athātaḥ śoṣapratiṣedhaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||

H: śoṣacikitsitam K: vyā ||

A: add yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||

6.41.3 anekadoṣānugato vahurogāgamaḥ |
durvijñeyo durnivāraḥ śoṣo vyādhir mahāvalaḥ ||

A: anekarogānu° H: °ṣān ugato A: bahurogapurogamaḥ | H: durnnivāryaḥ A: vyādhirmahābalaḥ ||

6.41.4 saṃśoṣaṇādrasādīnāṃ śoṣa ity abhidhīyate |
kriyākṣayakaratvāc ca kṣaya ity ucyate punaḥ |

6.41.5 rājñas caṃdramaso yasmād abhūdeṣa kilāmayaḥ |
tasmāt ta rājayakṣmeti kecid āhuḥ punar janāḥ |

H: yasmādabhūd eṣa A: abhūd eṣa A, H: taṃ A: kecidāhuḥ H: punarj A: punarjanāḥ ||

6.41.6 sa vyastair jayate doṣair iti kecid vadanti hi ||
ekādaśānām ekasmiṃ sāṃnidhyāt tantrayuktiḥ |

A: jāyate H: jjāyate A, H: ekasmin A, H: tantrayuktitaḥtantrayuktitaḥ ||tantrayuktitaḥ |

6.41.7 kriyāṇāś cāvibhāgena prāgevotpādanena ca |
eka eva mataḥ śoṣa sannipātātmako hyataḥ |

A: kriyāṇām H: kriyānāṃ A: avi° A, H: prāgekotpā° A: śoṣaḥ A: hy ataḥ ||

6.41.8 udre kāntasya liṅgāni doṣāṇāṃ tu bhavanti ha |
kṣayād vegapratīghātādāghātādviṣamāśanāt |

H: udre¦ckān° A: udrekāttatra A: nipatanti A: hi | A: ksayādvega° H: °tād āghātād viṣamāśanāt |

6.41.9 jayate kupitair doṣair vyāptadehasya dehinaḥ |
kaphapradhānair doṣais tu ruddheṣu rasavartmasu |

A: jāyate H: jāyante A: kupitairdoṣairvyāpta° H: kaphanair A: °dhānairdoṣairhi A: om H: rūddhe

6.41.10 ativyavāyino vāpi kṣīṇaretasyanāntaraṃ ||
kṣīyante dhātavassarve tataḥ śuṣyati mānavaḥ |

A: kṣīṇe retasyanantaram | H: °tasy anantaraṃ || A, H: dhātavaḥ sarvedhātavaḥ sarvve A: śuṣyanti

A: add bhaktadveṣo jvaraḥ śvāsaḥ kāsaḥ śoṇitadarśanam | svarabhedaś ca jāyeta ṣaḍrūpe rājayakṣmaṇi ||

6.41.12 svarabhedonilācchūlasaṃkāca svāṃsapārśva yāḥ |
jvarāṃ dāhotisāraś ca pittādraktasya cāgāmaḥ |

A: svarabhedo 'nilāñchūlaṃ saṃlocaś H: °cchūlaṃ saṃkācaṃ H: śvāṃsapārśvaḥ || A: cāṃsapārśvayoḥ | H: om A, H: jvaro A: dāho 'ti° H: pittād raktasya A, H: cāgamaḥ ||

6.41.13 śirasaḥ paripūrṇatvaṃmabhaktacchanda eva ca |
kāsaḥ kaṇṭhasya codhvaṃso vijñeyaḥ kaphakopataḥ |

H: add parisaḥ A: paripūrṇatvama° H: °tvam abhaktacchanda H: codvaṃso H: ka⸤ka°

6.41.14ab ekādasabhiḥ ṣaḍbhir vā pañcabhir vā samanvitaḥ |

A H: ekādaśabhiḥ H: pañcabhi H: om H: samanvitaṃ ||

6.41.15cd jahyāc choṣārditajantumicchaṃ suvipulaṃ yaśaḥ |

A H: °rdditaṃ jantum icchan

6.41.16 vyavāyaśokasthāviryā vyāyāmādhvapraśāṣiṇāṃ |
kṣarati yadvāguṃśoṣāṇāṃ lakṣaṇaṃ śṛṇu ||

H: °virya A: vyāyaśokasthāviryavyāyāmadhvopavāsataḥ | vraṇoraḥkṣatapīḍābhyāṃ śoṣānanye H: ⸤vraṇakṣa° K: kṣa° H: yandhātuṃ śo° A: vadanti A: hi ||

6.41.17 vyavāyaśoṣīśukrasya kṣayaliṅgairūpadrutaḥ
pāṇḍudeho yathāpūrvaṃ kṣīyante cāsya dhātavaḥ |

A, H: °ṣī śukrasya°ṣī cśukrasya H: kṣayaliṅgair ūpa° A: kṣayaliṅgair upa° H: kṣāyante

6.41.18ab pradhānaśīlaḥ śratāṃgaḥ śokaśoṣyati tādṛśaḥ |

A H: srastāṃ⸤gaḥ

6.41.19 jarāśoṣī kṛśo mando hatavuddhivalendriyaḥ |
kampanorūcimaṃbhinnakāṃsapātrasamasvaraḥ |

A: mandavīryabuddhibalendiryaḥ | H: hata¦cvuddhiś ba° H: kampanorūcimān bhin° A: kampano 'rucimān bhinnakāṃsyapātrahatasvaraḥ(naḥ) ||

6.41.20cd saprasrutāsyanāsākṣi suptarūkṣamalacchaviḥ |

A H: saṃpra° H: °kṣa¦⸤samaccaviḥ ||

6.41.21 adhvapraśoṣī śrastāṃgaṃ sambhṛṣṭaparuṣacchaviḥ
prasuptagātrāvayavaḥ śuṣkaklomagalānanaḥ |

A, H: srastāṅgaḥsrastāṃgaḥ H: saṃbhṛṣtapa°

6.41.20ab ṣṭhīvati śleṣmaṇā hīna gaurvārūcipīḍitaḥ |

A H: śleṣmaṇāṃ H: hīnaṃ H: gauravārū°

6.41.22 vyāyāmaśoṣīsbhūyiṣṭhametireva samanvitaḥ |
liṅgarurakṣatakṛtaḥ saṃyuktaś ca kṣatādvinā |

H: vyavā¦⸤yaśoṣī bhūyiṣṭham ebhir eva A: °ṣī bhūyiṣṭhamebhir eva A: uraḥkṣatakṛtairliṅgaiḥ H: liṅgai rūkṣayakṛtaiḥ H: saṃyuktasya

6.41.23 raktakṣayādvedanābhis tathaivāhārayantraṇāt |
vraṇitasya bhavec choṣo doṣaḥ sāmaśmaḥ |

A, H: °yād vedanābhis A: sa H: doṣaih̤ A: cāsādhyatamaḥ H: sādhyaLtamasya ca | A: add smṛtaḥ ||

6.41.24ab vyāyāmabhāṣyādhyayaneraibhighātātimaithunaiḥ |

A H: vyāyāmabhāṣyādhyanair abhi°

6.41.24cd karmaṇā vāpyurasyena vakṣyo yasya vidāritaṃ |

A H: cāpyu° H: vakṣo

6.41.ef tasyoparikṣate raktuyaśleṣmā ca gacchati |

A, H

6.41.25 kāśaṃprarcchardayec cāpi pītaraktāsitārūṇaṃ |
santaptavakṣaśotyarthaṃ dūyamānena tā |

A: kāsamānaś charda° H: kāṃsapracchadayec A: ca A: °tāruṇam | A: °vakṣāḥ so 'tyarthaṃ H: °kṣaso'tyarthaṃ A: dūyanātparitāmyati || H: tācmyati ||

6.41.26 vadano bhinnavarṇasvaro naraḥ |
keṣāñcidevaśoṣohi kāraṇaibhedam āgataḥ |

H: durgandhoccvāsava° A: durgandhavadanocchvāso H: bhinnavarṇṇaḥ svaro H: keṣāñcid eva śoṣo hi A: °devaṃ śoṣo hi H: kāraṇo bhedam A: kāraṇairbhedamāgataḥ ||

6.41.27 na tatra doṣaliṅgānāsamastānāṃ nipātanaṃ |
kṣayā eva hi vijñeyā pratyekadhātusañjñitāḥ |

A: doṣaliṅgānāṃ sa° H: °gānāṃ samastānān H: nivātanaṃ | A: te jñeyāḥ H: pratyekandhā° A: pratyekaṃ dhā°

6.41.28 cikitsitan tu teṣāṃ hi prāguktaṃ dhātusaṃkṣaye ||

A, H: cikitsitaṃ

śvāsāṃgasādakaphasaṃśrayatāluśoṣācchardyagnisādaparipīnasapāṇḍunidrāḥ |
śoṣe bhaviṣyati bhavanti sa cāpi jaṃtuḥ śuklakṣaṇo bhavati māṃsaparo riraṃsuḥ |

A: °saṃsravatāluśoṣacchardyagnisādamadapīnasapāṇḍunidrāḥ | H: °luśoachardyagnisādaparipīnasapāṇḍunidrāc | A: śuklekṣaṇe H: śuklakṣaṇa A: ririṃsuḥ ||

6.41.30 svapneṣu kākaśukaśalyakanīlakaṇṭhāgṛdhrān tathaiva ca kapīṃ kṛkalāsakāṃś ca |
paśyet sarāṃsi sa nadīm vimalāṃls ca vāpīṃ śuṣkāṃmstarūnaruṇadhūmavārditāś ca ||

A: °śallakinīlakaṇṭhagṛdhrās H: °ṭhān gṛdhrās A: om A: kapayaḥ H: kapīskṛkalāsekāṃś A: °sakāś H: paścet A: taṃ vāhayanti H: add vimalaāḥ H: sanadīś A: nadīrvijalāś H: om H: vāiḥ A: paśyec chuṣkāṃstarūn pavanadhūmadavārditāṃś H: śuṣkāṃstarūnarūṇadhūmadavārdditāṃś

6.41.31 mahāsanaṃ kṣīyamāṇāṃ soṣotisārapīḍitaṃ |
śūnamūskodaraś cāpi yakṣmiṇam parivarjayet |

A: mahāśanaṃ H: ahāśanaṃ H: pa⸤rikṣīṇaṃ A: kṣīyamāṇamatīsāranipī° H: śoṣātīsā° A: śūnamuṣkodaraṃ H: śūnamūṣkodarañ A: caiva

6.41.32 upācared ātmavantaṃ dīptāgnim akṛśan nara¦ |
sthirādivargasiddhena ghṛtenā jāvikena vā |

