Śrī Hemacandrācārya Jaina Jñāna Mandira MS 7312

oḿ namo bhagavate rghahuḥ laśvaraśrīmadivya nṛlakṣmī nṛsahiyāya || śrīgurubhyo namaḥ ||_

iha padārthāṣṭakavīcāraparatvād_ vākyapadīvasya praśva__​_​kāṃḍava prayo_jāṃ__​_​_​taî avāṃtarakāṇḍopapāditopapa⸤ttibhir vākyatadarthayor ānvākhyeyaschitalakṣaṇayoḥ padārthayor nirṣīṃtatvā__​_​ hêdaûpayikāpoddhārarūpapa|idavicāraḥ prakarmyatā tatrāniyatavi⸤kalpo yathābhiprāyam apoddhāra iti yathāsambhavaṃ _bhedānuddiśati ||

vākyasyaiva niraṃśasya vācakatvād aṃtapadarāpadapratipattir vibhrama iti ki__​_​ satyena padêna vutpādiptenêty āśaṅkyāpoddhatyaî⸤va vākebhya ity āha apoddhṛtya kalpanābuddhyā pṛthak padaṃ niṣkṛṣya aṣaṃḍavākyadyutpattāv upāyaḥ padadyutpattir vākya__​_​ ṣaṃḍapadadyutpattāv api eri⸤kalpitarūpaprakṛtipratyayāṃgamādaśādivyutpattiḥ padavādinām āvaṃtyād dhi vākyānāṃ śvaśvalakṣaṇô nāśa__​_​_​_​ kartusi__​_​dṛśyapadadvārakaṃ ⸤vadvyutpattir ity arthaḥ

ubhayor atrāpi cāpoddhṛtasyāsatyatvaṃ samānam | yathā hi | aniyatānupu|rvīko yathārthaṃ parikalpitānva_tirekavivaṃdhato ⸤vākyavādināṃ padyāpoddhāraḥ evaṃ padavādināṃ śā|strīyānvayavyatirekanimittādyarthāravaśaḥ prakṛtipratyayādyapodhāraḥ | yad āha rākyakāraḥ siddhaṃ tv anva⸤yadyatirekābhyām iti | tatra bhinnātvaṃ sāmānyaṃ dvidhety evam ādiko viśeṣa iti vidhārthadhāpratvayopapattiḥ hi prakāro vidhārthaḥ sā ca sāmānyābheda|ko viśe⸤ṣaḥ prakāraḥ sādṛśyam eva sarvatra prakāraḥ kaiścid uktaṃ ity ekīyaṃmatutaṃ diśyate kaîścid iti vacanād bhede pi tu prakārākhyā kaîścid abhyupagaṃmyata ity ukteḥ | yadi ⸤vātra buddhicha__​_​kalivaṃ sādṛśyam eva vidhārthaḥ | jñānaprativiṃbasya hi bāhyānukāritvena sādṛśyaṃ sarvatra dṛṣṭam ity arthaḥ | saṃkalpitasadṛśasya ni⸤varttenād vākyā cāpodhriyamāṇasya padasya vākyārthāṃśaparikalpanayārthata evāpoddhāro yuktaḥ | arthāpôddhāra eva hi padāpoddhārasya nimittaṃ avi⸤mite hi tasminva varṇāpoddhārasyāsyāpi prasaṃgāt teṣām api vyutpādyatā syā

vākyārthaś ca schitalakṣaṇo niraṃśaḥ kārakopakaspitaśārīrakri⸤yāsvabhāvan tatra ca śaśiparikalpanayā'poddhāre kārakātmā kriyātmā cāśau vikalpyārha iti siddhasādhyalakṣaṇāṃśadvayahaḥvipayapadāpoddhāLro dvividho nāmākhyātarūpaḥ prāthamakalpikaḥ śaktiśaktīmator abhedāt kārakātmā siddharūpo ṃśaḥ yady api nāmapadānāṃ pratyayārthasya saṃkhyādêḥ śa⸤bdaṃ prādhānyaṃ tathāpy arthataḥ prātipadikārthaś ca jātyāchuritasya dṛvyasyaiva prādhānyaṃ siddharūpasya saṃkhyākārakaśaktīnāṃ tadāśrayatvād anayôr ava ca nāmākhyā⸤tayo viśêṣaṇatvān nipāte__​_​rākarmapravacanīyalakṣaṇaḥ padabhedo 'ṃtarbhūtaḥ |

