This is an old revision of the document!
Provisional edition of the Suśrutasaṃhitā, Sūtrasthāna
Published in 2020 by The Suśruta Project in The University of Alberta.
[Sūtrasthāna]
[Adhyāya 1]
[1] athāto vedotpattim adhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
[2] atha khalu bhagavantam amaravaram ṛṣigaṇaparivṛttam
āśramasthaṃ kāśirājaṃ divodāsam aupadhenava vaitaraṇaurabhra puṣkalāvata karavīra gopurarakṣita bhoja suśruta prabhṛtaya
ūcuḥ |
[3] bhagavañ śārīramānasāgantubhir vyādhibhir
vividhavedanābhighātopadrutān sanāthān anāthavad viceṣṭamānān vikrośataś ca
mānavān abhisamīkṣya manasi naḥ pīḍābhavat |
[4] teṣāṃ sukhaiṣiṇāṃ rogopaśamārtham ātmanaś ca
prāṇayātrārtham āyurvedaṃ icchāma upadiśyamānam | atrāyattam aihikam
āmuṣmikañ ca śreyas tad bhagavantam upasannāḥ smaḥ śiṣyatveneti |
[5] tān uvāca bhagavān svāgatam vaḥ sarva evāmīmāṃsyā
adhyāpyāś ca bhavanto vatsāḥ |
[6] iha khalv āyurvedo nāma yad upāṅgam atharvavedasyoktam
anutpādyaiva ca prajāḥ ślokaśatasahasram adhyāyasahasrañ ca kṛtavān
svayambhūr alpāyuṣkālpamedhastvañ cālokya narāṇām bhūyo 'ṣṭadhā praṇītavān |
[7] tad yathā śalyaṃ śālākyaṃ kāyacikitsā bhūtavidyā
kaumārabhṛtyam agadatantraṃ rasāyanatantraṃ vājīkaraṇatantram iti |
[8] athāsya pratyekāṅgalakṣaṇasamāsaḥ |
[9] tatra śalyan nāma
vividhatṛṇakāṣṭhapāṣāṇapāṃsulohaloṣṭāsthibālanakhapūyāsrāvaduṣṭavraṇāntargarbhaśalyoddharaṇārthaṃ
yantraśastrakṣārāgnipraṇidhānaviniścayārthañ ca ṣaṣṭyābhidhānair iti |
[10] śālākyatantran nāmorddhvajatrugatānāṃ vikārāṇāṃ
śravaṇanayanavadanaghrāṇādisaṃśritānāṃ vikārāṇām upaśamakaraṇārtham |
[11] kāyacikītsā nāma sarvaśarīrāvasthitānāṃ vyādhīnām
upaśamakaraṇārthaṃ jvaraśophagulmaraktapittonmādāpasmārapramehātisārādīnāñ
ca |
[12] bhūtavidyā nāma
devagandharvayakṣarākṣasapitṛpiśācavināyakanāgagrahopasṛṣṭacetasāṃ
śāntikarmabaliharaṇādigrahopaśamanārthaṃ |
[13] kaumārabhṛtyan nāma
kumārabharaṇadhātrīkṣīradoṣasaṃśodhanārthaṃ duṣṭastanyagrahasamutthitānāñ ca
vyādhīnām upaśamakaraṇārtham |
[14] agadatantran nāma sarpakīṭadaṣṭaviṣavyañjanārthaṃ
vividhaviṣavegopaśamanārthañ ca |
[15] rasāyanatantran nāma vayaḥsthāpanam āyurmedhākaraṇaṃ
vyādhyupaśamakaraṇārthañ ca |
[16] vājīkaraṇatantran nāma
svalpaduṣṭakṣīṇaviśuṣkaretasāṃ śukrāpyāyanaprasādopacayajanananimittaṃ
