This is an old revision of the document!
Working edition of the Suśrutasaṃhitā, sūtrasthāna, based on the Nepalese
MSS
Published in 2020 by The Suśruta Project (https://sushrutaproject.org) in The University of Alberta.
[Sūtrasthāna]
[Adhyāya 1]
[1] athāto vedotpattim adhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
[2] atha khalu bhagavantam amaravaram ṛṣigaṇaparivṛttam
āśramasthaṃ kāśirājaṃ divodāsam aupadhenava vaitaraṇaurabhra puṣkalāvata karavīra gopurarakṣita bhoja suśruta prabhṛtaya
ūcuḥ |
[3] bhagavañ śārīramānasāgantubhir vyādhibhir
vividhavedanābhighātopadrutān sanāthān anāthavad viceṣṭamānān vikrośataś ca
mānavān abhisamīkṣya manasi naḥ pīḍābhavat |
[4] teṣāṃ sukhaiṣiṇāṃ rogopaśamārtham ātmanaś ca
prāṇayātrārtham āyurvedaṃ icchāma upadiśyamānam | atrāyattam aihikam
āmuṣmikañ ca śreyas tad bhagavantam upasannāḥ smaḥ śiṣyatveneti |
[5] tān uvāca bhagavān svāgatam vaḥ sarva evāmīmāṃsyā
adhyāpyāś ca bhavanto vatsāḥ |
[6] iha khalv āyurvedo nāma yad upāṅgam atharvavedasyoktam
anutpādyaiva ca prajāḥ ślokaśatasahasram adhyāyasahasrañ ca kṛtavān
svayambhūr alpāyuṣkālpamedhastvañ cālokya narāṇām bhūyo 'ṣṭadhā praṇītavān |
[7] tad yathā śalyaṃ śālākyaṃ kāyacikitsā bhūtavidyā
kaumārabhṛtyam agadatantraṃ rasāyanatantraṃ vājīkaraṇatantram iti |
[8] athāsya pratyekāṅgalakṣaṇasamāsaḥ |
[9] tatra śalyan nāma
vividhatṛṇakāṣṭhapāṣāṇapāṃsulohaloṣṭāsthibālanakhapūyāsrāvaduṣṭavraṇāntargarbhaśalyoddharaṇārthaṃ
yantraśastrakṣārāgnipraṇidhānaviniścayārthañ ca ṣaṣṭyābhidhānair iti |
[10] śālākyatantran nāmordhvajatrugatānāṃ vikārāṇāṃ
śravaṇanayanavadanaghrāṇādisaṃśritānāṃ vikārāṇām upaśamakaraṇārtham |
[11] kāyacikītsā nāma sarvaśarīrāvasthitānāṃ vyādhīnām
upaśamakaraṇārthaṃ jvaraśophagulmaraktapittonmādāpasmārapramehātisārādīnāñ
ca |
[12] bhūtavidyā nāma
devagandharvayakṣarākṣasapitṛpiśācavināyakanāgagrahopasṛṣṭacetasāṃ
śāntikarmabaliharaṇādigrahopaśamanārthaṃ |
[13] kaumārabhṛtyan nāma
kumārabharaṇadhātrīkṣīradoṣasaṃśodhanārthaṃ duṣṭastanyagrahasamutthitānāñ ca
vyādhīnām upaśamakaraṇārtham |
[14] agadatantran nāma sarpakīṭadaṣṭaviṣavyañjanārthaṃ
vividhaviṣavegopaśamanārthañ ca |
[15] rasāyanatantran nāma vayaḥsthāpanam āyurmedhākaraṇaṃ
vyādhyupaśamakaraṇārthañ ca|
[16] vājīkaraṇatantran nāma