tathā hi | siddhārthābhidhāyināṃ padam iti tadarthagataṃ viśeṣaṃ dyôtayanni⸤pātas tatraîvāṃtarbhavati siddhaṃ dhyarthe sākhyād vābhidadhātu viśeṣaṃ vā prakāśayatu neyatadgataṃtā bhedaḥ svarādayas tu kecit satvapradhānā eveti te pi ⸤nāmapadam eva | ye tu hirugādayaḥ kriyāpradhānasakhām ākhyātaṃtavabhiḥ | na hi tiṅatam evākhyātaṃ kriyāpradhānasya sarvasyaîva tallakṣaṇātvā a⸤ta evopasargakarmapravacanīyapadāny apy ākhyāta _m eva sādyagagdyārthagatāviśeṣadyotanād êvaṃ nipāto pi tadgatabhedāṃtaravivakhyāya tu ni⸤pātopasargayo(karmapravacaniyapadānyathākhyāta)r api kaiścit prathakkaraṇaṃ tathā yastevāpa__​_​ arthamātraviśeṣo nayoḥ | na hy etaû sākhyād arthaṃ va⸤daṃtāv api tu tadgataviśêṣadyôtakāv iti vācakābhyāṃ nāmākhyātābhyāṃ prathag vibhaktaû sidhasādhyārthaviṣayaviśeṣa_takātvān nipātānāṃ tu ⸤sādhyaikaniyatatvāc copasargāṇāṃ parasparato bhedaḥ | karmapravacanīyā ktakriyāviśeṣopajanitasaṃbaṃdhāvachedaha__​_​ iti saṃbaṃdhaviśeṣadyotanadvāreṇa ⸤saṃkriyāviśeṣaprakāśānād upasargeṣv evāntarbhavatī kaiści__​_​_​

sākhyā__​_​viśeṣaprakāśanābhāvāt tu tad api paṃcamaṃ pada__​_​_​ hi karma__​_​vanta ⸤karmapravacanīyā ity atikrāṃtasya kriyākhyānalakṣaṇasya __​_​kāṃsyāva saṃbhavo na tu varttamānasyety u__​_​ kriyāviśeṣadyotanapūrvakaṃ hi saṃbaṃdhāvache⸤danam atra varttamānaṃ tathā hi prasava saṃbandhaḥ kriyākṛta upakārasya bhāvitatvān na tasya kriyām antarṇopakārābhāvātva | tatraṃva kvaciśa kriyāśabdaḥ śrūya⸤te, kvacin na | yatra śrūyate tatra śrauta eva saṃvaṃvaviśeṣāvasāyaḥ tad yathā mātuḥ smarati mātuḥ smṛtam sarpiṣo janīta ityādyaû kriyā hi svabhāvād êva kri⸤yātaraṃ vyavadhānam antareṇaḥ | dravyaiḥ saṃstaṃyudyate | anye tu yasmān mātṛviṣaye pravarttate dyaṃvatiṣṭate tātmasmā_aṃbandhīdaṃ smaraṇam iti kriyākārakabhāva⸤pūrvaka evāyam abhisaṃbaṃdha iti varṇayanti_

aśrute tu kriyāpade dveyī gatiḥ kvacit saṃbaṃdhaś ca rūpamahimnevan niyavakriyāpekṣāsiddheḥ pratiniyata⸤kriyākārābhāvapūrvakatvaṃ śeṣasaṃbaṃdhasya vinaiva karmapravacanīyam avagamyate | tad yathā upagor apatvaṃ vṛkṣanya śākhetyādāv apatyāpatyavatsaṃbaṃdho ⸤janikriyānimitto vayavāvayavisaṃbaṃdhaś ca sthitikriyānimitta ityādi kvacit tu saṃbaṃdhānāṃ pratiniyatakriyāpūrvakatvāvavāraṇaiva nāsti sāLmarthyaṃ tad yathā rājñaḥ puruṣa ity atra svasvāmibhāvo bharaṇāṣv anekakriyānimitta ity evāvagamyate kriyāviśeṣan tu nāvadhāryate tannimittabhūta|s tathā hi bhā⸤vya yad bhedê etatra śvaṃ kaṃ nāma tac caturbhiḥ prakārair bhavati | bharaṇād apaharaṇāt krayaṇād yācñayeti | dānādīnāṃ tv aṃnyatamāvinā|bhāvān_ kriyānugīyata eva | ⸤kvacit tv āvinābhāvīnī kriyāvi na pratīyate | tathā caîvaṃjātīyake viṣaye karmapravacanīyo niyatanviśiṣṭakriyākṛtatva saṃbaṃdhasya viśeṣam avagaya⸤ti | tad uktaṃ janayitvā kriyā kācit saṃbaṃdhaṃ vinivarttate | śrūyamāṇe kriyāśabde saṃbaṃdho jāyate kvacit | sa copajātaḥ saṃbaṃdho vinivṛtte kriyāpadê ka⸤rmapravacanīyena tatra tatra niyamyata | iti niyaman tasya niyamas tataḥ kriyājanitatvaṃ | tathā hi | śākalyasya saṃhitādi pravaṣati co yaṃ saṃhitāpravarṣa⸤ṇayor hetuhetumadbhāvalakṣaṇaḥ saṃbaṃdhaḥ sa niyamaḥ kriyājanita ity anunā dyotyate | anuniśamyety atrānor niśamayatikrimanuyāsāhacaryopalabdharī⸤r iha saṃpāṭharūpatvāt mahitāyās tadanumānasyaucityāt tatra kriyāvacanatvam anyonyatra dṛṣṭaśakter na kalpya