praharṣajananārthañ ca |
[17] evam ayam āyurvedo 'ṣṭāṅga upadiśyate | atra kasmai
kiṃ varṇyatām iti |
[18] ta ūcur asmākaṃ sarvam eva śalyajñānam upadiśatu
bhagavān iti |
[19] sa uvācaivam astv iti |
[20] ta ūcur bhūyo 'smākaṃ sarveṣām evaikamatīnāṃ matam
abhisamīkṣya suśruto bhagavantaṃ prakṣyati | asyopadiśyamānaṃ vayam apy
upadhārayiṣyāmaḥ |
[21] sa uvācaivam astv iti |
[22] iha khalv āyurvedaprayojanaṃ vyādhyupasṛṣṭasya
vyādhiparimokṣaḥ svastharakṣaṇañ ca | āyur asmin vidanty anena vāyur vidyata
ity āyurvedaḥ | tasyāṅgavaram āgamapratyakṣānumānopamānair aviruddham
ucyamānam upadhārayadhvam |
[23] etad dhy aṅgaṃ prathamaṃ pradhānaṃ prāgabhihitvād
vraṇasaṃrohaṇakaratvād yajñaśiraḥpradhānasandhānāc ca | śrūyate hi yathā
purā rudreṇa śiraś chinnam aśvibhyāṃ punaḥ sandhitam iti |
[24] aṣṭānām api cāyurvedatantrāṇām etad evādhikam
āśukriyākaraṇād yantraśastrakṣārāgnipraṇidhānāt sarvatantrasāmānyāc ca |
[25] tad idaṃ śāśvataṃ puṇyaṃ svargyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ
vṛttikarañ ca |
[26] tad brahmā provāca tat prajāpatir adhijage tasmād
aśvināv aśvibhyām indra indrād ahaṃ mayā tv iha pradeyam arthibhyaḥ
prajāhitahetoḥ |
[27] ahaṃ hi dhanvantarir ādidevo jarārujāmṛtyuharo
marāṇāṃ |
śalyam mahacchāstravaraṃ gṛhītvā prāpto 'smi gāṃ bhūya ihopadeṣṭuṃ |
[28] tatrāsmin śāstre pañcamahābhūtaśarīrisamavāyaḥ puruṣa
ity ucyate | tasmin kriyā so 'dhiṣṭhānaṃ | kasmāt | lokadvaividhyāl loko hi
dvividhaḥ* sthāvaro jaṅgamaś ca | dvividhātmaka
evāgneyaḥ saumyaś ca tadbhūyastvāt pañcātmako vā | tatra caturvidho
bhūtagrāmaḥ saṃsvedajādrijajarāyujāṇḍajasaṃjñaḥ | tasmin puruṣaḥ pradhānas
tasyopakaraṇam anyat | tasmāt puruṣo 'dhiṣṭhānaṃ |
[29] tadduḥkhasaṃyogā vyādhaya ity ucyante |
[30] te caturvidhā āgantavaḥ śārīrā mānasā svābhāvikāś
ceti | teṣv āgantavo 'bhighātanimittāḥ |
sū.1.25.1 teṣām āgantavo
'bhighātanimittāḥ ||
[32] śārīrās tv annamūlā
vātapittakaphaśoṇitavaiṣamyanimittāḥ |
mānasās tu
krodhaśokadainyaharṣakāmaviṣāderṣyāsūyāmātsaryalobhādaya icchādveṣanimittāḥ
|
[33] svābhāvikās tu kṣutpipāsājarāmṛtyunidrāprakṛtayaḥ |
[34] ta ete manaḥśarīrādhiṣṭhānā bhavanti |
[35] teṣāṃ lekhanabṛmhaṇasaṃśodhanasaṃśamanāhārācārāḥ
samyakprayuktā nigrahahetavo bhavanti |