A: °redātmavantaṃ H: ātmavantan H: dīptāgnimakṛ° A: dīptāgnimakṛśaṃ A: navam | H: naraṃ | A: dhṛtenājā° H: payasājāvikenaLvai || A: ca ||

6.41.33 snigdhasya mṛdu kartavyamūrdhvaś cādhaś ca śodhanaṃ |
āsthāpanan tataḥ paścāc chirasa virecana¦ |

A: °mūrdhvaṃ H: °mūrdhvaṃñ A, H: āsthāpanaṃ A: tathā H: tthāḥpaścāc chirasaś ca A: kāryaṃ śirasaś ca K: °sacvirecana¦ | A, H: virecanamvirecanam ||virecanaṃ ||

6.41.34ab rasair bhuñjīta śuddhaś ca yavagodhūmaśālayaḥ |

A

6.41.35 vyavāyaśoṣiṇaṃ prāyo bhajante vātajā gadāḥ |
vṛṃhanīlo hitas tasya hitasnigdhānilāpahaḥ |

A: bṛṃhaṇīyo H: vṛṃhaṇīyo A: vidhistasmai H: tasyahi° A: hitaḥ snighdo 'ni°

6.41.36 gṛdhrātulūkāṃ sakunāmtathāgaṇdapadāṃ vyālavileśayāś ca |
dadyāt prakārai dvividhair vidhijñaḥ |sarsatṛvāṃ śarṣapatailabhṛṣṭāṃ |

H: gṛdhrānulūkān A: kākānulūkānnakulān biḍālān gaṇḍūpadān H: śakunāṃstathākhūn gaṇḍapadān A: vyālabileśayākhūn | gṛdhrāṃś H: °śayāñś H: dadyātprakārair A: dadyādvi° A: pravādaiḥ A, H: sasaindhavān A, H: sarṣapatailabhṛṣṭān ||

6.41.37 deyāni māṃsāni vajāṅgalāni mudgāḍhakīyūṣarāś ca pathyāḥ |
kharoṣṭranāgāś ca tarāśi caiva khādet mubhṛṣṭhāni sukalpitāni |

A: ca jāṅ° A: °kīsūparasāś H: °ṣarasāś A: hṛdyāḥ | A: °nāgāśvatarāśvajāni A, H: om A: deyāni A: māṃsāni

6.41.38 māṃsopadaṃśāṃ

A: °daṃśāṃś H: °daṃśāñś ca pivedariṣṭān mādhvīkasevī ca¦cbhavet manuṣyaḥ | arkkāmṛtākṣārajaloṣitebhyaḥ kṛtvā yavebhyo vividhāñś ca bhakṣyān || A: add ca pibedariṣṭān mārdvīkayuktān madirāś ca sevyāḥ | arkāmṛtākṣārajaloṣitebhyaḥ kṛtvā yavebhyo vividhāṃś ca bhakṣyān ||

6.41.48cd tad dhi śoṣaṃ jaṭharāṇi caiva hanyāt pramehāṃś ca sahānilena |

A, H

6.41.55 plīhodaroktaṃ tu hitaśca sarpistrīṇyeva cānyāni hitāni cātra |
upadrakāsvaravaikṛtādīñjayedavekṣaśikhilena śāṃtaṃ |

H: °roktan A: om A: vihitaṃ ca H: hitañ ca H: sarppiLs trīṇy eva H: upadravāñś ca svaravaikṛtādīn |yedava|nikhi° A: upadravāṃś ca svaravaikṛtādīn jayed yathāsvaṃ prasamīkṣya A: śāstram || H: śāntāṃ |

6.41.50 elājamodāmalekābhayoś ca gāyatrinimvāsanasālasārā ||
viḍaṅgabhallātakacitrakāś ca kaṭutrikaś cāpi surāṣṭrajāś ca |

H: °malakābhayāś A: °malakābhayākṣagāyatryariṣṭāsanaśālasārān | H: °sārāṃ || H: °trakāñś A: °trakogrākaṭutrikāmbhodasurāṣṭrajāṃś H: kaṭutrika..surāṣṭrajañś | H: om

6.41.51 pakvā jale tena pacet sarpis tasmiṃ susiddhe tv avatārite ca |
triṃśatpalānyatra sitopalāyā dadyān tugākṣīripalāni ṣaṭvā ||

A: paktvā H: yena c A: paceddhi A: sarpistasmin H: tasmin A: tvava° H: °lāny atra A: dattvā H: dadyāt A: ṣaṭ H: pañca | A: add ca ||

6.41.52 prasthe ghr̥tasya dviguṇaś ca dadyāt kṣaudraṃ tato manthahṛtaṃ vidadyāt |
palaṃ palaṃ prātarato lihec ca līhvā pibet kṣīramatandritas tu |

A, H: ghṛtasya A: dviguṇaṃ H: dviguṇañ H: om H: ca A: manthahataṃ A: vidadhyāt | H: dadyāt H: ya H: prātar eto¦c A: pralihya A: paścāt A: om H: piven H: kṣīram atan° A: ca ||

6.41.53 etad dhi medhyam paramam pavitraṃ cakṣusyamāyutaman tathaiva |
yakṣāṇamāśu vyavahanti caiva pāṇḍvāmayaś cāpi bhagandaraś ca |

H: cakṣuṣyam āyuṣata° K: °yuctaman A: cakṣuṣyamāyuṣyamatho H: tathaiava | A: add yaśasyam | A: yakṣmāṇa° H: yakṣmā⸤ṇam āyur A, H: vyapahanti A: caitat A: pāṇḍvāmayaṃ H: pāṇḍvāmayañ A: caiva A: bhagandaraṃ H: bhagandarañ

6.41.54cd na cātra kiñcitparivarjanīyaṃ rasāyanaṃ caitad upāsyamāṇaṃ |

A H: kiñcit pari° H: caitadupāsyamānaṃ |

6.41.58 striyo ratikrodhamasūyanoś ca tyajed udārāṃ viṣayaṃ bhajet |
dvijāgurūṃ tāns tridaśāṃś ca pūjed vācaś ca puṇyāḥ śṛṇuyād dvijebhya iti || kāya ci 38 ||

A: add śokaṃ A: striyaṃ A: krodhamasūyanaṃ H: °yatāñ A: tyajedudārān H: tyahetddurāṃ A, H: viṣayān⸤viṣayān A: bhajeta | vaidyān H: dvijān gurūñs A: dvijātīṃstrida° H: tāñ H: strīdaśāñś A: add gurūś A: om A: śṛṇuyādbijebhyaḥ || H: om

[Adhyāya 42: draft edition based on MS K]

6.42.1 6.42.1 athāto gulmarogapratiṣedhaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||

A, H: gulmapra°

A: add yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||

6.42.3 yathoktaiḥ kopanaidoṣaḥ kupitāḥ koṣṭhamāgatāḥ |
janayanti nṛṇāṅgulmaṃ sa pañcavidha ucyate |

A: kopanairdoṣāḥ H: kopanair doṣāḥ A: nṛṇāṃ gulmaṃ H: nṛṇāñ gulmaṃ

6.42.4 hṛnnāsyor antare granthiḥ sāñcārī yadu vācalaḥ |
vṛttaś ca cayaḥ sañcaya vāṃ sa gulma iti sañjitaḥ ||

A: hṛdbastyor H: hṛnnā L ⸤ syor A, H: saṃcārī A, H: yadi A: om H: om A: cayāpacayavān H: saṃcayavān A: vṛttaḥ H: sagulma iti A: kīrtitaḥ || H: saṃjñitaḥ ||

A: add pañca gulmāśrayā nṝṇāṃ pārśve hṛnnābhibastayaḥ |

6.42.5cd gupitānilamūlatvād guḍhagulmodayād api ||

A: gūḍhamūloda°

6.42.6 gulmavaddhā viśālatvād gulma ity abhidhīyate ||
sa yasmād ātmani cayaṃ gacchaty apsv avuddhudaḥ ||

A H: gulmavad vā H: gulma itya⸤bhi° H: gacchatyapsviva vudvudaḥ |

6.42.7 antaś carati yasmāc ca pākam upayāty ataḥ |
sa vyastair jāyate doṣaiḥ samastair api cocchritaiḥ |

A: sarati A, H: add na H: pākamvupayātyataḥ || A: upayātyataḥ |

6.42.8 puruṣāṇān tathā strīṇāṃ jñeyo raktena cāparaḥ |
kṛcchraviṇmūtravātatvamānā hotranikūjanaṃ /

H A: puruṣāṇāṃ A: sadanaṃ madantā A: add vahner āṭopo A: 'ntravikūjanam ||

A: add viṇmūtrānilasaṅgaś ca sauhityās ahatā tathā |

6.42.9cd dvesonne ca vāyurūrdhvaś ca pūrvarūpeṣu gulmināṃ |

A: dveṣo 'nne H: dveṣonne A, H: om A: vāyurūrdhvaṃ H: vāyūr ūrdhvaś

6.42.10 hṛtkukṣiśulaṃ mukhakaṇṭhaśoṣo vāyorniroṇāviṣamāgnitā ca |
te te vikārāḥ pavanātmikāś ca bhavanti gulme nilasaṃbhave tu |

A: hṛtkukṣiśūlaṃ H: hṛtkūkṣiśūlaṃ H: mūkhakha⸤ ṇṭha° H: vāyornnirodho vi° A: vāyor nirodho vi° A: pavanātmakāś H: gulme'ni°

6.42.11 svedajvarāhāravidāhadāhāstṛṣṇāṅgarāgaḥ kaṭuvakratā ca |
pittasya liṅgāni ca yāni tāni bhavanti pittaprabhave tu gulme ||

H: °hā stṛṣṇāṅgarāgaḥ H: ka⸤ ṭūva° A: kaṭuvaktratā A: liṅgānyakhilāni A: om A: add pittātmake A: om

6.42.12 anne na lipsā gurūgātratā ca chardipraseko madhurāsya tā ca |
kaphasya liṅgāni ca yāni tāni bhavanti gulme kaphasambhave ca |

A: staimity A: am A: anne A: 'ruciraṅgasādaś A: chardiḥ pra° A, H: °syatā H: kapha ~~pra~~ sya A: tu ||

6.42.13 sarvātmākaḥ sarvarūjopapannas taś cāpya sadhyam pravadanti tajjñāḥ |
navaprasutātāhitabhojanā yā yā cāmagarbham visṛjodṛtai vā ||

A, H: sarvātmakaḥsarvvātmakaḥ A: sarvavikārayuktaḥ A: add so 'sādhya A: uktaḥ H: taṃ H: yāpya A: kṣatajaṃ H: sādhyām A: pravakṣye | A, H: navaprasūtā° H: cāma li ga rbham A, H: visṛjedṛtau