dyotyārthaniṣṭaṃ ca dyotakam iti tad api kri⸤yāpadāprayemātra nu nāsti | na ca kriyāpadākṣepakatvaṃ yathā prādêśaṃ viparilikhatīty atra ver likhinā samanvayānupapattir nirmātikriyākṣepakatvaṃ | ⸤kārakavibhaktir hy atra prādeśad dhiti dvitīyeti yuktas tastemucitaḥ kriyākṣepaḥ | iha tu saṃhitām iti śaiṣikīyaṃ vibhaktir iti kathaṃ kriyākṣepaḥ | kriyākā⸤rakayor eva parāsparam ākṣepyākṣepakabhāvasyāvinābhāvaya nvāyyatvāt | tad yathā praviśa piṃḍīm ityādau | nāpi saṃbaṃdhavācakatvam atrānor vibhaktyaiva ⸤tadabhidhānād iti saṃbaṃdhāvacchedasya pratyāyako nānyaḥ sambhavatīti pāriśeṣyād anor atra sāmarthyām adhyavasīyate | tad uktaṃ | kriyayā dyotako nā⸤yaṃ saṃbamdhasya na vācakaṃ vāpi kriyāpadākṣepī saṃbaṃdhasya tu bhedaka iti | bhedako viśeṣadyotaka ity arthaḥ | ayam atra bhāvaḥ | yad ananyathāsiddhaṃ tatrā⸤nor vyāpārakalpanā yuktā yat yanvuvavana sāmarthyādinā nimittena siddhati na tatra tasya śaktiḥ kalpayitu pāryata iti padāṃtarāṇāṃ sāmarthyataraniveśā⸤t saṃbaṃdhaviśeṣasya tato navagatasya karmapravacanāṃyaviṣayatma siddhā | ca tu ca yad atrādhikyaṃ sa vākyārtha iti kriyāviśeṣajaninatvalakṣaṇaḥ saṃ⸤saṃdhasyāvachedo vā svārthaḥ kim iti na karalpate | anon tu paścādbhāvamavṛttimīti

ḍôtrācyate | ihāvikyaṃ vākyārthatvenocyamāna padārthapṛṣṭapātitve⸤naivānusaraṇīyaṃ na tu paprarthollaṃghanena tattadvākye pāttasya hi sādhyasya diśeṣyasya copāttar eva sādhanair viśeṣaṇaiś ca saṃsarvat tatrādhikyaṃ tad yathā gāṃ śu⸤klām ānaca nīlotpalam iti ca | ata evocyata āśrayāśrayiṇor vākyā nivamas tamaṃ vaticata iti | ichaṃ cānupāttasyaiva padārthasya | vākyāt pratītir nāL(ti uktarṣepu)stīti na saṃbaṃdhāvachedo padārthaḥ śakyate vākyārtha kalpayitum iti karmapravacanīyaviṣadha evārtha | yad vakṣyati | nimittaniyamaḥ śabdā⸤t saṃbaṃdhasya vākyāna gṛhyatau karmapravacanīyait tu sa viśeṣe varudhyate iti atra ca darśanadvayaṃ svarūpeṇaiva saṃbaṃdhāntaradhilakṣaṇaṃ karmapravacanīyetve⸤ja saṃbaṃdho vaschadyate śigrāviśeṣajanitatvena veti tatra svarūpeṇāvachedê viśiṣṭakriyājanitatvapratītiḥ saṃbaṃdhaviśe_ryālocanālabhyāḥ tathā ⸤hi śridhi brahmadatte paṃcālā iti svasvāmibhāvo tra saṃbaṃdha ity adhinā kalpyate brahmadattaś ca tva svāmīśvara paṃcālāś ca janadi cham iti tayoḥ saṃbaṃdhinoḥ ⸤paripālanakagadānādikriyāprabhāvita evāyaṃ saṃbaṃdho nyāyya ity avagamyate | evam abhikatyur arjunataḥ pratīti pratinā sādṛśalakṣaṇasa yaṃ sambaṃ⸤dha iti dyotyate | sa punaḥ saṃbaṃdhisvarūpaparyālocanād atra saṃpraharaṇādikriyākṛta ity avagamyate | ichaṃ ca śākalya asaṃhitām anu pravarṣad i⸤ty atrāpi hetuphalabhāvo nāmāyaṃ saṃbaṃdha ity etāvaty evāyam anur viśrāmya iti pāṭhaviśerūpatvāt saṃhitāyā niśamanakriyāhivagatiḥ śabda⸤pyavaṇena hi dêvo varṣad iti saṃbaṃdhimahinnā viśiṣṭakriyāprabhāvitattvam avasīyate | kecid iyān anor eva vyāpārā ity āhuḥ