[30] prāṇināṃ punar mūlam āhāro balavarṇaujasāñ ca | sa
ṣaṭsu raseṣv āyattaḥ | rasāḥ punar dravyāśrayinaḥ | dravyāṇi punar oṣadhyaḥ
| tā dvividhā | sthāvarā jaṅgamāś ca |
[31] tāsāṃ sthāvarāś caturvidhā vanaspatayo vṛkṣā oṣadhyo
vīrudha iti | tāsv apuṣpā phalavantyo vanaspatayaḥ | puṣpaphalo ye tā vṛkṣāḥ
| phalapākaniṣṭhās tv oṣadhyaḥ | pratānavatyo vīrudha iti |
[32] jaṅgamāḥ khalv api caturvidhāḥ |
jarāyujāṇḍajasaṃsvedajodbhidā iti | teṣām paśumanuṣyavyālādayo jarāyujāḥ |
khagasarīsṛpasarpās tv aṇḍajāḥ | kṛmikuntapipīlikāprabhṛtayaḥ* saṃsvedajāḥ | indragopakamaṇḍūkaprabhṛtayaś codbhidāḥ
|
[33] tatra sthāvarebhyas
tvakpatrapuṣpaphalamūlakandakṣīraniryāsasārasnehasvarasāḥ prayojanavantaḥ |
jaṅgamebhyaś carmaromanakharudhirādayaḥ |
[34] pārthivas tu suvarṇarajatādayaḥ |
[35] kālakṛtās tu
pravātanivātātapacchāyātamojyotsnāśītoṣṇavarṣāsu samplavāḥ | kālaviśeṣās tu
nimeṣakāṣṭhākalāmuhūrtāhorātrapakṣamāsartvayanasamvatsarayugaviśeṣāḥ |
[36] svabhāvata eva doṣāṇāṃ
sañcayaprakopopaśamapratīkārahetavo bhavanti | prayojanavantaś ca |
[37] śārīrāṇāṃ vikārāṇām eṣa vargaś caturvidhaḥ |
prakope praśame caiva hetur uktaś cikitsakaiḥ ||
[38] āgantavas tu ye rogās te dvidhā nipatanti ha |
manasy anye śarīre ca teṣān tu dvividhā kriyā ||
[39] śarīrapatitānāṃ tu śārīravadupakramaḥ |
mānasānān tu śabdādir iṣṭo vargaḥ sukhāvahaḥ ||
[40] evam etat puruṣo vyādhir auṣadhaṃ kriyākāla iti
samāsena catuṣṭayaṃ vyākhyātam bhavati | tatra puruṣagrahaṇāt
tatsaṃbhavadravyasamūho bhūtādir uktaḥ tadaṅgapratyaṅgavikalpāś ca
tvaṅmāṃsāsirāsnāyvasthisandhiprabhṛtayaḥ | vyādhigrahaṇād
vātapittakaphaśoṇitasannipātāgantusvabhāvanimittāḥ sarva eva vyādhayo
vyākhyātā bhavanti | oṣadhagrahaṇād dravyarasaguṇavīryavipākānām ādeśaḥ |
kriyāgrahaṇāt snehādīni cchedyādīni ca karmāṇy upadiṣṭāni bhavanti |
kālagrahaṇāt sarva eva kriyākālādeśaḥ |
[41] bījañ cikitsitasyaitat samāsena prakītam |
saviṃśam adhyāyaśatam asya vyākhyā bhaviṣyati ||
[42] tac ca viṃśam adhyāyaśataṃ pañcasu sthāneṣu ceti |
tatra ślokasthānanidānaśārīracikitsitakalpeṣv arthavaśād vibhajya uttare
vakṣyāmaḥ |
[43] svayambhuvā proktam idaṃ sanātanam
paṭhet tu yaḥ kāśipatiprakāśitam |
sa puṇyakarmā bhuvi pūjito nṛpair
asukṣaye śakrasalokatām iyād iti ||
[Adhyāya 2]
1 athātaḥ śiṣyopanayanīyam adhyāyaṃ