6.42.14 vāyur hitasyo vigṛhya raktāṃ karoti gulmaṃ sarūjāṃ sadāhaṃ |
pittasya liṅgena samānaliṅgaṃ viśeṣaṇaṃ cāpyaparan nivodhaḥ |

H: vāyurhiL ⸤tasyāḥ A: hi tasyāḥ A: parigṛhya H: pravigṛhyaraktaṃ A: raktaṃ A: sarujaṃ H: sarūjaṃ A: paittasya A: cāpy aparaṃ H: cāparamaṃ A: nibodha || H: nivodha |

6.42.15 na spandate nodarameti vṛddhim bhavanti liṅgāni ca garbhinīnāṃ |
taṃ raktagulmaṃ pravada

A, H: garbhiṇīnāmgarbhiṇīnām | ga⸤rbhiṇīnāṃ || A: add garbhakālātigame A: caikitsyamasṛgbhavaṃ gulmamuśanti A: tajjñāḥ || H: pravadanti tajjñāḥ sa cāpya sādhyā tu cpitānilatvāt |

6.42.19cd nāryāḥ kriyāvidhiḥ |

A, H

6.42.20 viśeṣam aparaṃ cāyiḥ śṛṇu raktaprabhedanaṃ |
palāśakṣāratoyena siddhaṃ sarpiḥ prayojayet |

A: viśeṣamaparaṃ H: viśeṣamaparañcāsyāḥ A: cāsyāḥ A: raktavibhe° H: palāśakṣoraL ⸤to°

A: add dadyād uttarabastiṃ ca pippalyādighṛtena tu |

6.42.21cd uṣṇair vā bhedayet bhinne vidhir ā mṛgdaro hitaḥ |

K: vidhirāmṛ° A: vidhirāsṛgdaro H: āsṛgdaro

6.42.22 paudamajjāno vasā taolam ghṛtāni ca |
vipaced ekataḥ śastaṃ vātagulmenuvāsanaṃ |

A, H: ānūpaudakama° H: vasātailaṃ A: tailaṃ A: ghṛtaṃ A: dadhi | A: vipakvam A: °lme 'nuvāsanam ||

6.42.23 jāṅgalaikaśaphānāṃñ ca vasāsarpiś ca pittajā |
tailaṃ jāṅgalamajjānam evaṃ gulmaikaphotthite ||

A: °phānāṃ H: °phānāñ A: tu A: vasā sarpiś H: vasā sarppiñ A: paittike | H: pittaje || A: °jjāna H: eva A: gulme ka°

6.42.24 dhātrīphalānāsvarase ṣaḍaṅge vipaced dhṛtaṃ |
śarkarāsaindhavopetaṃ tadhitaṃ vātagulmināṃ ||

A, H: °lānāṃ svarase K: °nā⸤svarase A: ṣaḍaṅgaṃ H: ṣaḍaṅga A, H: ghṛtamghṛtam | ghṛtaṃ | H: śarkkarāsandhaivo° A: tad dhitaṃ A: °lmine ||

A: add citrakavyoṣasindhūtthapṛthvīkācavyadāḍimaiḥ | dīpyakagranthikājājīhapuṣādhānyakaiḥ samaiḥ ||

A: add dadhyāranālabadaramūlakasvarasairghṛtam | tatpibedvātagulmāgnidaurbalyāṭopaśūlanut ||

A: add hiṅgusauvarcalājājīviḍadāḍimadīpyakaiḥ | puṣkaravyoṣadhānyāmlavetasakṣāracitrakaiḥ ||

A: add śaṭīvacājagandhailāsurasaiś ca vipācitam | śūlānāhaharaṃ sarpirdadhnā cānilagulminām ||

A: add viḍadāḍimasindhūtthahutabhugvyoṣajīrakaiḥ | hiṅgusauvarcalakṣārarugvṛkṣāmlāmlavetasaiḥ ||

A: add bījapūrarasopetaṃ sarpirdadhicaturguṇam | sādhitṃ dādhikaṃ nāma gulmahṛt plīhaśūlajit ||

A: add rasonasvarase sarpiḥ pañcamūlarasānvitam | surāranāladadhyamlamūlakasvarasaiḥ saha ||

A: add vyoṣadāḍimavṛkṣāmlayavānīcavyasaindhavaiḥ | hiṅgvamlavetasājājīdīpyakaiś ca samāṃśikaiḥ ||

A: add siddhaṃ gulmagrahaṇyarśaḥśvāsonmādakṣayajvarān | kāsāpasmāramandāgniplīhaśūlānilāñjayet ||

6.42.34 kulatthamūlakakvāthadadhikāñjikasarpiṣāṃ |
pañcāḍhakāni vipaced āvāpya dvipalānya |

H: kulatthamūlakakvātha da° A: dadhi sauvīrakaṃ sarpiḥ A: add kvāthau mudgakulatthajau | A: dvipalāny atha || H: dvipalāni tu ||

6.42.35 saurvarcalaṃ vitaṃ hiṃgudevadātha saindhavaṃ |
vātagulmāpahaṃ sarpir etad dīpanam eva ca ||

A: sauvarcalaṃ H: sauvarcalamvitaṃ A: sarjikāṃ A: ca devadārv atha H: °dārvv atha H: vīpaṇam

6.42.37cd āgagvadhādau vipaceddīpanīyayutaṃ ghṛtaṃ |

A H: āragva° H: vipacced dīpa°

6.42.38 kṣāravarge paced cānya¦ pacen mūtragaṇeparaṃ |
ghnanti gulmaṃ kaphodbhūtaṃ ghṛtāny etāny asaṃśayaṃ |

A: pacec A: cānyat H: cānyaṃ A, H: °ṇe param°ṇe 'param | °ṇe paraṃ | A: ghṛtānyetānyasaṃśayam ||

6.42.36 tṛṇamūlīkaṣāye tu jīvanīyaiḥ paced ghṛtaṃ |
nyagrodhādikaṣāyeṇa ghṛtaṃ vāpyapalādike |

A: tṛṇamūlaka° A: pacedghṛtam | A: °digaṇe A: add vāpi A: gaṇe H: ghṛte A: vāpy utpalādike ||

6.42.37ab raktapittotthitaṃ hanti ghṛtāny etāny asaṃśayaṃ |

A H: ghṛtānyasaṃśayaṃ |

6.42.39 yathā doṣāc chrāyañ cāpi cikitset sānnipātikaṃ |
cūrṇaṃ higvādikañ cāpi ghṛtam vā plīhanāśanaṃ |

A: yathādoṣocchrayaṃ A: cikitsetsānni° A: hiṅgvā° A: vāpi

6.42.40ab pibed gulmāpahaṃ kāle sarpiś tailvakam eva vā ||

A

6.42.41.1 pāṭhā sa ca vyāvṛhatīdvayañ ca ramūlena samāni ś ca |
saṃcchindyasaṃcūrdhyātha dhārayitvā jālādakaṃ taiḥ saha pācanīyaṃ |

A H: add eva L H: śumū° H: om H: pañca |

6.42.42.1 athāvatāvāvaśeṣa matrākṣamātraṃ tṛvṛtaṃ viya |
sa nāgaraṃ gulmavadhāyayeṃ tad vātagulmeṣu virecanaṃ syāt |

A H: athāvatāvyaṃ vā° H: mātrā° H: vidhāya | H: ta⸤dvāta°

6.42.43.1 dantīvacāhiṃgvajamodapāṇa kṣāraṃ yavānāṃ lavaṇatrikaś ca |
sacitrakaṃ kṣīrakaśṛdgaveraṃ syān mātulaṃ gamya bhavasya mūlaṃ |

A H: °trikañ H: jīrakaveraṃ H: mātuluṅgasya H: ca H: mūlakañ H: add ca ||

6.42.44.1 eṣāṃ samānaṃ svaśayeṣimānāṃsukhāmvunā |
naro bhṛṣāmayodarapravṛdvo sadyorūjāṃ vātakṛtāṃ nihanti |

A H: sva⸤śupeṣitānāṃ su° H: add prātarūposya mātrā | H: bhṛṣām apy acdarapravṛdvāṃ H: vātakṛtān

6.42.45.2 drākṣāpayasyā madhukañ ca mukhyaṃ sacandanaṃ padmakam utpalañ ca |
kṣaudrānvitanḍuladhāvanena pītvā nudet pittakṛtaṃ tu gulmaṃ |

A, H

6.42.46.1 bhāgīpoṭolaṃ madhukañ ca pāṭhāṃ rohilyatthailāsaha pippalībhiḥ |
etāni piṣṭhvā madhunā valiha pītaṃ samuti pittagulmaṃ |

A H: bhāgnīpaṭolīṃ H: rohilyatthaulā saha H: vali H: śamaṃ nā⸤śati

6.42.47.1 harītakātyāmalakaṃ vitaṃgaṃ viśvāsadhaṃ ceti samāni kṛtvā |
kṣaudrānvitaṃ sa triphalā kaṣāyaṃ yaḥ śleṣmagulmaṃ prapivanti hanyāt ||

A H: °kānyāmalamviḍaṅgaṃ

6.42.48.1 ca vyā ghṛtaṃ tatvṛtā tritīyaṃ tathā caturthī gajapippalīñ ca |
phalatrayāṇāṃ saha pippalībhiḥ pacet samustā salilāḍhakasthaṃ ||

A H: ghṛtan H: om H: tri⸤vṭātriīyan H: caturthā

6.42.49.1 mṛdvagnisiddhaṃ kṣatavāvaśeṣaṃ pūtaṃ pibed kṣaudrayūtaṃ hitāya |
tat śleṣmaṃ tv atha vātagulmaṃ nirvāpayet hy āgnim ivāmvuvegaḥ |

A H: pūtampivet H: tat śleṣmaguLlmaṃ H: tvathavā° H: hyagnimivā°

6.42.50.1 sadevakāṣṭhaṃ cirivilvajaṃ tvak sapippalī pippalimūlabhāgau |
pītvā nalakvāthayutaṃ tu vāri pramucyate śoṇitagulmamūlāt |

A H: °bhāgnī | H: śoṇiapittagulmāt ||

6.42.51.1 ghoṣañ cabhāīṃ ca gurūpragāḍhāṃ nārīṃ pibet māmṛditāṃ ghṛtena |
sukhāmvunā hanhy atha raktagulmaṃ naṣṭañ ca puṣpaṃ punar ādadhāti ||