svarūpāvachede ⸤pi ca kriyāyāḥ kāryabhūtasaṃbaṃdhāpekṣayātītatvāt_ karma proktavanta ity arthād iti śvamanvety eva vattutaḥ kriyāphalaviśeṣasaṃbaṃdhasya prakāśamānāt | ⸤yathā tu tatrabhavadbhatṛhare_ tatrābhiprāyo lakṣyate tathā nimittaviśeṣāvacheda eva karmapravacanīyakṛta iti rāddhāntaḥ | adhi brahmadatte paṃcālā i⸤ti paripālanakriyā | kṛ_ svasvāmibhāvasyādhinā vyajyato abhimanyur arjunataḥ pratīty atra parājayanādikṛto nukāryānukaraṇabhāvaḥ prati⸤nā prakāśyata ityādi_ sarvatra yojyaṃ muktatam atiktatam ityādau tu muḥ ptajāyām atir atikramaṇe cetyādinā karmapravacanīyasaṃjñādhikāri⸤kī ārthānirapekṣaîvopasargasaṃjñābādhavāya pravarttate | yathoktaṃ karmapravacanīyatvaṃ kriyāyoge vivīyate | ṣatvādivinivṛtyarthaṃ svatyādīnāṃ ⸤vidharmaṇām iti | ārthena tu rūpeṇa vibhāge tra praktate kriyāviśeṣāṃvadyāta_d upasargapadê svatvādir antabharvatīti nādyāptiḥ | tad êvaṃ vākyā⸤d apoddhriyamāṇasya padasyāvāpoddhārārthaviśeṣāśrayeṇa yathāsaṃbhavaṃ bhedô niraṃśavākyavyutpattāv upāyabhūtaḥ pradarśitaḥ | ata eva svādipa⸤daṃ vākyavyutpatyanagatvāchastre saṃketita bhyubaṃtāpade vyutpatyupāyabhūtaṃ neha gaṇanārhaṃ prakṛtipratyavavad iti dṛṣṭāṃtapakṣanikṣiptam iti nā⸤vyāptiḥ | padāt kilāv āpoddhāro na vākyāśa |

tad ichaṃ padāpoddhāre pradarśitê tadarthasvāpoddhatasya siddhasāddhyadvayayogino matabhêdena svarūpaLpradarśanārtham āha||

arūparthadvāreṇa padaṃ parīkṣyata i⸤ti darśanabhedêna pṛthamagam apoddhārapadārthavicāraḥ | tathā hi sarveṣām api śabdānāṃ nomākhyātādisvabhāvanāṃ rūpāṇāṃ jātivādimate jātir e⸤ vārtho na dravyaśa dravyavādimate tu dravyam eva na jātiḥ | dvitīyena vāśabdena padārthāṃ kṣītaraṃ sūcitaṃ jātiviśiṣṭadravyābhidhānam ity ata eva tad êva ⸤saṃkalanādirūpaṃ padārthāv itiḥ | spuṭīkṛtaṃ anyathā vārtho prakrānte vārtho pi saṃhāro yaṃ nopapadyate. tadvad abhidhāne tv abhidhānaṃ tāvad vayor api samā⸤naṃ |viramya vyāpārābhāvāchabdatya | arthakta jātidravyor guṇapravānabhāvaḥ | yad vā prādhānyenaiva bhinnaviṣayatayā pāṇinīyadarśane jātidravye śa⸤bdenābhidhīyete ity ayam aparaḥ pakṣaḥ | padārthāv ity uktaṃ tatra nāmapadasya gaûr ity āder gotvādijātir niyatakriyāviṣayasāvanekārthasamave⸤tasaṃsyājātiviśeṣabhāvam āpannā'bhidheyā|nāśrayāyā jāter anupapatteḥ| sāmarthapra|tītaṃ dravya|m