vyākhyāsyāmaḥ ||
2 brāhmaṇakṣatriyavaiśyānām anyatamam
anvayaḥ | vayaḥ śaurya śaucācāra vinaya śakti bala medhā dhṛti smṛti pratipattiyuktan tanujihvauṣṭhadantāgram
ṛjuvaktrākṣināsaṃprasannacittavākceṣṭaṃ kleśasahañ ca śiṣyam upanayet | sa
hi guṇavān tasmai deyam ato|| viparītaguṇan nopanayet |
3 śūdram api guṇavantam anupanītam
adhyāpayed ity eke | upanayanīyan tu brāhmaṇam praśasteṣu
tithikaraṇamuhūrttanakṣatreṣu praśastāyān diśi śucau deśe gocarmamātraṃ
sthaṇḍilam upalipya darbhasaṃstaraṇam ahitaṃ kṛtvā puṣpair dhūpair janvair
bhankais ca pūjayitvā palāśodumvarabilvānāṃ samidbhir ghṛtam aktābhir
dārvīhomikenāgnim upasamādhāyā ṇḍya huyāt | pratidevatam ṛṣibhyaḥ śiṣyaṃ
svāhākāraṃṅ kārayet |
4 brāhmaṇas trayāṇāṃ rājanyo dvayasyā vaiśyo
vaisyasyaiva |
5 tato 'gniṃ pariṇīyāgnisākṣikaṃ śiṣyaṃ
brūyāt | kāmakrodhalobhamohamānāhaṃkārerṣyāmātsarya pārūṣya paiśunyānṛtālasyāsyayaśasyāni hitvā kāṣāyavāsasā
nīcanakharomṇā trirātraṃ śucinā satyabrahmacaryābhivādanapareṇa bhavitavyaṃ
| mamānumatasthānagamanaśayanāsanabhojanādhyayanapareṇa bhūtvā
matpriyahiteṣu varttitavyam ato'nyathā varttamānasyādharmmo bhavaty aphalā
ca vidyā na ca prākāśyaṃ prāpnuyāt |
6 aham vā tvayi samyag varttamāne yady
ananyathādarśā syāt tadeva nāsau bhāgyavidyāphalabhāk ca bhaveyaṃ |
7 yasmād arogavatā
dharmmāsau'rthakāmamokṣāḥ prāpyante |
8 tasmād
dvijadaridrasādhvanāthābhyupagatapāśaṇḍasthitānām ātmabāndhavānām
ivātmabheṣajaiḥ | pratikartavyam evaṃ sādhu bhavati |
vyādhaśākunikapatitapāpakarttṝṇāñ ca na pratikarttavyam evaṃ vidyā prakāśate
| mitradharmakāmayaśāṃ micā vāpnoti ||
10 kṛṣṇāṣṭamī tannidhane 'hanī dve
śuklādaye'py evam ahar dvisandhyaṃ |
akālavidyutstanayitnughoṣe
svatantrarāṣṭrakṣitipavyathāsu |
11 śmaśānayānādhvatanāhaveṣu
tathautsavaotpātikadarśaneṣu |
nādhyeyam anyeṣu ca yeṣu viprāṇ
ṇādhīyate nāśucinā ca nityam ||
Adhyāya 6
athāto ṛtucaryaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||
kālo hi bhagavāṃ svayambhur
anādimadhyanidhano 'tra rasavyāpatsampattayo jīvitamaraṇe ca manuṣyāṇām āyatte
ssa sūkṣmām api kalān na līyata iti kālaḥ | saṅkalayati kalayati vā bhūtānīti
kālaḥ |
tasya samvatsarātmano bhagavān ādityo gativiśeṣeṇa
nimeṣakāṣṭhākalāmuhūrttāhorātrapakṣamāsartvayanasamvatsarayugapravibhāgaṃ
karoti |