A H: ca ⸤bhāgjīṃ H: guḍapra° H: nārīpi° H: hanhyathara° H: punarādadhāti ||

6.42.52.1 samuṣkakañ cekṣarakaṃ svadaṃṣṭrāṃśokaṃ palāsaṃ tilanālam eva |
nīpakvadamvañ ca samātuluṃgaṃ pūtīkarañ ca sakapittha vilvaṃ |

A H: cekṣarasaṃ H: svadaṃṭrāṃśokampalāśen H: tilanāla⸤meva | H: °luṅga H: °tthacvilvaṃ ||

6.42.53.1 valyantemām apy amṛtāṃ ca vallīṃ vṛkṣādanīṃ jātim athaiṃguñ ca |
etāḥ pratānā kvathayāśva pradāhayan kṣāram athādadīta |

A H: vallūttamām H: atthaiṅgudīñ H: kvathayādaśva

6.42.54.1 pṛthak pṛthak kāḍhakamānayuktaṃ tat srutam ādadīta |
sukhāmvunāveśamani sannipāte kṛtoyavastrāṇi yataḥ kṣamāvān |

A H: add mapukṛtvaḥ H: °vasāni

6.42.55.1 aṣṭāḍhakaṃ tanprasitaṃ vidadhyān mūlan tu māmvāpyatha citrakasya |
sukalpitāṃ tāṃ vipacedvidhikṣāḥ pūtavidadhyādathayādaleṣa |

A H: °kantat prasitamvidadhyāt H: mūlaṃ H: lāmvā° H: vipaced vidhikṣāḥ H: pūtam vidhyād athayād aśeṣaṃ ||

6.42.56.1 palāri pūnas tathāsya kṛtvāni kvavathācitrakasya |
tad vārake cāpi jalasya siddhaṃ pādāvaśeṣādvaṣegālanīyaṃ |

A K: palā⸤ri H: palāni H: add catvāri K: pūnastathāsya H: punastathāsya H: add ni H: kṛ⸤tvā H: kvathaci° K: tadvārake H: vāḍhake H: jalāsya H: °śeṣaṃ kvathagālanīyaṃ ||

6.42.57.1 tena prapiṣyetva palonmitānāmisaṃvariṣṭhaṃ gaṇamauṣadhānāṃ |
kaṭutrivargaṃ lavaṇāny athāṣṭau dve rohiṇīñ cāmlakavetamañ ca |

A H: prapiṣyeva H: °tānāṃ misamvariṣṭhaṃ H: lavaṇānyahāṣṭhau H: °tasañ

6.42.58.1 ñ ca bhāgīñ ca vayāñ ca pāṭhaṃ sajīvakaṃ mūlam athājamodāṃ |
hiṃgun tu māñ cātiviṣañ ca mustameñ ca gajapippalīñ ca |

A H: om H: bhāgnīṃ H: sajīrakaṃ H: mūlamahāja° H: hi⸤ṅguṃ H: saṃ H: cq H: mustamelāṃ H: add sa H: vyāga°

6.42.59.1 ālogarbhamamatrapiṣṭhaṃ pūrvaśrūtaṃ kṣāram athopacet tu |
mṛdvagninā vākkvathitaṃ sanais tu modavilepāt pariśoṣitas tu |

A H: āloc garbhaṃ kṛtvimamatramiṣṭaṃ H: pūrvvasrutaṃ H: kṣāramathāpa° H: vā kvathitaṃ H: śanais H: modarvvile°

6.42.60.1 kolapramāṇāṃ guṭikāṃ vidadhyād dvebhakṣayitvaiva matonnamadyāt |
tataḥ padānāṃ śām eva gatvā yat aprakāṃkṣaḥ punar eva |

A H: °māṇaṃ H: maonna° H: śatameva H: yataḥ pra° H: punareva ||

6.42.61.1 dve bhakṣayitvauva matonnamadyādapūrvavadjātamahāprakāṃkṣaḥ |
sa eva guṭikāprayogādahah̤ sukhenaiva sahasrasāpi |

A, H

6.42.62.1 tisras tu gulmīguṭikāṃ prayuktvā mūlāt tataḥ pañca nihanti gulmān |
catvāram cārmāṃmi nihani pītāḥ ta thā vātakahādare ca |

A H: catvāri H: aśāṃsi⸤ni° H: add dhyore H: tathā H: vātakaphādare

6.42.63.1 yevā pare vāakaphapravṛttārānṛṇāṃ kukṣigatā vikārāḥ |
tāṃ hanti sarvāṃś ca yathaṃñ ca pītāḥ ghṛtena coktena jalena cāpi |

A H: vātakaphapracvṛttā dyorā° H: tān H: hani H: śca H: yahuṃś

6.42.64.1 kāyagnisainyaṃ grahaṇīpradoṣamastavidām avāpya jīrṇaṃ |
nihanti sadyo jarayanti cānnaṃ pāsāṇacūrṇair api miśritaṃ yat ||

A H: °masraṃvidāhitvamavāpyajīrṇṇaṃ | H: sadyojara yanti H: cānnampāṣāṇa°

6.42.65.1 kuriṇī tripahlāmaricāni viḍaṃgaṃkaṃ |
pippalīcādamodañ ca kuṭājasya phalāni ca |

A H: kumvurūṇi H: triphalā ma° H: viḍaṅgakaṃ | H: Lpippalyaścājamodaṃ H: kūṭajasya

6.42.66.1 citrakaṃ kālikājājī ekaikaṃ palikaṃ mitaṃ |
aṣṭaupalāni trivṛtaḥ pañcāśaḥ syādguḍasya tu |

A H: miaṃ | H: pañcāśat

6.42.67.1 tailasya rasam āmalakasya tu |
trayaḥ prasṭhāc ca tat sarvāṃ śanaimṛdvagninā pacet |

A H: add kuḍadvau tu H: rasamāma° H: ca | H: sarvvaṃ H: śanair mmṛ°

6.42.68.1 ghanībhūtaṃ phalaiḥ kṛtvā samam āmalakasya tu |
agnipramāṇaṃ vijñāya bhakṣayet prātarutthitaḥ

A H: samamāma° H: prātarūtthitaḥ ||

6.42.69.1 pañcagulmāṃ pramehāṃñ ca pāṇḍurogaṃ sakāmalāṃ |
śoṣaṃ kuṣṭhodarāmīma samayec ca bhagandarāṃ |

A H: pa⸤pramehāś H: pāṇḍurogān H: kuṣthodarāṇāṃcsi H: śamayec H: bhagandarān ||

6.42.70.1 yonidoṣaharo vṛṣyo medhā valavapuḥ karaḥ |
guḍakalyāṇasaṃkṣas tu mataś cāpi rasāyanaiḥ ||

A H: yonirogaharovṛṣyo H: valavapukkarāḥ |

6.42.40cd tile kṣurakapālāśa sārṣapaṃ yavanālajaṃ |

A

6.42.41ab bhasmāmūkajañ cāpi gojavikharahastināṃ |

A H: cbhasmamūlakajaṃ

6.42.41cd mūtreṇa mahiṣīṇāñ ca palikaiś cāpi cūrṇṇitaiḥ |

A

6.42.42ab kuṣṭhasaindhavayaṣṭhīkanāgarakrimihantibhiḥ |

A H: °ka nāgarakrimihaṃtribhiḥ ||

6.42.42cd ajamodāc ca daśabhiḥ sāmudrāc ca palaiyutaṃ |

A H: palair yutaṃ |

6.42.43ab ayas pātregnikalpena paktvā lehyam athoddharet |

A H: pātre 'gnikakasyena H: lehya H: mattho°

6.42.43cd tasya mātrāṃ pibed dadhnā surayāṣā pi vā |

A K: surayās̤ā H: su⸤rayā sarppiṣā

6.42.44ab dhānyāmlenoṣṇatoyena kaulatthena rasena vā |

A

6.42.44cd gulmaṃ vātavikārāś ca kṣāroyaṃ hanty asaṃśayaṃ ||

A H: gulmavā° H: hantyasaṃśayam ||

6.42.45ab svarjikākuṣṭahasahaiḥ kṣāraḥ ketakajo pi vā |

A H: °kuṣṭhasahitaḥ H: °jopi

A H: add drākṣāpayasyā madhukañ ca mūkhyaṃ sacandanampadmakamūtpalañ ca⸤ | kṣaudrānvitanḍuladhāvanena pītvānudet pittakṛtaṃ tu gulmaṃ ||

6.42.45cd pītatailena śamayed dulmaṃ pavanasaṃbhavaṃ |

A H: śaL ⸤mayet H: gulmaṃ

6.42.46ab pītaṃ sukhāṃvunāvāpi svarjikākuṣṭhasaindhavaṃ ||

A H: sukhāmvunā vāpi

6.42.46cd vṛścīkamurūvūkaś ca varṣābhūvṛhatī dvayaṃ |

A H: vṛścika° H: °tīdvayaṃ ||

6.42.47ab citrakañ ca jaladroṇai pacet pādāvaśeṣitaṃ |

A H: jaladroṇe

6.42.47cd māgadhācikumbhe nidhāpayet |

A H: māga⸤dhacitraka lipte kumbhe K: °cikumbhe

6.42.48 madhunaḥ prasthamāvāpya pathyācūrṇṇārdhasaṃyutaṃ |
viśoṣitaṃ daśāhan tu jīrṇṇabhakaḥ piven naraḥ |

A: busoṣitaṃ H: viśoṣitan A: daśāhaṃ A, H: jīrṇabhaktaḥjīrṇṇabhaktaḥ A: piben

6.42.49 ariṣthoyaṃ jayedgulmavipākaṃ ca dustaraṃ ||
pāṭhānikumbharajanītrikaṭutriphal-agnikā |

A: ariṣṭo 'yaṃ H: ariṣṭhoyaṃ H: °lmamavipākañ A: jayed gulmamavipākamarocakam | H: °nī trikaṭutriphaclāgnikā | A: °phalāgnikam ||

6.42.50ab lavaṇaṃ vṛkṣakavījāni cūrṇṇagomūtrasādhitaṃ |

A

6.42.51 ghanībhūtaṃ tu guṭikāṃ kṛtvā khāded abhuktavān |
gulmaplīhāgnisādāṃstāṃ nāśayeyur aśeṣataḥ ||

A: guṭikāstadghṛnī° H: ghanībhūtan A: om A: khādedabhu° A: °dāṃtā H: °dāṃstān A: nāśayeyuraśeṣataḥ ||

A: add hṛdrogaṃ grahaṇīdoṣaṃ pāṇḍurogaṃ ca dāruṇam | saśūle sonnate 'spande dāhapākaruganvite ||