evam ākhyātapadasyāpi vibhinnakri⸤yājakṣaṇasamavetabhinnābhidhānapratyayahetukriyājātiviṣayāsāmkhyāvācakaśakti | kārakādijāti tv atra guṇabhūtā | nāmapa⸤dagatayā ca ākhyātapadasyāpi kārakajātyā kriyājātir ākhyātagatā vyaktidvāreṇa samanvayam eti | dravyajātis tv ekārthasamavāyāt sādhanaśaktidvāreṇa⸤ kriyāyogam anubhavati _ saṃkhyājātir apy ekārthasamavāyāt avyaktyātmanā śaktimukhenaiva kriyānvayinīti padārthasamanvayopapattau⸤ kalpyate vākyārthaḥ yathā cotkṣepaṇādikṣaṇaîr asamasamayabhāvibhir apy athāvṛttyotkṣepaṇatvādijātir abhivyajyate | yathā adhiśravaṇādi⸤bhiḥ kriyākṣaṇaîḥ pacyādikriyājātir iti vicārayiṣyate_ vyaktidvārata cāsyā nityāyā api sādhyatvam upapadyate|

upasargādir⸤ apy atra darśane nāmākhyātasahabhāvī tadarthasya viṣāvadyotakatvāj jātipadarthaeva viśeṣasya viśiṣṭaviśrāntasyaivāvasāyāt karmapravaca⸤nīyo 'pi saṃbandhajātiniṣṭha eva | guṇaśabdānām api śuklādīnāṃ guṇajātivācyā saṃjñāśabdānām api ḍitthādiśabdānāṃ jātivācitvaṃ samarthayiṣya⸤te |

tad itthaṃ vājapyāyanācāryamatena sārvatrikī jātipadārthavyavasthopapadyate | vyāḍimate tu sarvaśabdānā dravyam ...syeva sākṣāt kriyayā sama⸤nvayopapatte | vākyārthāṅgatayā codanāviṣayatvāt | yathāha— ‘codanāsu ca tasyārambhāt’ (Vā. on P. 1.2.64) iti | ekajātisamanvayavaśena cātra saṃketopapattiḥ | anabhidhīyamānāpi jātir upalakṣaṇīkriyate śabdārthe yathā gṛhādau kākādi | ākhyāte 'pi ca sādhanādhāradravyaprādhānyaṃ vyāḍimate | devadattaḥ pacatīti dravyeṇaiva sākṣāt sāmānādhikaraṇyopapatteḥ | kriyā tu guṇabhūtātra, vyāpārāviṣṭaṃ hi dravyam ākhyātārthaḥ, idaṃ tad iti sarvanāmapratyavamarśayogyaṃ cātra dravyam iti sārvatrikīyaṃ vyavasthā | tathā ca vakṣyati— ‘dravyadharmā padārthe tu dravye sarvo 'rtha ucyate |’ iti | ata eva śuklādīnām api dravyapadārthatā siddhā | tattadupādhivyavacchinnaṃ vā brahma dravyaśabdavācyaṃ sarvaśabdānāṃ viṣaya iti vakṣyata eva | vyaktiparyāyo vā dravyaśabda iti jātivyaktivikalpena sarvaśabdaviṣayaḥ | tathā ca sarvaśabdānām ity abhidhānāt padād apy apoddhāre Lprakṛtipratyayarūpasyāpi śabdasya yathāyogaṃ kriyākārakasaṃkhyādir apoddhārapadārtho jātivyaktibhedena samāmnātaḥ | ubhayasyāpi vā śabdāt pratīter ubhayaṃ padārthaḥ | guṇapradhānabhāvabhedāśrayas tu matavikalpaḥ | nityatvopavarṇanaṃ ca ‘siddhe śabdārthasaṃbandhe’ (Vā. in paspaśāhnika of the M. Bh. Kiel. 1.616) ity atra bhāṣye— ‘yasmiṃs tattvaṃ na vihanyate’ (M. Bh. Cf. Kiel. 1.722) iti dravyasyāpi nityatvam, pravāhanityatayā śabdāt sadaiva pratīteḥ || 2 || Edit (From page 16) tad evam etad anantarakāṇḍe darśanadvayam upapāditam iti yathāsaṃbhavaṃ pratinidhiś ca cintitaḥ | idānīṃ jātau śabdenābhidhīyamānāyāṃ tatra jātyantarābhāvān nirnimittā śabdasya pravṛttir āyātety āśaṅkyopapādayitum āha―