tatra laghvakṣinipātamātronimeṣaḥ | pañcadaśanimeṣā kāṣṭhā
triṅśatkāṣṭhā kalā | viṅśatikalāmuhūrttaḥ kalāyāḥ daśabhāgaś ca |
triṃśatmuhūrttam ahorātraṃ | pañcadaśāhorātraḥ pakṣaḥ | sa dvividhaḥ kṛṣṇaḥ
śuklaś ca tau māsaḥ |
tatra māghādayo dvādaśamāsāḥ samvatsaraḥ |
dvimāsikamṛtuṅkṛtvā ṣaḍṛtavo bhavanti || te ca
śiśiravasantagrīṣmavarṣāśaraddhemantāḥ | teṣān tapastapasyau śiśiraḥ |
madhumādhavau vasantaḥ | śuciśukrau grīṣmaḥ nabhonabhasyau varṣā | iṣorjau
śarat | sahassahasyau hemanta iti |
ta ete śītoṣṇavarṣavātalakṣaṇāḥ | candrādityayoḥ
kālavibhāgakaratvādayane dve bhavataḥ | dakṣiṇamuttarañ ca |
tayordakṣiṇamvarṣāśaraddhemantāḥ teṣu bhagavānāpyāyate somaḥ |
āmlalavaṇamadhurāś ca rasā balavanto bhavanti | uttarottarañ ca
sarvaprāṇināṃ balam abhivarddhate | uttaraṃ śiśiravasantagrīṣmāḥ | teṣu
bhagavān āpyāyate rkaḥ | kaṭutiktakaṣāyāś ca rasā balavattarā bhavanti |
uttarottaraś ca prāṇinām balam parihīyate ||
somaḥ klodayate bhūmiṃ sūryaḥ śoṣayate punaḥ |
tāv ubhāv api saṃśritya vāyuḥ pālayati prajāḥ ||
atha khalv ayane yugapat samvatsasaro bhavati | te dve
ayane varṣasamvatsaraḥ parivatsaraḥ iḍāvatsaraḥ vatsara ity evaṃ paṃcapañca
varṣāni || te pañca yugam iti saṃjñā labhante sa eṣa nimeṣādir yugaparyantaḥ
kālaś cakravat parivarttamānaḥ kālacakra ity ucyate |
evaṃ dakṣiṇāyane rātrir vyākhyātā ||
iha tu varṣāśaraddhemantavasantagrīṣmaprāvṛṣaḥ ṣaḍṛtavo
bhavanti | doṣopacayaprakopapraśamanimittaṃ | te tu bhādra padādyair
dvimāsike naivaṃ vyākhyātāḥ | tadyathā | bhadrapadāśvayujau varṣāḥ
kārttikamārgaśīrṣau śarat | pauṣamāghauhemantaḥ | phālgunacetrau vasantaḥ |
vaiśākhajyeṣṭhau grīṣmaḥ | āṣāḍhaśrāvaṇau prāvṛḍiti ||
tatra varṣā svauṣadhyastaruṇyolpavīryā āhāratvam upagatā
vidahyante | āpaścāpraśāntāḥ kṣitimalaprāyāstāstāstūpayujyamānā nabhasi
meghāvatate jalapraklinnāyāṃ bhūmau klinnadehānāṃ dehināṃ
śītavātavarṣaviṣṭambhitāgnīnāṃ vidahyante | sa vidāhāt pittasañcayam
āpādayanti | sa sañcayaḥ śaradi praviralameghe viyaty upaśuṣyati
paṅkerkakiraṇapravilāyitaḥ paittikāṃ vyādhīṃ janayati | tā evauṣadhyaḥ
kālapariṇāmātpariṇatavīryā balavatyo hemante bhavanti | āpaś ca praśāntāḥ
snigdhā atyarthaṃ gurvyastā upayujyamānāḥ mandakiraṇatvād
bhānossatuṣāraupaṣṭambhitadehānāṃ dehinām avidagdhāḥ snehād gauravād