svalpaduṣṭakṣīṇaviśuṣkaretasāṃ śukrāpyāyanaprasādopacayajanananimittaṃ
praharṣajananārthañ ca |
[17] evam ayam āyurvedo 'ṣṭāṅga upadiśyate | atra kasmai
kiṃ varṇyatām iti |
[18] ta ūcur asmākaṃ sarvam eva śalyajñānam upadiśatu
bhagavān iti |
[19] sa uvācaivam astv iti |
[20] ta ūcur bhūyo 'smākaṃ sarveṣām evaikamatīnāṃ matam
abhisamīkṣya suśruto bhagavantaṃ prakṣyati | asyopadiśyamānaṃ vayam apy
upadhārayiṣyāmaḥ |
[21] sa uvācaivam astv iti |
[22] iha khalv āyurvedaprayojanaṃ vyādhyupasṛṣṭasya
vyādhiparimokṣaḥ svastharakṣaṇañ ca | āyur asmin vidanty anena
vāyur vidyata ity āyurvedaḥ | tasyāṅgavaram āgamapratyakṣānumānopamānair
aviruddham ucyamānam upadhārayadhvam |
[23] etad dhy aṅgaṃ prathamaṃ pradhānaṃ prāgabhihitvād
vraṇasaṃrohaṇakaratvād yajñaśiraḥpradhānasandhānāc ca | śrūyate hi yathā
purā rudreṇa śiraś chinnam aśvibhyāṃ punaḥ sandhitam iti |
[24] aṣṭānām api cāyurvedatantrāṇām etad evādhikam
āśukriyākaraṇād yantraśastrakṣārāgnipraṇidhānāt sarvatantrasāmānyāc ca |
[25] tad idaṃ śāśvataṃ puṇyaṃ svargyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ
vṛttikarañ ca |
[26] tad brahmā provāca tat prajāpatir adhijage tasmād
aśvināv aśvibhyām indra indrād ahaṃ mayā tv iha pradeyam arthibhyaḥ
prajāhitahetoḥ |
[27] ahaṃ hi dhanvantarir ādidevo jarārujāmṛtyuharo
marāṇāṃ |
śalyam mahacchāstravaraṃ gṛhītvā prāpto 'smi gāṃ bhūya ihopadeṣṭuṃ |
[28] tatrāsmin śāstre pañcamahābhūtaśarīrisamavāyaḥ puruṣa
ity ucyate | tasmin kriyā so 'dhiṣṭhānaṃ | kasmāt | lokadvaividhyāl loko hi
dvividhaḥ sthāvaro jaṅgamaś ca | dvividhātmaka evāgneyaḥ saumyaś ca
tadbhūyastvāt pañcātmako vā | tatra caturvidho bhūtagrāmaḥ
saṃsvedajādrijajarāyujāṇḍajasaṃjñaḥ | tasmin puruṣaḥ pradhānas
tasyopakaraṇam anyat | tasmāt puruṣo 'dhiṣṭhānaṃ |
*
[29] tadduḥkhasaṃyogā vyādhaya ity ucyante |
te caturvidhā āgantavaḥ śārīrā mānasā
svābhāvikāś ceti | teṣv āgantavo 'bhighātanimittāḥ |
śārīrās tv annamūlā
vātapittakaphaśoṇitavaiṣamyanimittāḥ |
mānasās tu
krodhaśokadainyaharṣakāmaviṣāderṣyāsūyāmātsaryalobhādaya icchādveṣanimittāḥ
|
svābhāvikās tu
kṣutpipāsājarāmṛtyunidrāprakṛtayaḥ |
ta ete manaḥśarīrādhiṣṭhānā bhavanti |
teṣāṃ
lekhanabṛmhaṇasaṃśodhanasaṃśamanāhārācārāḥ samyakprayuktā nigrahahetavo
bhavanti |