tad evam etad anaṃtarakāṃḍe darśanadvayan upapāditam iti yathāsaṃbhavaṃ __​_​_​_​

pi tathā pratipāditakramāśrayeṇa tataḥ svajātipratyāyanā⸤d anaṃtaram arthajātīnāṃ gotvādīnām ātmasu tasyāḥ śabdajāteḥ samāropakalpanā na paradhārthabhaḥ śabdavivarttatvenārthasya śabdāt tattvato bhedê bhā⸤vāt |

yad vā saṃbandhadyutpattijakāle gaur ayam artha ity arthajātyā śabdajāter atyatabhedāt sāmānā_karaṇyānyathānupapattyā'bhedādhyāropaḥ ka⸤lpyate yathā gaûr avāhīka iti | anyathā saṃketasyaiva kartum aśakyatvāta | yathā cāyam atādir apauruṣeyo cyavācakabhāvas tathādhyāropo pi a⸤nyathā vācyavācakabhāvo na ghaṭeta | yathā baûddhasya dṛśyavikalpo thaikikāro bhedānadhyavasāyalakṣaṇayaḥ na tu yadyā gaûr avāhīka ity a⸤tra puruṣechayādhyāropaḥ vyavahāre śabdārthayoḥ sadaîvābhedāvasāyāt | katham iyaṃ prativarṇam atabhivyaktā asādhāraṇī na tu ya_ hīka i)jātir agu⸤magamayabhāvibhir varṇaîr êbhidyachata iti cet | yathotkṣepaṇatvādijātir iti brūma tathā hi pratyekaṃ karmakṣaṇānām upachaṃjakatve pi yaḥ pratham utkṣe⸤pattaṣaṇaḥ sa paramāṇumātradeśākramaṇamātrarūpatvād bhamaṇakṣaṇā sārūpyavaśād anavadhāryamāṇabheda ekaiko samartho niyatajātyabhivyaṃja⸤ne iti kṣaṇaṃ_m apekṣave | na ca tasya bhramaṇakṣaṇād viśeṣo nāsti | upakrama evākṣipāmīty evaṃ prayatnajanitatvāt | evaṃ gośabdam uccārayāmīty a⸤yaṃ prayaṃnno pady api gaganaśabdajanakāt prayatnād anya eva hetubhodāc ca gakārayor api bheda eva | tathāpi sādṛśyād asau duravadhāra iti vyaṃjako pi ⸤san prathamo dhvanir asphuṭam abhivyanaktīty āvarttamāno pi na viśadatarasāmānyaviśeṣābhivyaktau hetuḥ | yadā tv ayavaprabaṃdha krameṇopalasto bha⸤vati | atha śabde jātiviṣaśeṣopādhiyuktā vyavahārā avatiṣṭhaṃte tadānīṃ sāhacaryāt parasparāvachedavaśena vilakṣaṇatayā | pratibhāsa⸤nātvad yathā ca ślokaḥ saha_ māno nāvadhāryate | abhyāsena sphuṭāvasāyas tathā carama iti cetasi cakāś cittatattva va sphoṭatattvaṃ prathamākṣareṇā ⸤hi jāter ābhāsama__​_​ taduttarottaravarṇakalāpena tu sphuṭatarasphuṭatamaparichedādhānaḥ saṃnnudārasvākāraviśeṣotpādanadvāreṇābhivyaktivī⸤śeṣasya ratnatattvād adṛṣṭes tasmāchabdād arthaṃ pratipadyāmaha iti ca vyavahārād varṇānām arthāvasāyajanakatvānupapatteḥ | prakriyābhaṃgasya prathamakāṃ⸤ḍa eva vihitatatvān niravayavaṃ pratyāyakaṃ śabdatattvaṃ jātivyaktibhedena bhinnaṃ sphoṭasvabhāvam aṃgākāryaṃ gaûr ayam artha iti vyavikaraṇatvāt kamaLrthajātibhedena vyapadiśe dityāv avyatidaraśanaine tad yutyā vyapadeśāya kalpate vācakābhedena vācyapratītes tadadhyāsakhacitavapur vyavavarṇayo | sūtra ca rū⸤rūpasya vācyatā prathamakāṃḍa eva nirṇītā | iha tu saṃbandhasuddeśe pi nirṇeṣṭhate |