A: add gulme raktaṃ jalaukobhiḥ sirāmokṣeṇa vā haret |

6.42.53cd sukhoṣṭhājāṃgalarasāḥ susnigdhā vyaktasaindhavāḥ |

A: sukhoṣṇā jāṅ°

6.42.54cd peyā vātaharaiḥ siddhāḥ kaulatthāḥ saṃskṛtāḥ rasāḥ ||

H: vā aharaiḥ H: siddhākau° H: saṃkṛtārasāḥ ||

6.42.55ab khalāḥ sapañcamūlāś ca gulmino bhojane hitāḥ |

A H: khalāsa°

6.42.56 kumbhīpiṇḍeṣṭakasvedāṃ kuryāc cavakuśo bhiṣak |
gulminaḥ sarva evoktā durvirecyatamā bhṛśāḥ |

A: °ṣṭakāsvedān H: °svedāc H: add na A: kārayet A: kuśalo H: °cya tam H: add ā A: bhṛśam ||

6.42.57 ataś cainaṃ tu susvinnāṃ sraṃsanenopapādayet |
vimlāpanaṃ bhedanāni tathaiva syañjanāni ca |

A: ataśaitāṃs H: canā - A: susvinnān H: °yeta || A: vimlāpanābhyañjanāni H: tathaivasy añja° A: dahanāni

6.42.58 upanāhāś ca kartavyāḥ sukhoṣṭhāḥ sālvalādayaḥ |
udaroktāni sarpīṣimūtravartiḥ kriyāstathā |

H: upanāhoś A: sukhoṣṇāḥ A: sālvaṇādayaḥ | H: sarpiṣi° A: sarpīṃṣi mūtravartikriyās tathā || H: kriyā thā |

6.42.59ab lavaṇāni ca yojyāni yānyuktānyanilāc kurye |

A H: lavaṇāLṇi

6.42.60cd dantīdravantīmūleṣu tathā vātahareṣu ca |

A

6.42.61ab kārayedāsavāriṣṭhāślokasthāne yatheritāṃ |

A H: kārayed āsavāriṣṭhān ślo° H: yatheritān ||

6.42.59cd vātavarconirodhaiṣu sāmudrārdrakasarṣapaiḥ

A H: vātavarccāni rodhe vā

6.42.60ab kṛtvā pāyau nidhātavyā varttayo maricottarāḥ |

A H: pāyo

6.42.61cd khāded vānyāṃkurāṃ bhṛṣtāṃ pūtīkanṛpavṛkṣayoḥ |

A H: vānyāṅkurābhṛṣṭāṃ

6.42.62 ūrdhvavātantu manujaṃ gulminaṃ na nirūhaye ||
pibet trivṛnnāgaram vā saguḍā vā harītakīṃ |

H: ūrddhvavātan tu A: °taṃ K: ūrdhvavātan tuma° A: manuṣyaṃ A: add ca H: gulminan A, H: °yet°yet | °yet || A: pibettri° H: °ga⸤ramvā A: saguḍāṃ H: saguḍamvā

6.42.63 guggulaṃ vṛvṛtāṃ danīṃ dravantīṃ saindhavaṃ vacāṃ |
mūtramadyapayodrākṣārasair vīkṣya valāvalaṃ |

A: gugguluṃ H: guggulan A: trivṛtāṃ H: bhṛvṛtāṃ A: dantīṃ H: saindhacvāmvacāṃ || A: °rasairvīkṣya H: vvīkṣa A: balābalam ||

6.42.64 evaṃ pīlūni piṣṭhāni pibet salavaṇāni ty ||
pippaipippalīmūlaṃ citrakājājisaindhavaiḥ |

A: bhṛṣṭāni A, H: tutu | tu⸤ || H: pippaipippaiulaci° A: pippalīpippalīmūlacavyacitrakasaindhavaiḥ ||

6.42.65 yuktā surā ghnanti gulmaṃ śīghrakāle prayojitā |
vaddhavinmārūto gulmī bhuñjīta paye yāvāṃ |

A: om H: surācghnanti A: hanti A: add surā A: śīghraṃ kāle A: baddhaviṇmāruto A, H: payasā A, H: yavānyavān ||yavān |

6.42.66ab kulmāṃṣāścā vahusnehāṃ bhakṣayellavaṇaittarāṃ |

A H: kulmāṣān vāva⸤husnehān H: °vaṇāt tarān ||

6.42.75cd vallūram mūlakaṃ matsyāṃ śuṣkaśākāni vaidalaṃ |

A H: vallūrammūlakammatsyaṃcśuṣ°

6.42.76ab na khādedālukaṃ gulmī madhurāṇi phalāni ca |

A H: khādeccālūkaṃ

6.42.77.1 laṅghanaṃ dīpanaṃ snigdhaṃ uṣṇaṃ vātānulomanaṃ |
vṛṃhaṇañ ca bhaved yas tu tadhitaṃ vātagulmināṃ |

A H: laghnananandī° H: snigdha H: tad hitaṃ

6.42.78.1 sthānāvaseko raktasya vāhumadhye sirāṃvyadhan |
svedonulomanaṃ caiva tad hitaṃ vātagulmināṃ |

A H: sirāvyadhaṃ | K: tadhitaṃ

6.42.79.1 tṛṣṇā yābhiparīto yo ādhyātoraktapīḍitaḥ |
prāṇākṣiśotisārī ca yaśūlaiḥ pradīdyate |

A H: °rīL H: ⸤toyaḥ H: ādhyāto bhakta° H: prāṇakṣīśo 'ti° H: add yaś K: yaLśūlaiḥ H: ca śūlaiḥ H: prapīdyate ||

6.42.80.1 varjanīyā bhaven hy ete virikkeyobhipūjyate iti || kāyaci || thva || 0 ||

A H: virikkeyo 'bhi° H: om

[Adhyāya 43: draft edition based on MS K]

6.43.1 athāto hṛdrogapratiṣedhaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||

K: vyā ||

A: add yathovāca bhagavān dhanvantariḥ ||

6.43.3 vegāghātoṣṇarūkṣān nairatimātropasevitaiḥ |
viruddhādhyaśanājīrṇair rasātmyaiś cāpi bhojanaiḥ |

A, H: vegāghātoṣṇarūkṣānnai° H: virūddhādyaśanājjīrṇai⸤ra° A: °jīrṇairasātmyaiś A: cāpi(cāti)

6.43.4 dūṣayitvā rasāṃ doṣā viguṇā hṛdaṃ yaṃ gatāḥ |
hṛdivādhāṃ prakuvyanti hṛdrogāṃ taṃ pracakṣate |

A, H: rasaṃ A, H: hṛdayaṃhṛdayaṅ A: gatāḥ | kurvanti A: hṛdaye bādhāṃ H: hṛdi bādhām A: om H: prakurvvanti A: hṛdrogaṃ H: hṛdrogan

A: add caturvidhaḥ sa doṣaiḥ syāt kṛmibhiś ca pṛthak pṛthak | lakṣaṇaṃ tasya vakṣyāmi cikitsitamanantaram ||

6.43.6 āyamyate mā||||||
nirmathyate dīryate ca yodyatepi pāṭyatepi ca |

A: mārutaje hṛdayaṃ tudyate tathā | H: mārutena hṛdayan tudyate tathā | A: sphoṭyate H: om H: poṭya° A: pāṭyate 'pi

6.43.7 tṛṣṇoṣṇādāhacoṣāsyuḥ paittike hṛdayaklamaḥ |
dhūmāyanaṃ ca mūrchā ca svedaḥ śoṣo mukhasya ca |

A: tṛṣṇoṣādāhacoṣāḥ syuḥ H: °coṣāḥ syuḥ H: hṛdaya cklamāḥ |

6.43.8 gauravaṃ kaphasaṃsrāvorūcistastambhognimārdavaṃ |
mādhuryam api cā sasya valāsāpahate hṛdi ||

H: kaphasaṃsrāvo ruci stambho 'gni° A: kaphasaṃsrāvo 'ruciḥ stambho 'gni° A: cāsyasya H: cāsasya𑑍 A: balāsāvatate

6.43.9 utkleśaḥ ṣṭhīvanaṃ todaḥ śūlaṃ hṛllāsakovamī |
aruciḥ śyāvanetratvaṃ śoṣaś ca krimijo bhavet |

H: ṣṭhīvanan H: to cdaḥ A: śūlo A: hṛllāsakastamaḥ | H: °kocamī | A: śyāvnetratvaṃ H: śothaś A: kṛmije H: kṛmijo

6.43.10 bhramaklamau modaśoṣau jñeyās teṣām upadravāḥ |
krimijo krimijātīnāṃ ślemikāṇāś ca yo matāḥ ||

H: dramaklamo A: sāda° H: sādaśothau H: jñe⸤yāsteṣām A: kṛmije H: krimije A: kṛmi° A: ślaiṣmikāṇāṃ H: śleṣmikāṇāṃ A, H: ye

6.43.11 vātopasṛṣṭe hṛdaye vāmayet snigdhamāturaṃ |
dvipañcamūlīkvāthena sasnehalavaṇena tu ||

A: °mūlakvāthena

6.43.12 pippaẏelāvacāhiṃguyavabhasmāni saindhavaṃ |
saurvarcalaṃ tathā śunṭhī majomodaś ca cūrṇitaṃ |

A: pippalyelā° H: pippalyelāvacāhiṃL gu° H: saindhavaḥ | H: sauvarccalaṃ A: sauvarcalamatho A: śuṇṭhīmajamodāṃ H: śuṇṭhīmajamodaṃ H: cūrṇṇitaḥ ||

6.43.13 phaladhānyāmlakaulatthadadhimadyāsavādibhiḥ |
pāyayet ca śuddhadehaś ca snehanānyatamena vā |

H: phaladhānyāmlakaulattha da° A: pāyayeta H: pāyayec chuddhadehañ A: viśuddhaṃ A, H: snehenā°

6.43.14 bhojayej jīrṇabhaiṣajyāṃ jaṃgalaisaghṛtai rasaiḥ |
vātaghnasiddhaṃ tailañ ca vastiṃ dadyād vicakṣaṇāḥ |

A: bhojayejjīrṇaśālyannaṃ H: bhojayejjīrṇṇabhaiṣa⸤jyaṃ A, H: jāṅgalaiḥ sa°jāṃgalaiḥ sa° A: dadyādbastiṃ H: om A: om H: add basti A: pramāṇataḥ || H: vicakaṣacṇaḥ ||

6.43.15 śrīpaṇimadhukakṣaudrasitāguḍajalair vamet |
pittopasṛṣṭe hṛdayeś ca seveta madhuraśritaṃ |

A: śrīparṇīmadhukakṣaudrasitotpalajalairvamet | H: śrīparṇṇīmadhukakṣaudra sitāguḍajalairvvamet | H: °sṛṣṭa A, H: hṛdayehṛdaye𑑍 H: sevate A: madhuraiḥ śṛtam ||