[30] prāṇināṃ punar mūlam āhāro balavarṇaujasāñ ca | sa
ṣaṭsu raseṣv āyattaḥ | rasāḥ punar dravyāśrayinaḥ | dravyāṇi punar oṣadhyaḥ
| tā dvividhā | sthāvarā jaṅgamāś ca |
[31] tāsāṃ sthāvarāś caturvidhā vanaspatayo vṛkṣā oṣadhyo
vīrudha iti | tāsv apuṣpā phalavantyo vanaspatayaḥ | puṣpaphalo ye tā vṛkṣāḥ
| phalapākaniṣṭhās tv oṣadhyaḥ | pratānavatyo vīrudha iti |
[32] jaṅgamāḥ khalv api caturvidhāḥ |
jarāyujāṇḍajasaṃsvedajodbhidā iti | teṣām paśumanuṣyavyālādayo jarāyujāḥ |
khagasarīsṛpasarpās tv aṇḍajāḥ | kṛmikuntapipīlikāprabhṛtayaḥ saṃsvedajāḥ |
indragopakamaṇḍūkaprabhṛtayaś codbhidāḥ |
[33] tatra sthāvarebhyas
tvakpatrapuṣpaphalamūlakandakṣīraniryāsasārasnehasvarasāḥ prayojanavantaḥ |
jaṅgamebhyaś carmaromanakharudhirādayaḥ |
[34] pārthivas tu suvarṇarajatādayaḥ |
[35] kālakṛtās tu
pravātanivātātapacchāyātamojyotsnāśītoṣṇavarṣāsu samplavāḥ | kālaviśeṣās tu
nimeṣakāṣṭhākalāmuhūrtāhorātrapakṣamāsartvayanasamvatsarayugaviśeṣāḥ |
[36] svabhāvata eva doṣāṇāṃ
sañcayaprakopopaśamapratīkārahetavo bhavanti | prayojanavantaś ca |
[37] śārīrāṇāṃ vikārāṇām eṣa vargaś caturvidhaḥ |
prakope praśame caiva hetur uktaś cikitsakaiḥ ||
[38] āgantavas tu ye rogās te dvidhā nipatanti ha |
manasy anye śarīre ca teṣān tu dvividhā kriyā ||
[39] śarīrapatitānāṃ tu śārīravadupakramaḥ |
mānasānān tu śabdādir iṣṭo vargaḥ sukhāvahaḥ ||
[40] evam etat puruṣo vyādhir auṣadhaṃ kriyākāla iti
samāsena catuṣṭayaṃ vyākhyātam bhavati | tatra puruṣagrahaṇāt
tatsaṃbhavadravyasamūho bhūtādir uktaḥ tadaṅgapratyaṅgavikalpāś ca
tvaṅmāṃsāsirāsnāyvasthisandhiprabhṛtayaḥ | vyādhigrahaṇād
vātapittakaphaśoṇitasannipātāgantusvabhāvanimittāḥ sarva eva vyādhayo
vyākhyātā bhavanti | oṣadhagrahaṇād dravyarasaguṇavīryavipākānām ādeśaḥ |
kriyāgrahaṇāt snehādīni cchedyādīni ca karmāṇy upadiṣṭāni bhavanti |
kālagrahaṇāt sarva eva kriyākālādeśaḥ |
[41] bījañ cikitsitasyaitat samāsena prakīrtitam |
saviṃśam adhyāyaśatam asya vyākhyā bhaviṣyati ||
[42] tac ca viṃśam adhyāyaśataṃ pañcasu sthāneṣu ceti |
tatra ślokasthānanidānaśārīracikitsitakalpeṣv arthavaśād vibhajya uttare
vakṣyāmaḥ |
[43] svayambhuvā proktam idaṃ sanātanam
paṭhet tu yaḥ kāśipatiprakāśitam |
sa puṇyakarmā bhuvi pūjito nṛpair
asukṣaye śakrasalokatām iyād iti ||
[Adhyāya 2]