tatraitat syāśa śabdasamavāyi sāmānyaṃ śruṇavya__​_​

vetabh ucyate tatsama⸤vetasamavāyāt_ kaṣāye raktarūpādhāre dravye yadiśyata tadviśeṣaṇabhūta tat kaṣāyadravyam abhidhīyate lohitā lākṣyeta__​_​ saṃyogino vastrāda⸤yas tayoḥ saṃyoginoḥ kaṣāyavastrayoḥ saṃvyasanikarṣaḥ saṃbheda hi|s tasmān nimittāt tatrāpi tallauhityaṃ gṛhyate | saṃyuktasamanetasamavāyā⸤d vastrādiṣv api lauhityanimitto vyapadê lohitaṃ vastram ity arthaḥ | tathā śabdārthasaṃbaṃdhānīd iti lohitaguṇakayāyadravyasaṃbaṃdhaschānīya⸤t samānādhikaraṇatayāvachitā svābhāvikat tathā kevalaṃ vyutpattikāle nirṇījñātāt tadanyathānupapattevādhyārāpasya kalpanāt saṃbandhād êvaḥ ⸤śabdajātyā vyapadeśaḥ | artha trārthajāti | tasyā eva vārcyatvaprakramāt_ vyapadeśe kalpate | svarūpābhedena jātikāryāvya kalpate jātyādêśa⸤bde jātiṣu vācakatveva pravarttamāne chirā jātir na kevalaṃ vyapadeśāya kalpato yāvaj jātikāryāya ca | atha vā vyapadeśe sati jātikāryāya ⸤kalpata ity arthaḥ niḥsāmānyāni sāmānyānīty arthaḥ | jātīnāṃ svato jātirahitatve tatkārya śabdapratyayānuvṛttilakṣaṇaṃ śabdārthayoḥ ⸤so yam ity abhedêna saṃbaṃdhāchabdasamavāyināṃ jātir aryenāddhyāropitābhedā saṃpādayaṃtī tadātmanā saṃpadyata ity upacaryate | vyaktirūpe ca śa⸤bde jāteḥ samavāyaḥ nanu varṇaṣv ity avachitety upapadyate | varṇānāṃ hi yogapadyābhāvād avācakatvam iti kathaṃ tac ca śabdajātaḥ samavāyaḥ syāt keva⸤la sphoṭasya jātivyaktibhedêva darśanadvayam iti vyaktisphoṭe jātiḥ samavetārthabhedaîna hi bhinnasya nitvasya śabdasyābhinnābhidhānapratya⸤yahetur jātir avaśyābhyupagaṃtavyā | ata eva ca tayāchuritāyā eva vyakter eva vācakatvam upalakṣaṇabhūtā tu jātir āśrīyata iti katham atrānanuya⸤yinyā vyakter vācakatvam iti na codanīya |

śabdārthasaṃbaṃdhasyātra yogyatālakṣaṇābhipretaḥ | sarvo hi śabdaḥ saṃjñātvena niyujyamānaḥ sarvatrā⸤rthe yogyatālakṣaṇena saṃbaṃdhena saṃbahūddhaḥ kevalaṃ śaktyavachedamātre saṃjñākarttur vyāpāro na tv apūrvasaṃkecakaraṇo arthasaṃbaṃdhasyāpauruṣeya⸤tvād ichaṃ cādaikṣu vṛddhiśabdo nāpūrva eva saṃketita iti sarveṣām anekārthatvād vaktṛbhedād vānekatve samānākārāopratyayanibaṃdhanaṃ jātêr eṣa⸤ṇīyā | tad yathāḥ kāśasya saṃyogibhedêna kalitabhedasyānekatve satity ākāśatvaṃ vakṣyate | na caivaṃ sarvasmāt sarvāṃrthaprasaṃtiprasaṃgaḥ praLsiddhivaśenārthapratīteḥ | kutracic ca kasyacit prasiddhatvāśa prasiddhānāṃ cārthānām arthaprakaraṇādayo vibhāgahetava uktā | tād yachā gośabdena nava⸤svartheṣu sannihiteṣu pi prakaraṇādêḥ pratiniyatārthāvasāyas tad êva śabdajātyā śabdavyaktir vācikā prathamabhedena vyapadiśyate | __​_​jātis tata⸤s tad vyaktir ity ayaṃ vāstavaḥ kramaḥ | pratyāyane tv akramataiva