6.43.16 ghṛtaṃ kaṣāyaś coddiṣṭaṃ pittajvāravināśanaṃ
tṛptasya ca rasaurmukhyair jaṃgalaiḥ saghṛtaibhiṣak |

A: kaṣāyāṃś H: ka𑑍 ⸤ṣāyāṃ A: coddiṣṭān A: pittajvaravināśanān | H: pittajvaravināśanām | H: rasairmmukhyair A: rasairmukhyairmadhuraiḥ H: jāṃcgalaiḥ A: saghṛtairbhiṣak || H: saghṛtairbhbhiṣak ||

6.43.17 sakṣaudraṃ vitared vastitailaṃ madhukasādhitaṃ |
vacānimvakaṣāyābhyāṃ vāntaṃ hṛdi kaphotthite |

A: vitaredbastau tailaṃ H: vitarebastim tailaṃ H: madhukaphādhikam | A: vacānimbaka° H: °mbakeṣāyābhyāṃ A: kaphātmake ||

6.43.18 pāyayet cūrṇaṃ uddiṣṭaṃ vātake bhojayetc tam |
valātailaṃ vidadyāc ca vastivastiviśāradaḥ |

A: om H: cūrṇṇamuddiṣṭam A: add tu A: pāyayetoktaṃ A: vātaje H: vātajo A: bhojayec ca H: bhojayec H: ca A: phalādimatha mustādiṃ H: tam | A: triphalāṃ H: om A: om A: vā piben naraḥ ||

6.43.19 krimihṛdrogiṇāṃ snigdhaṃ bhojat piśitodanaṃ |
daghnā ca phalalopetaṃ tryahaṃ paścād virecayet ||

A: śyāmātrivṛtkalkayutaṃ H: om A: ghṛtaṃ A: om A: vāpi virecanam | A: balātailairvidadhyāc A: bastiṃ A: om A: bastiviśāradaḥ ||

6.43.20 sugandhibhiḥ śalavaṇair yogaiḥ sājājiśarkaraiḥ |
viḍaṃgagāḍhaidhānyāmlaṃ pāyayed hitam uttamaḥ |

A: add kṛmihṛdrogiṇaṃ snigdhaṃ bhojayet H: add kṛmihṛdrogiṇāṃ H: om A: om H: snigdham H: add bhojayet piśitodanam | A, H: om A: piśitaudanam | H: dadhnā ca𑑍 ⸤ A: add dadhnā ca palalopetaṃ A: tryahaṃ H: palalopetam A: add paścād A: virecayet || H: tryahaṃ H: add paś cādvirecayet ||

6.43.21 hṛdisthitāḥ patantyeva madhastāt krimayo nṛṇāṃ |
yavānnaṃ vitarec cāsmaisaviḍaṃgamataḥ param iti || kāyaci || kṛ || ||

A, H: sugandhibhiḥ H: salavaṇai A: salavaṇairyogaiḥ H: cryogaiḥ A: add sājājiśarkaraiḥ | A: viḍaṅgagāḍhaṃ H: om A: dhānyāmlaṃ H: sājājiśarkkaraiḥ | viḍaṃgagāḍhair A: pāyayetāpyanantaram || H: dhānyāmlam H: om A: om H: pāyayeddhiamulam || H: om

[Adhyāya 44: draft edition based on MS K]

6.44.1 athātaḥ pāṇḍurogapratiṣedhaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||

H: pāṇḍurpgapra° K: vyā ||

A: add yathovāca bhagavān dhanvandariḥ || H: add vyāyāmamamlaṃ lavaṇāni madyaṃ mṛdaṃ divāsvapnamatīva tīkṣṇam | niṣevyamāṇasya vidūṣya raktaṃ kurvvanti doṣāstvaci pāṇḍubhāvaṃ ||

6.44.3 vyāyāmamamlam lavaṇāni madyaṃ mṛdaṃ divāsvapnamatīvatīkṣṇaṃ |
niṣevyamāṇasya vidūṣya raktaṃ kurvanti doṣās tvaci pāṇḍubhāvaṃ |

A: vyavāyamamlaṃ H: pāṇdvā⸤mayoṣṭārddhavidhaḥ H: om H: pradiṣṭaḥ A: °va tīkṣṇam | H: add pṛthaksamastair A: niṣevamā° H: yugapac ca H: doṣaiḥ | H: add sarvvecṣu H: caivaṣvihapāṇḍabhāvo yato H: om H: 'dhikotaḥ A: doṣāstvaci H: khalu H: pāṇḍurogaḥ ||

6.44.4 pāṇḍvāmayoṣṭārdhavidhaḥ pradiṣṭaḥ pṛthaksamastaiyugapac ca dosaiḥ |
sarveṣu caivaṣvihapāṇḍabhāvo yatodhikotaḥ khalu pāṇḍurogaḥ ||

A: pāṇḍvāmayo 'ṣṭā° H: tvaksphoṭaṣṭhīvanagātrasāda H: mṛdbhakṣaṇa⸤prekṣaṇakūṭaśothāḥ | A: °stairyugapac H: om A: doṣaiḥ | H: om H: om A: caiteṣv iha pāṇḍubhāvo H: viṇmūtrapītatvamathāvipāko A: yato 'dhiko 'taḥ H: bhaviṣyactastasya H: puras H: add sarāṇi ||

6.44.5 tvaksphoṭanaṣṭhīvanagātra
viṇmūtrapītatvamathāvipāko bhaviṣyatas tasya puraḥ sarāṇi |

A: tvaksphoṭanaṃ ṣṭhīvanagātrasādau mṛdbhakṣaṇaṃ prekṣaṇakūṭaśothaḥ | H: sa H: add kāmalāpānnakipāṇḍurogaḥ H: kumbhāhvayo H: add lākarakolasākhyaḥ | H: vibhā⸤ṣyate lakṣaṇamasya H: add kṛtsnaṃ H: nivodhya H: add vakṣyāmnupūrvvaśaste || c A: puraḥsarāṇi || H: om

6.44.6 malāpānnakipāṇḍurogaḥ |
kumbhāhvayo lākarakolasākhyaḥ |
vibhāsyate lakṣaṇamasya kṛtsnaṃ nivodhya vakṣyāmnunupūrvaśaste |

A: add sa A: kāmalāpāna° H: kṛṣṇekṣaṇaṃ kṛṣṇasirāvanaddhan tad A: lāgharako(lāghavako)+ala° H: varṇaviṇmūtranakhānanañ ca | A: vibhāṣyate H: vātena H: add pāṇḍum H: manujaṃ vyavasye H: dyuktan A: nibodha H: ta⸤thānyais H: add tad upadravaiś A: vakṣyāmyanupūrvaśastat || H: ca ||

6.44.7 kṛṣnekṣaṇaṃ kṛṣṇasirāvanaddhaṃ tad varṇaviṇmūtranakhānanañ ca |
vātena pāṇḍuṃ manujaṃ vyavasyed yuktatathānyais tad ūpadravaiś ca |

A: kṛṣṇekṣaṇaṃ H: pītekṣaṇaṃ H: pītasi° A: tadvarṇa° H: °nanñ H: pittena H: vyavasye H: dyuktaṃn ta° A: yuktaṃ ta° A: tadupa°

6.44.8 pītekṣaṇaṃ pītasirāvanaddhaṃ tad varṇaviṇmūtranakhānanañ ca |
pittena pāṇḍum manujaṃ vyavasyed yuktatathānyais tad upadraiś ca |

H: śukle kṣaṇaṃ H: śu⸤klasirāvanaddhan A: tadvarṇa° H: kaphena H: vyavasye H: dhyuktan ta° A: yuktaṃ ta° A: tadupadravaiś H: upadravaiś

6.44.9 śuklekṣaṇaṃ śuklasirāvanaddhaṃ tad varṇaviṇmūtranakhānanañ ca |
kaphena pāṇḍuṃ manujaṃ vyavasyed yuktaṃ teṣānyais tad upadravaiś ca |

H: om H: abhaktarūgnair H: add avagātra sādāḥ sarvveṣu H: tandrī A: tadvarṇa° H: ca valaksayañ H: sarvvātmake sarvvamidaṃ H: vyavasyelliṃgāni H: vakṣyāmyatha A: tathānyais A: tadupa° H: add kāmalāyāḥ || H: om

6.44.10 abhaktarūgnair avagātra sādāḥ sarveṣu tandrī ca valakṣayañ ca |
sarvātmake sarvamidaṃ vyavasyelliṅgāni vaks̤yāmy atha kāmalāyāḥ |

H: sahasānnamamla madyādapathyāni ca A: om H: om H: tasya H: pittaṃ | H: karoti pāṇḍuṃ H: vadanaṃ H: om H: viśeṣā⸤t H: pūrvvaritau A: sarvam idaṃvyavasyed H: tandrivalakṣayau A: vakṣyāmi A: liṅgānyatha A: kāmalāyāḥ | yo H: ca || A: add hyāmayānte sahasānnamamlamadyādapathyāni ca tasya pittam ||

6.44.11 yo hyāmayānte sahasānnamamlamadyād apathyāni ca tasya pittaṃ
karoti pāṇḍuvadanaṃ viśeṣāt pūrvaritau tandrivalakṣayau ca |

H: bhedas A: om H: tu H: add tasyetara H: kumbhasāhvaḥ c H: add śopho H: mahān H: om H: tatra H: add ca H: parvvabhedaḥ | H: jvarāṅgamarddabhramadāhatṛṣṇā A: pāṇḍuṃ va° A: pūrveritau H: kṣayonvito A: tandribala° H: lākarakālaset tu || H: om A: add bhedas tu tasyāḥ khalu kumbhasāhvaḥ śopho mahāṃs tatra ca parvabhedaḥ ||

6.44.12 bhedas tu tasyetarakumbhasāhyaḥ sophaṃ mahāṃstatra ca parvabhedaḥ |
jvarāṃgamardabhramadāhatṛṣṇā kṣayānvito lākarakālasetu |

A: jvarāṅgamardabhramasādatandrākṣayānvito H: tam H: om A: lāgharako(lāghavako)+alasākhyaḥ | H: add vāta⸤pittāddharipītanīlaṃ H: halīmaketi A: taṃ H: om A: add vātapittāddharipītanīlaṃ H: pravadanti A: om H: kecit || A: halīmakaṃ H: upacdravāsteṣvarūciḥ pipāsā charddirjvarāḥ A: nāma vadanti H: śīrṣaujāgni A: tajjñāḥ || H: sādaḥ |