1 athātaḥ śiṣyopanayanīyam adhyāyaṃ
vyākhyāsyāmaḥ ||
2 brāhmaṇakṣatriyavaiśyānām anyatamam
anvayaḥ | vayaḥ śaurya śaucācāra vinaya śakti bala medhā dhṛti smṛti pratipattiyuktan tanujihvauṣṭhadantāgram
ṛjuvaktrākṣināsaṃprasannacittavākceṣṭaṃ kleśasahañ ca śiṣyam upanayet | sa
hi guṇavān tasmai deyam ato|| viparītaguṇan nopanayet |
3 śūdram api guṇavantam anupanītam
adhyāpayed ity eke | upanayanīyan tu brāhmaṇam praśasteṣu
tithikaraṇamuhūrttanakṣatreṣu praśastāyān diśi śucau deśe gocarmamātraṃ
sthaṇḍilam upalipya darbhasaṃstaraṇam ahitaṃ kṛtvā puṣpair dhūpair janvair
bhankais ca pūjayitvā palāśodumvarabilvānāṃ samidbhir ghṛtam aktābhir
dārvīhomikenāgnim upasamādhāyā ṇḍya huyāt | pratidevatam ṛṣibhyaḥ śiṣyaṃ
svāhākāraṃṅ kārayet |
4 brāhmaṇas trayāṇāṃ rājanyo dvayasyā vaiśyo
vaisyasyaiva |
5 tato 'gniṃ pariṇīyāgnisākṣikaṃ śiṣyaṃ
brūyāt| kāmakrodhalobhamohamānāhaṃkārerṣyāmātsarya pārūṣya paiśunyānṛtālasyāsyayaśasyāni hitvā kāṣāyavāsasā
nīcanakharomṇā trirātraṃ śucinā satyabrahmacaryābhivādanapareṇa bhavitavyaṃ
| mamānumatasthānagamanaśayanāsanabhojanādhyayanapareṇa bhūtvā
matpriyahiteṣu varttitavyam ato'nyathā varttamānasyādharmmo bhavaty aphalā
ca vidyā na ca prākāśyaṃ prāpnuyāt |
6 aham vā tvayi samyag varttamāne yady
ananyathādarśā syāt tadeva nāsau bhāgyavidyāphalabhāk ca bhaveyaṃ |
7 yasmād arogavatā
dharmmāsau'rthakāmamokṣāḥ prāpyante |
8 tasmād
dvijadaridrasādhvanāthābhyupagatapāśaṇḍasthitānām ātmabāndhavānām
ivātmabheṣajaiḥ | pratikartavyam evaṃ sādhu bhavati |
vyādhaśākunikapatitapāpakarttṝṇāñ ca na pratikarttavyam evaṃ vidyā prakāśate
| mitradharmakāmayaśāṃ micā vāpnoti ||
10 kṛṣṇāṣṭamī tannidhane'hanī dve
śuklādaye'py evam ahar dvisandhyaṃ |
akālavidyutstanayitnughoṣe
svatantrarāṣṭrakṣitipavyathāsu |
11 śmaśānayānādhvatanāhaveṣu
tathautsavaotpātikadarśaneṣu |
nādhyeyam anyeṣu ca yeṣu viprāṇ
ṇādhīyate nāśucinā ca nityam ||
[Adhyāya 16]
athātaḥ karṇavyadhavidhim vyākhyāsyāmaḥ ||1||
rakṣābhūṣaṇanimittam bālasya karṇau vyadhayet | tau
ṣaṣṭhe māse saptame vā śuklapakṣe praśasteṣu tithikaraṇamuhūrtanakṣatreṣu
kṛtamaṅgalaṃ †svastivācanan† dhātryaṅke kumāram upaveśyābhisāntvayamānaḥ
bhiṣag vāmahastenākṛṣya karṇan daivakṛte chidre dakṣiṇahastena ṛju vidhyet |
pūrvan dakṣiṇaṃ kumārasya vāmaṅ kanyāyāḥ | pratanuṃ sūcyā bahalam ārayā