upalepitvāc ca śleṣmaṇassañcayam āpādayanti | sa saṃcayo
vasanterkakiraṇapravilāyitaḥ śleṣmikāṃ vyādhīṃ janayati | tā evauṣadhyau
grīṣmaniḥsārā rūkṣā atimātralaghvyo bhavaty āpaś ca tā upayujyamānāḥ tatra
śaraddhemantayor madhyasamam ahorātraṃ yugapac cādhimāsakau bhavataḥ |
viṃśatikāṣṭhāś caikanimeṣārdhaś ca dinapariparivṛddhir uttarāyaṇe |
sūryapratāpopaśoṣitadehānān dehināṃ raukṣyāl laghvāc ca vāyoḥ sañcayam
āpādayanti | sa sañcayaḥ prāvṛṣi cātyarthaṃñ jalopaklinnāyāṃ bhūmau
cātiklinnadehānāṃ dehināṃ śītavātavarṣerito vātikāṃ vyādhīṃñjanayati | evam
eṣāṃ doṣāṇāṃ sañcayaprakopahetur uktaḥ |
tatra varṣāhemantagrīṣmeṣu sañcitānān doṣāṇāṃ
śaradvasantaprāvṛṭsu ca prakupitānāṃ nirharaṇaṃ |
tatra paittikānāṃ vyādhīnāṃ hemante vyupaśamaḥ |
śleṣmikāṇānnidāghe vātikānāṃ śaradi | svabhāvatas tv ete sañcayaprakopaśamā
vyākhyātāḥ ||
tatra divasapūrvāhṇe vasantaliṅgaṃ | madhyāhne grīṣmasya |
aparāhṇe prāvṛḍliṅgaṃ | pradoṣe vārṣikaṃ | śāradam ardharātre | pratyuṣasi
haimanam upalakṣayet | evam ahorātram api varṣam iva
śītoṣṇavarṣadoṣopacayaprakopopaśamair jānīyāt
tatrāvyāpane tu ṣvavyāpannā oṣadhayo bhavanty āpaś ca | tās
tūpayayujyamānāḥ prāṇāyurbalavīryaujaskaryo bhavanti |
tāsām punar vyapadodṛṣṭakāritāni śītoṣṇavātavarṣāṇi |
khalu viparītāny auṣadhīr vyāpādayanty āpaś ca |
tāsām upayogād vividharogaprādurbhāvo marako vā bhavati
|
śāparakṣaḥ krodhād adharmair uṣasyante janapadāḥ |
viṣauṣadhipuṣpagandhena vā vāyunopanītena |
kāsaśvāsapratiśyāyaśirorogajvarair upatapyante prajāḥ grahanakṣatracaritair
vā | śayanāsanayānavāhanam aṇiratnopa karaṇagarhitalakṣaṇaprādurbhāvair
vā
jāto 'tra |
parityāgaśāntiprāyaścittabalimaṅgalajapahomopahārejyāñjalinamaskārataponiyamadayādānadīkṣābhyupagamadevatābrāhmaṇaguruparair
bhavitavyam evaṃ sādhu bhavati ||
svaguṇair api yukteṣu viparīteṣu vā punaḥ |
viṣameṣv api vā doṣā kupyanty ṛtuṣu dehinām iti
|||| bhra ||
[Adhyāya 16]
athātaḥ karṇṇavyadhavidhim vyākhyāsyāmaḥ ||1||
rakṣābhūṣaṇanimittam bālasya karṇṇau vyadhayet | tau
ṣaṣṭhe māse saptame vā śuklapakṣe praśasteṣu tithikaraṇamuhūrttanakṣatreṣu
kṛtamaṅgalaṃ svastivācanan dhātryaṅke kumāram upaveśyābhisāntvayamāno bhiṣag
vāmahastenākṛṣya karṇṇan daivakṛte chidre dakṣiṇahastena ṛju vidhyet |
pūrvvan dakṣiṇaṃ kumārasya vāmaṅ kanyāyāḥ | pratanuṃ sūcyā bahalam ārayā