6.44.13 taṃ vātapittād haripītanīlaṃ halīmakettu pravadanti kecit |
upadravāssteṣvararūciḥ pipāsā chardirjvarāḥ śīrṣarujagnisādaḥ |

H: add śoṣosthirūk H: kaṇṭhagatovalatvaṃ A: om H: mūrcchā⸤kaphe H: hṛdyavapīḍanañ H: add ca || H: sādhye tu H: pāṇḍvāmayinaṃ H: om H: samīkṣya snicgdhaṃ ghṛte tūrddhvamadhaś A: °vās teṣv aruciḥ H: om A: chardirjvaro H: ca A: mūrdharujāgni° H: śuddhaṃ | A: add śophas tathā kaṇṭhagato 'balatvaṃ mūrcchā klamo hṛdyavapīḍanaṃ ca ||

6.44.14 sophasthiruk kaṇṭhagatovalatvaṃ mūrcchā kaphe hṛdyavapīḍanañ ca |
sādhye tu pāṇḍvāmayinaṃ samīkṣya snigdhaṃ ghṛtenordhamadhaś ca śuddhaṃ |

A: om H: sampādayet H: add kṣaudraghṛtapragāḍhair harītakīcūrṇṇayutaiḥ A: sādhyaṃ H: om H: om A: om H: om H: prayogaiḥ || pivedghṛ⸤taṃ H: vā A: om H: rajanādi H: pakkvaṃ H: yatraiphalan H: om A: ghṛtenordhvamadhaś H: om H: tailvakameva H: cāpi | A: add saṃpādayet kṣaudraghṛtapragāḍhairharītakīcūrṇayutaiḥ prayogaiḥ ||

6.44.15 sampādayet kṣaudraghṛtapragāḍhair harītakīcūrṇayutaiḥ prayogaiḥ |
pibed ghṛtaṃ vā rajanādi pakvaṃyatraiphalaṃ tailvakam eva cāpi |

H: om A: om H: vairecanacdravyavipācitm vā yogāś H: om H: om H: ca H: add vairecanikā H: ghṛtena || H: mūtre A: rajanīvipakvaṃ yantrai° H: nikumbhārddhaoalam H: add vipācya H: pivedabhīkṣṇaṃ H: add ku⸤ḍavārddhamātraṃ | H: om A: vāpi | A: add virecanadravyakṛtaṃ pibedvā yogāṃś ca vairecanidān ghṛtena ||

6.44.16 virecanādravyavipācitaṃ vā yogāś ca vairecanikāṃ ghṛtena |
mūtre nikumbhārdhanaṃ vipācya pibed abhīkṣṇaṃ kuḍavārdhamātraṃ |

H: add khāded guḍam vāpya H: bhayāvipakva māragvadhādhikvathitam A: om H: pivedvā || H: ayoeajaḥ H: om H: vyoṣaviḍaṅgacūrṇṇaṃ H: om H: lihyādharidrān A: °rdhapalaṃ H: triphalānvitām K: pivedabhīkṣṇaṃ H: vā | A: add khāded guḍaṃ vāpy abhayāvipakvamāragvadhādikvathitaṃ pibedvā ||

6.44.17 khāded guḍam vāpya bhayāvipakva māragvadhādikvathitaṃ pibed vā ||
ayorajavyoṣavidaṅgacūrṇaṃ lihyād haridrāṃ triphalānvitām vā |

H: sarppirmmadhubhyām vidadhīta A: om H: vāpiL H: ⸤śāstrapadeśābhihitāṃś H: add ca yogām || H: harec K: pivedvā || H: ca H: add doṣān A: ayorajovyoṣaviḍaṅga° H: vakuśo 'lpamātrāñ H: ca yed A: dharidrāṃ H: hi H: add doṣeṣu H: vinirhateṣu | A: add sarpir madhubhyāṃ vidadhīta vāpi śāstrapradeśābhihitāṃś ca yogān ||

6.44.18 sarpimadhubhyāṃ vidadhīta vāpi śāstrapradeśābhihitāṃ prayogāṃ |
harec ca doṣāṃ vahuśolpamātrāṃ śvayed dhi doṣeṣvatonirhṛteṣu |

A: om H: dhātrīphalānāṃ A: om H: rasamikṣujañ ca manthaṃ A: om H: pivet A: om H: kṣaudrayutaṃ A: om H: samāṃśaṃ || A: ahrec H: ubhe A: doṣān A: bahuśo 'lpamātrān H: vṛha⸤tyau H: rajane H: śukākhyāṃ H: add kākādanīṃ cāpi sakākamācī | A: doṣeṣv atini° H: om A: add dhātrīphalānāṃ rasamikṣujaṃ ca manthaṃ pibet kṣaudrayutaṃ hitāśī ||

6.44.19 dhātrīphalānāṃ rasamikṣujañ ca mantham pibet kṣaudrayutaṃ samāṃśaṃ |
ubhe vṛhatyau rajāne śukākhyāṃ kākād anīñ cāpi sakākamācī |

H: ādāricviṃkhyo A: om H: sakadamvapuṣpo H: vipacya H: sarppirvvipacet H: kaṣāye || tat H: pāṇḍutāṃ H: om A: bṛhatyau H: hantyupasevyamānaṃ A: rajanīṃ H: om H: kṣīreṇa⸤vā A: kākādanīṃ H: add māgadhikā H: yathāgniṃ | H: om A: °mācīm | ādāribimbīṃ sakadambapuṣpīṃ vipācya sarpirvipacet kaṣāye ||

6.44.20 ādāri vimkhyo sakadamvapuṣpau vipācya sarpirvipacet kaṣāye |
tat pāṇḍutāṃ hantyupasevyamānaṃ kṣīreṇa vā māgadhikā yathāgniṃ |

H: add pivec H: om A: om H: add ca H: yaṣṭhīmadhukaṃ H: kaṣāyaṃ H: cūrṇṇakṛctam H: vā H: add madhunāśaṃ || H: gomūtrayuktan H: triphalādalānān A: hantyupayujyamānaṃ H: datvā yasaṃ A: kṣīeṇa H: cūrṇṇamanalpakālaṃ | A: yathāgni | hitaṃ A: add ca yaṣṭīmadhujaṃ kaṣāyaṃ cūrṇaṃ samaṃ vā madhunāvalihyāt ||

6.44.21 pivec ca yaṣṭhīmadhukaṃ kaṣāyaṃ cūrṇīkṛtam vā madhunāsamāṃśaṃ |
gomūtrayuktaṃ tripalādalānāṃ datvāyasaṃ cūrṇamanalpakālaṃ |

H: om A: om H: om H: pravālamuktāṃja⸤naśaṃkhacūrṇṇaṃ H: lihyāt H: tathā H: garikajaṃ H: add ca A: triphalā° H: cūrṇṇaṃ || ādyaṃ H: śa . H: ctsyāt kuḍavapramāṇaṃ A: add pravālamuktāñjanaśaṅkhacūrṇaṃ lihyāttathā kāñcanagairikottham || H: add viḍaṃ haridrāṃ lavaṇottamañ ca |

6.44.22 pravālamuktāñjanaśaṃkhacūrṇāṃ lihyāt tathā gairikajaś ca cūrṇaṃ |
ājaṃ śakṛtsyāt kuḍavapramāṇaṃ viḍaṃ haridrāṃ lavaṇottamañ ca | pṛthak palāṃśāni samagram etan cūrṇaṃ hitāśī madhunāvalihyāt |

H: add pṛthak palāṃśāni H: om A: om H: om H: samagram H: etat H: add hitāśī H: madhu⸤nāvalihyāt || H: sauvarccalaṃ H: liṅgukirātatiktaṃ A: haridrā H: om H: om H: kalāyamātrācṇi A: samagrametaccūrṇaṃ H: om H: add sukhāmvunā vā | H: om

A: add maṇḍūralohāgniviḍaṅgapathyāvyoṣāṃśakaḥ sarvasamānatāpyaḥ | mūtrāsuto 'yaṃ madhunāvalehaḥ pāṇḍvāmayaṃ hantyacireṇa ghoram || H: add mūrvvāharidrā malakam pived vā sthitaṃ gavāṃ saptadināni mūtre || mūlam valācitra⸤kayoḥ pived vā pāṇḍāmayārttokṣa samaṃ hitāśī |

A: add bibhītakāyomalanāgarāṇāṃ cūrṇaṃ tilānāṃ ca guḍaś ca mukhyaḥ | takrānupāno vaṭakaḥ prayuktaḥ kṣiṇoti ghorānapi pāṇḍurogān || H: add sukhāmvunā vā lavaṇena tulyaṃ śigrāḥ phalaṃ kṣīrabhujopayojyaṃ || t nyagrodhavargasya piveL ⸤t kaṣāyaṃ śītaṃ sitākṣaudrayutaṃ hitāśī |

6.44.25 sauvarcalaṃ hiṃgu kirātatiktaṃ kalāyamātrāṇi sukhāmvunā vā |
mūrvāharidrā malakaṃ pibed vā sthitaṃ gavāṃ saptadināni mūtre |

H: om H: om H: sālādikaṃ H: cāpyatha H: add sālacūrṇṇaṃ A: sukhāmbunā H: kṣaudrāplutam H: om A: °drāmalakaṃ A: ca H: sukhārthī || A: lihyāt H: om H: viḍaṅgamusto H: rajanājamoda H: parūṣakāvyoṣavinirddihanyaḥ |

6.44.26 mūlamvalācitrakayoḥ pibed vā pāṇḍāmayārtokṣa samaṃ hitāśī |
sukhāmvunā vā lavaṇena tulyaṃ śigrāḥ phalaṃ kṣīrabhujopayojyaṃ |

H: add cūrṇṇā⸤ni kṛtvā guḍaśarkkare A: mūlaṃ balā° H: om A: pibedvā H: ca H: tathaiva A: pāṇḍvāmayārto 'kṣasamaṃ H: sarppirmadhunī H: om H: add śubhe ca || A: sukhāmbunā H: om H: saṃcbhārayetadvipacet H: om H: hitāya A: śigroḥ H: sārodake sāravato H: om H: gaṇasya |

6.44.27 nyagrodhavargasya pibet kaṣāyaṃ śītaṃ sitākṣaudrayutaṃ hitāśī |
śālādikam cāpyatha sālacūrṇaṃ kṣaudrāplutam vā malakaṃ sukhārthī ||

H: add jātañ ca H: om H: om H: lehyam H: matimān H: add viditvā nidhā⸤payenmuṣka H: om H: kaje H: add samudge || hantyeṣa H: om A: cāpy atha H: yogaḥ H: add khalu A: sāracūrṇaṃ H: pāṇḍurogaṃ A: dhātrīphalaṃ H: csaśothamugrāmapi H: kāmalāñ A: madhunāvalihyāt || H: ca |