||2|| *
śoṇitabahutvanivedanāyāṃ cānyadeśaviddham iti jānīyāt |
nirupadravatā taddeśaviddhaliṅgam ||3||*
tatra yadṛcchāviddhāyāṃ sirāyām ajñena jvara dāhaśvayathu vedanā granthi manyāstambhāpatānakaśirograhakarṇaśūlāni bhavanti ||4||
doṣasamudayād apraśastavyadhād vā tatra vartim apahṛtya
yavamadhukamañjiṣṭhāgandharvahastamūlair madhughṛtapragāḍhair ālepayet |
surūḍhañ cainam punar vidhyet ||5|| *
samyagviddham āmatailapariṣekeṇopacaret | tryahāt tryahād
vartiṃ sthūlatarāṅ kurvīta pariṣekañ ca tam eva ||6||
atha vyapagatadoṣopadrave karṇe pravardhanārthaṃ
laghupravardhanakena muñcet ||7||
evaṃ samvarddhitaḥ karṇaś chidyate tu dvidhā nṛṇāṃ |
doṣaṭo vābhighātād vā sandhānān tasya me śṛṇu ||8||
tatra samāsena pañcadaśasandhānākṛtayo bhavanti | tad
yathā | nemīsandhānakaḥ | utpalabhedyakaḥ | vallūrakaḥ | āsaṅgimaḥ |
gaṇḍakarṇaḥ| āhāryaḥ | nirvedhimaḥ | vyāyojimaḥ | kapāṭasandhikaḥ |
ardhakapāṭasandhikaḥ | saṅkṣiptaḥ | hīnakarṇaḥ | vallīkarṇaḥ | yaṣṭīkarṇaḥ |
kākauṣṭhaḥ | iti | teṣu tatra pṛthulāyasamobhayapālir nemīsandhānakaḥ |
vṛttāyatasamobhayapālir utpalabhedakaḥ | hrasvavṛttasamobhayapālir
vallūrakarṇakaḥ | abhyantaradīrghaikapālir āsaṅgimaḥ | bāhya dīrghaikapālir gaṇḍakarṇakaḥ | apālir ubhayato'py āhāryaḥ |
pīṭhopamapālir nirvedhimaḥ | aṇusthūlasamaviṣamapālir vyāyojimaḥ |
abhyantaradīrghaikapālir itarālpapāliḥ kapāṭasandhikaḥ | bāhyadīrghaikapālir
itarālpapāliś cārdhakapāṭasandhikaḥ | tatraite daśakarṇasandhivikalpā
bandhyā bhavanti | teṣān nāmabhir evākṛtayaḥ prāyeṇa vyākhyātāḥ |
saṃkṣiptādayaḥ pañcāsādhyāḥ | tatra śuṣkaśaṣkulir itarālpapāliḥ saṃkṣiptaḥ |
anadhiṣṭhānapāliḥ paryantayoś ca kṣīṇamāṃso hīnakarṇaḥ | tanuviṣamapālir
vallīkarṇaḥ | granthitamāṃsaḥ stabdhasirātatasūkṣmapālir yaṣṭīkarṇaḥ |
nirmāṃsasaṃkṣiptāgrālpaśoṇitapāliḥ kākauṣṭha iti | baddheṣv api
dāha pāka srāva śopha yuktā na
siddhim upayānti ||9|| *
*
ato 'nyatamasya bandhañ cikīrṣuḥ
agropaharaṇīyoktopasambhṛtasambhāro viśeṣataś cāgropaharaṇīyāt |
surāmaṇḍakṣīram udakaṃ dhānyāmlakapālacūrṇañ ceti | tato 'ṅganāṃ puruṣam vā
grathitakeśāntaṃ laghubhuktavantam āptaiḥ suparigṛhītaṃ | bandhān upapādya
chedyabhedyalekhyavyadhanair upapādya karṇaśoṇitam avekṣyaitad duṣṭam