||2|| *
śoṇitabahutvanivedanāyāñ cānyadeśaviddham iti jānīyāt |
nirupadravatā taddeśaviddhaliṅgam ||3||*
tatra yadṛcchāviddhāyāṃ sirāyām ajñena jvara dāhaśvayathu vedanā granthi manyāstambhāpatānakaśirograhakarṇṇaśūlāni bhavanti ||4||
doṣasamudayād apraśastavyadhād vā tatra varttim apahṛtya
yavamadhukamañjiṣṭhāgandharvvahastamūlair mmadhughṛtapragāḍhair ālepayet |
surūḍhañ cainam punar vvidhyet ||5|| *
samyagviddham āmatailapariṣekeṇopacaret | tryahāt tryahād
varttiṃ sthūlatarāṅ kurvvīta pariṣekañ ca tam eva ||6||
atha vyapagatadoṣopadrave karṇṇe pravarddhanārthaṃ
laghupravarddhanakena muñcet ||7||
evaṃ samvarddhitaḥ karṇṇaś chidyate tu dvidhā nṛṇām |
doṣato vābhighātād vā sandhānān tasya me śṛṇu ||8||
tatra samāsena pañcadaśasandhānākṛtayo bhavanti | tad
yathā | nemīsandhānakaḥ | utpalabhedyakaḥ | vallūrakaḥ | āsaṅgimaḥ |
gaṇḍakarṇṇaḥ | āhāryaḥ | nirvvedhimaḥ | vyāyojimaḥ | kapāṭasandhikaḥ |
arddhakapāṭasandhikaḥ | saṅkṣiptaḥ | hīnakarṇṇaḥ | vallīkarṇṇaḥ |
yaṣṭīkarṇṇaḥ | kākauṣṭhaḥ | iti | teṣu tatra pṛthulāyatasamobhayapālir
nemīsandhānakaḥ | vṛttāyatasamobhayapālir utpalabhedyakaḥ |
hrasvavṛttasamobhayapālir vallūrakarṇṇakaḥ | abhyantaradīrghaikapālir
āsaṅgimaḥ | bāhya dīrghaikapālir ggaṇḍakarṇṇakaḥ | apālir
ubhayato'py āhāryaḥ | pīṭhopamapālir nirvvedhimaḥ | aṇusthūlasamaviṣamapālir
vyāyojimaḥ | abhyantaradīrghaikapālir itarālpapāliḥ kapāṭasandhikaḥ |
bāhyadīrghaikapālir itarālpapāliś cārddhakapāṭasandhikaḥ | tatraite
daśakarṇṇasandhivikalpā bandhyā bhavanti | teṣān nāmabhir evākṛtayaḥ prāyeṇa
vyākhyātāḥ | saṃkṣiptādayaḥ pañcāsādhyāḥ | tatra śuṣkaśaṣkulir itarālpapāliḥ
saṃkṣiptaḥ | anadhiṣṭhānapāliḥ paryantayoś ca kṣīṇamāṃso hīnakarṇṇaḥ |
tanuviṣamapālir vallīkarṇṇaḥ | granthitamāṃsaḥ stabdhasirātatasūkṣmapālir
yaṣṭīkarṇṇaḥ | nirmmāṃsasaṃkṣiptāgrālpaśoṇitapāliḥ kākauṣṭha iti | baddheṣv
api dāha pāka srāva śopha yuktā na
siddhim upayānti ||9|| *
*
ato 'nyatamasya bandhañ cikīrṣuḥ
agropaharaṇīyoktopasambhṛtasambhāraḥ viśeṣataś cātropaharet surāmaṇḍakṣīram
udakaṃ dhānyāmlakapālacūrṇṇañ ceti | tato 'ṅganāṃ puruṣam vā
grathitakeśāntaṃ laghubhuktavantam āptaiḥ suparigṛhītaṃ kṛtvā ca bandhān
upadhārya chedyabhedyalekhyavyadhanair upapādya karṇṇaśoṇitam avekṣyaitad