6.44.28 viḍaṃgamustārajānājamodaparūṣakavyoṣavinirdahanyaḥ |
cūrṇāni kṛtvā guḍarśarkare ca tathaiva sarpirmadhunī śubhe ca |

A: viḍaṅgamustatriphalāja° H: saśarkkarākāmalinān H: tribhaṇḍī H: hitā H: add gavākṣī A: guḍaśarkare H: saguḍā ca śuṇṭhī || ⸤kāleyake H: cāpi H: ghṛtam vipakvaṃ hitaṃ ca H: add tasyārdrajanādi H: om A: śume H: mictraṃ |

6.44.29 sambhāram etadipacet hitāya sāravato gaṇasya |
dātañ ca lehya|||viditvā nidhāpayen muskaje samudge |

H: śālāhvayaṃ vāpyatha mākṣikam A: saṃbhārametadvipacennidhāya H: add vā kumbhāhvaye H: mūtrayutam pived H: add vā || H: mūtrasthitaṃ A: add sārodake H: saindhavasaṃprayuktaṃ⸤māsam A: jātaṃ H: om A: lehyaṃ matimān vi° H: pivet H: add vāpi H: hiraṇye A: nidhāpayenmokṣakaje H: add kiṭṭam | H: om

6.44.30 haṃty eṣa yogaḥ lu pāṇḍurogaṃ saśothamugrām api kāmalañ ca |
saśarkarākāmalināṃ tribhaṇḍī hitā gavākṣī saguḍā ca śuṇṭhī ||

H: add drākṣāguḍūcyāmalakīracsena A: hantyeṣa H: siddhaṃ A: lehaḥ A: khalu H: ghṛtaṃ A: kāmalāṃ H: lākarake H: hitāye || A: saśarkarā kā° H: siddhāsya vastim H: add madhuro H: halīme H: hanyastvariṣṭā H: mṛdavaśa H: pathyā || H: om

6.44.31 kāleyake cāpi ghṛtaṃ vipakvaṃ hitañ ca tasyād rajanādimiśram |
śilāhvayañ vāpyatha mākṣikam vā kumbhāhvaye mūtrayutam pibed vā |

H: add gauḍānariṣṭān H: om H: madhuśarkkarāṃñ H: om A: tat syād H: mūtrāsavān A: rajanīvimiśram | H: kṣāraghṛtāṃstathaiva || A: add dhātuṃ nadījaṃ A: om H: snigdhān H: add rasānāmalakair A: jatu H: om A: śailajaṃ H: ūpetāṃ H: kolānvitām H: vāpi hi A: pibedvā || H: jāṅgalānāṃ |

6.44.32 mūtrasthitaṃ saindhavasaṃprayuktaṃ samāṃ pibet vāpi hiraṇyakiṭṭaṃ |
drākṣāguḍūcyāmalakīrasena siddhaṃ ghṛtaṃ lākarake hitāye |

H: add seveta A: mūtre sthitaṃ H: śothābhihitāṃL H: add ⸤ś ca yogān pāṇḍvāmayī H: śāliyavañ ca nityaṃ || A: māsaṃ H: jvaraṃ A: pibedvāpi H: tṛṣāṃ A: hi lohakiṭṭam | H: charddimathātisāraṃ A: dagdhvākṣakāṣṭhairmalamāyasaṃ H: mūrcchākṣayaṃśvāsamannalipsāṃ | A: add vā A: add gomūtranirvāpitamaṣṭavārān || A: om

6.44.33 siddhāsya vastimadhuro halīme hanyastvariṣṭā mṛdavaś ca pathyā |
gauḍānariṣṭāṃ madhuśarkarāṃñ ca mūtrāsavāṃ kṣāraghṛtāṃstathaiva |

A: vicūrṇya H: tathāvipākaṃsvarabhedasādām A: līḍhaṃ madhunācireṇa A: add kumbhāhvayaṃ pāṇḍugadaṃ A: nihanyāt | A: om A: sindhūdbhavaṃ A: om H: jayed H: yathāsvāṃ A: vāgnisamaṃ H: add prasamīkṣyadoṣān || H: ante⸤ṣu śūnam A: ca H: paruhīnamadhyaṃ A: add kṛtvā kṣiptvā H: om A: mūtre H: mlānan A: add sakṛdeva A: taptam || H: tathānteṣu ca H: add madhyaśūnaṃ|

6.44.34 snigdhān rasānāmalakair ūpetāṃ kolānvitāṃ vāpi hi jaṃgalānāṃ |
seveta śothābhihitāṃñ ca yogāṃ pāṇḍvāmayī śāliyavāñ ca nityaṃ |

A: lauhaṃ H: gudeṣu śocphāstvathamuṣkaśūnaṃ A: ca kiṭṭaṃ bahuśaś A: add ca A: taptvā H: prātāmyamānañ A: nirvāpya H: ca A: mūtre H: visaṃjñakalpaṃ || A: bahuśas H: om A: add tathaiva | A: ekīkṛtaṃ H: vivarjjayet pāṇḍukinaṃ A, H: om A: gojalapiṣṭametadaikadhyamāvāpya H: om H: om A: om H: om H: yaśo H: add 'rtho tathātisārajvara⸤pīḍitaṃ H: ceti || || A: pacedukhāyām || H: om

6.44.35 jvaraṃ tṛṣāṃ chardim athātisāraṃ mūrcchākṣayaṃśvāsamannalipsāṃ |
tathā vipākasvarabhedasādāṃ jāyed yathāsvāṃ prasamīkṣadoṣāṃ ||

A: yathā H: om A: om H: uttaratanre A: na H: ekacatvāriṃśattamaḥ A: add dahyeta A: tathā viśuṣkaṃ A: cūrṇīkṛtaṃ A: add peyamudaśvitā A: tat | A: takraudanāśī A: vijayeta H: kāyaccikitsāyāṃ A: add rogaṃ pāṇḍuṃ A: tathā A: dīpayate 'nalaṃ H: ṣaṣṭhodhyāyaḥ || || A: add ca ||

6.44.36 anteṣu śūnaṃ parihīnamadhyaṃ mlānantathānteṣu ca madhyaśūnaṃ |
gudeṣu śophastvathamuṣkaśūnaṃ prātamyamānañ ca visañjñakalpaṃ |

H A: drākṣāguḍūcyāmalakīrasaiś ca siddhaṃ A: ghṛtaṃ A: lāgharake(lāghavake) A: om A: om A: hitaṃ A: add ca | gauḍānariṣṭān madhuśarkarāś A: add mūtrāsavān kṣārakṛtāṃs A: tathaiva ||

6.44.37 vivirjayet pāṇḍukinaṃ yaśorthī tathātisārajvarapīḍitañ ceti || kāyacikāyacikitsā || ||

H A: add snigdhān rasānāmalakair upetān A: om A: kolānvitān A: add vāpi hi jāṅgalānām | A: seveta śophābhihitāṃś A: ca A: add yogān pāṇḍvāmayī śāliyavāṃś ca A: nityam || K: kāyacikitsā || ||

	Select all
	A Printed edition: Ācārya 1938: Uttaratantra, 31-44
	K MS Kathmandu KL 699: Uttaratantra, 31-44
	H MS Kathmandu NAK 5-333, Uttaratantra, 31-44

<pc>
<abbr>
<add>
<cb>
<choice>
<corr>
<del>
<damage>
<emph>
<ex>
<expan>
<foreign>
<gap>
<head>
<hi>
<l>
<label>
<lb>
<lg>
<milestone>
<note>
<num>
<pb>
<ptr>
<seg>
<unclear>
<g>
<anchor>
<locus>
<metamark>
<orig>
<retrace>
<sic>
<space>
<subst>
<supplied>
<surplus>
<caesura>
<sub>
<sup>
<app>
<lem>
<rdg>
comments

	ignore abbreviation sign ⌜॰⌟
	ignore addition sign
	ignore avagrahas ⌜'⌟
	ignore brackets
	ignore commas
	ignore daṇḍas
	ignore empty śirorekhā ⌜¯⌟
	ignore exclamation mark ⌜!⌟
	ignore explicit hiatus ⌜_⌟
	ignore hyphens and dashes
	ignore line fillers ⌜¦꣹𑑛𑑎⌟
	ignore middot ⌜·⌟
	ignore numbers
	ignore puṣpikās ⌜꣸❈⌟
	ignore periods/ellipses
	ignore question mark
	ignore quotation marks
	ignore colon
	ignore semi-colon
	ignore slashes

	filter geminated t
	filter geminated consonants after r
	filter geminated m after h
	filter geminated aspirated consonants
	filter ṭh written as ṭ (some scripts)
	filter final nasal variants
	filter internal nasal variants
	filter visarga āḥ variants
	filter visarga aḥ before voiced consonants
	filter visarga aḥ before vowels
	filter other visarga variants
	filter internal visarga variants
	filter Vedic visarga variants
	filter final au/āv
	filter selected final anusvāra variants
	filter all final anusvāra variants (Malayālam, etc.)
	filter sth written as sch (some scripts)
	filter kcch/kś
	filter cch/ch/cś/tś
	filter final t + voiced syllable
	filter final t + n/m
	filter final t + c/j
	filter sya,tra,ma before iti
	filter a a/ā
	filter -ena,-sya + u-
	filter i i/ī
	filter ā + iti
	filter e/a + i
	filter i/y + vowel
	filter l and ḻ
	filter pṛṣṭhamātrā e (Devanāgarī)
	filter pṛṣṭhamātrā ai (Devanāgarī)
	filter pṛṣṭhamātrā o (Devanāgarī)
	filter pṛṣṭhamātrā au (Devanāgarī)
	filter b written as v (some scripts)
	filter dbh written as bhd (some scripts)
	filter śa written as sa (some scripts)
	filter valapalagilaka (Telugu)

The Nepalese Version of the Suśrutasaṃhitā, uttaratantra 31-44, based on the Nepalese MSS

[Uttaratantra 31-66]

[Adhyāya 31: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 32: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 33: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 34: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 35: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 36: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 37: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 38: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 39: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 40: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 41: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 42: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 43: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 44: draft edition based on MS K]

saktumIva

User Tools

The Nepalese Version of the Suśrutasaṃhitā, uttaratantra 31-44, based on the Nepalese MSS

[Uttaratantra 31-66]

[Adhyāya 31: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 32: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 33: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 34: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 35: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 36: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 37: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 38: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 39: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 40: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 41: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 42: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 43: draft edition based on MS K]

[Adhyāya 44: draft edition based on MS K]

Page Tools

saktumIva