aduṣṭam veti tato vātaduṣṭe dhānyāmlodakābhyāṃ pittaduṣṭe śītodakapayobhyāṃ
śleṣmaduṣṭe surāmaṇḍodakābhyāṃ prakṣālya karṇam punar avalikhet | anunnatam
ahīnam aviṣamañ ca karṇasandhin niveśya sthitaraktaṃ sandarśya
madhughṛtenābhyajya picuplotayor anyatareṇāvaguṇṭhya nātigāḍhan nātiśithilaṃ
sūtreṇāvabadhya kapālacūrṇenāvakīryācārikam upadiśet | dvivraṇīyoktena
cānnenopacaret ||10||
vighaṭṭanan divāsvapnaṃ vyāyāmam atibhojanaṃ |
vyavāyam agnisantāpam vākśramañ ca vivarjayet ||11||
nātiśuddharaktam atipravṛttaraktaṃ kṣīṇaraktaṃ vā
sandadhyāt | sa hi vātaduṣṭe raktabaddho'rūḍho paripuṭanavām bhavati |
pittaduṣṭe gāḍhapākarāgavān | śleṣmaduṣṭe stabdhakarṇaḥ kaṇḍūmān
atipravṛttasrāvaḥ śophavān kṣīṇālpamāṃso na vṛddhim upaiti ||12||
sa yadā rūḍho nirupadravaḥ karṇo bhavati tadainaṃ śanaiḥ
śanair abhivardhayet | anyathā saṃrambhadāhapākavedanāvām bhavati | punar
api chidyeta ||13||
athāpraduṣṭasyābhivardhanārtham abhyaṅgaḥ |
godhāpratudaviṣkirānūpaudakavasāmajjāpayastailaṃ gaurasarṣapajañ ca
yathālābhaṃ saṃbhṛtyārkālarkabalātibalānantāvidārīmadhukajalaśūkaprativāpan
tailam pācayitvā svanuguptan nidadhyāt ||14|| *
svedito marditaṅ karṇam anena mrakṣayed budhaḥ |
tato'nupadravaḥ samyag balavāṃś ca vivardhate ||15||*
ye tu karṇā na vardhante snehasvedopapāditāḥ |
teṣām apāṅge tv abahiḥ kuryāt prachānam eva ca
||16||*
amitāḥ karṇabandhās tu vijñeyāḥ kuśalair iha |
yo yathā suniviṣṭaḥ syāt tat tathā yojayed bhiṣak ||17||*
[18] jātaromā suvartmā ca śliṣṭasandhiḥ samaḥ sthiraḥ |
surūḍho 'vedano yas tu taṃ karṇaṃ vardhayec chanaiḥ ||
[19] viśleṣitāyām atha nāsikāyāṃ
vakṣyāmi sandhānavidhiṃ yathāvat |
nāsāpramāṇaṃ pṛthivīruhāṇāṃ
patraṃ gṛhītvā tv avalambi tasya ||*
[20] tena pramāṇena hi gaṇḍapārśvād
utkṛtya vadhraṃ tv atha nāsikāgraṃ |
vilikhya cāśu pratisandadhīta
taṃ sādhubaddham bhiṣag apramattaḥ ||
[21] susīvitaṃ samyag ato yathāvan
nāḍīdvayenābhisamīkṣya nahyet |
unnāmayitvā tv avacūrṇayīta
pattāṅgayaṣṭīmadhukāñjanaiś ca ||
[22] saṃchādya samyak picunā vraṇan tu
tailena siñced asakṛt tilānāṃ |
ghṛtañ ca pāyyaḥ sa naraḥ sujīrṇe
snigdho virecyaḥ svayathopadeśaṃ ||
[23] rūḍhañ ca sandhānam upāgataṃ vai
tadvadhraśeṣaṃ tu punar nikṛntet |
hīnam punar vardhayituṃ yateta
samañ ca kuryād ativṛddhamāṃsam iti || om ||