duṣṭam aduṣṭam veti tato vātaduṣṭe dhānyāmlodakābhyāṃ pittaduṣṭe
śītodakapayobhyāṃ śleṣmaduṣṭe surāmaṇḍodakābhyāṃ prakṣālya karṇṇam punar
avalikhet | anunnatam ahīnam aviṣamañ ca karṇṇasandhin niveśya sthitaraktaṃ
sandarśya madhughṛtenābhyajya picuplotayor anyatareṇāvaguṇṭhya nātigāḍhan
nātiśithilaṃ sūtreṇāvabadhya kapālacūrṇṇenāvakīryācārikam upadiśet |
dvivraṇīyoktena cānnenopacaret ||10||
vighaṭṭanan divāsvapnaṃ vyāyāmam atibhojanam |
vyavāyam agnisantāpam vākśramañ ca vivarjjayet ||11||
nātiśuddharaktam atipravṛttaraktaṃ kṣīṇaraktaṃ vā
sandadhyāt | sa hi vātaduṣṭe raktabaddho'rūḍho paripuṭanavān bhavati |
pittaduṣṭe gāḍhapākarāgavān | śleṣmaduṣṭe stabdhakarṇṇaḥ kaṇḍūmān
atipravṛttasrāvaḥ śophavān kṣīṇālpamāṃso na vṛddhim upaiti ||12||
sa yadā rūḍho nirupadravaḥ karṇṇo bhavati tadainaṃ
śanaiḥ śanair abhivarddhayet | anyathā saṃrambhadāhapākavedanāvān bhavati |
punar api chidyeta ||13||
athāpraduṣṭasyābhivarddhanārtham abhyaṅgaḥ |
godhāpratudaviṣkirānūpaudakavasāmajjāpayastailaṃ gaurasarṣapajañ ca
yathālābhaṃ saṃbhṛtyārkālarkabalātibalānantāvidārīmadhukajalaśūkaprativāpan
tailam pācayitvā svanuguptan nidadhyāt ||14|| *
svedito marditaṅ karṇṇam anena mrakṣayed budhaḥ |
tato 'nupadravaḥ samyag balavāṃś ca vivarddhate ||15||*
ye tu karṇṇā na varddhante snehasvedopapāditāḥ |
teṣām apāṅge tv abahiḥ kuryāt prachānam eva ca
||16||*
amitāḥ karṇṇabandhās tu vijñeyāḥ kuśalair iha |
yo yathā suniviṣṭaḥ syāt tat tathā yojayed bhiṣak ||17||*
jātaromā suvartmā ca śliṣṭasandhiḥ samaḥ sthiraḥ |
surūḍho 'vedano yas tu taṃ karṇṇaṃ varddhayec chanaiḥ ||18||
viśleṣitāyām atha nāsikāyāṃ
vakṣyāmi sandhānavidhiṃ yathāvat |
nāsāpramāṇaṃ pṛthivīruhāṇāṃ
patraṃ gṛhītvā tv avalambi tasya ||19||*
tena pramāṇena hi gaṇḍapārśvād
utkṛtya vadhraṃ tv atha nāsikāgram |
vilikhya cāśu pratisandadhīta
taṃ sādhubaddham bhiṣag apramattaḥ ||20||
susīvitaṃ samyag ato yathāvan
nāḍīdvayenābhisamīkṣya nahyet |
unnāmayitvā tv avacūrṇṇayīta
pattāṅgayaṣṭīmadhukāñjanaiś ca ||21||
saṃchādya samyak picunā vraṇan tu
tailena siñced asakṛt tilānām |
ghṛtañ ca pāyyaḥ sa naraḥ sujīrṇṇe
snigdho virecyaḥ svayathopadeśam ||22||
rūḍhañ ca sandhānam upāgataṃ vai
tadvadhraśeṣaṃ tu punar nikṛntet |
hīnam punar varddhayituṃ yateta
samañ ca kuryād ativṛddhamāṃsam iti ||23|| om ||