śabdāchuritatve 'pi cārthasya na svarūpavyapagamaḥ | yathā hy ālokāchurito pi gha__​_​rūpeṇa ⸤tirobhavati | evaṃ jātiśabdasvarūpoparakto rthaḥ svarūpāropeṇa śabdālokayor arthaprakāśakattvasyaivaṃvidhasya dṛṣṭer yathā ca gaur vāhīka ity atra ta ⸤gotvamātraṃ pratīyate 'pi tv addhyāropitagorūpo vāhīkaḥ evam ihāpi tu na sphaṭikamaṇyaṃ rthe śabdajāteḥ samāveśo vivakṣitas tasyaiva vāhīka_⸤__​_​_​_​tvā | _bhāvikaś cāyam arthapratyāyane śabdānām abhedasaṃbaṃdho bhyupāya iti pratipādyo pi tathaiva pratipadyate | na hi puruṣādhīnam atad anādau ⸤prasāre 'nenaîva prakāreṇa saṃbaṃdhavyutpatteḥ ko tra niyato dhyāropayitā kalpyatām avyutpannasaṃketasyāpi cābhinnapratyayotpatter arthajātir apy a⸤stīti na śabdajātir edādhyāropitāstv ibhi vādyaṃ śābdī ceyam evaṃvicā pratītir iti cākṣuṣeṇa raktādipratyayena nidarśanena dyutpāditā vakta⸤sainniveśitvābhāve pi ca śabdajāter anādir ayam adhyāropo rūḍhaḥ sad iva vyavahāre śabdārthayor abhedāvasāyād bhedasyāpi ca gaûr vāhīka itiva ⸤pratibhānān miyyājñānam ida na bhavati prāk va saṃbaṃdhasaṃvedanasamayād arthajātayo bhedênāvabhāṃty eva | adyutpannasaṃketasya bālakasya puro ⸤vachiteṣu sāsnādimatsu piṃḍeṣv abhinnaḥ pratyaya utpadyate tadā vācakasannidhānābhāvād abhinnapratyayahetur arthajātir avadhāryate | ata eva ⸤katha bhedênānirddhāritāyām arthajātau śabdajātiḥ samāropyetetyādi ta codanīyaṃ |/

jātikāryāya kalpata ity uktam evārtham abhivyanakti || ꣸ |

ākṛtyabhimatād vaikavibhaktau vājapyāyana⸤ iti jātipakṣe pratyākhyānād akaśeṣasya tatphalam ekaśabdaprayogo traikaśeṣa ity uktaḥ | sadvavivaktā vaikaśeṣeṇa lakṣyate | jātiśabdaîka⸤kaśeṣe prasakta iti vā yojanīyaṃ | evaṃ sati śabdajātir arthajātinām abhedênādhyaṃsyeva pratyāyyamānā jātiśabdagatā jātir ekaśabdatvā⸤ saṃpādayati jātikāryaṃ tad yathā gāvo vṛkṣā ityādir abhinnasāmānyanibandhanas tadêkārthasamavāyāt samāśritaviśiṣṭasaṃkhyāka eke ⸤śabdaprayoga | athā jātaya imā ity ayam api jātyāśrayāparajātyabhāvā dhācakagātyadhyāsāśraya upapadyate | śabdagataṃ ca sāmānyaṃ jātiLkāryam uparacayatīty ucyate | na tv arthajātisv eveti niyamaḥ kenacit kriyata iti | yadā śabdajātayo pi pratphāyyās tadā tāsv apy abhidhānagataṃ jā⸤tikāryāya kalpatā evety āha | śabdajātaya ity acetyādi | tajjātiḥ śabdajātiḥ śabdagataṃ sāmānyaṃ śabdajātaye ity atraîkaśabdaprayoge tasyo⸤ccāratasya śabdajātaya ity anenaikaśabdaprayogeṇa sā pi pratyāyyata iti na prayogānavaschāpattir ity abhiprāyana tad evaṃ svanikāyasiddhā sa⸤darśanāśrayeṇa sārvatrikāṃ jātipadārthavyavaschād aśabdajātiḥ śabdasya yā jātiḥ sā śabdajātiṣu gośabdatvādikāsu vyattischānīyā⸤su pratipādyāsv abhinnaśabdaprayoganibaṃdhanam ity arthaḥ |

yady evaṃ śabdajātiśabdagatānām api jātīnām anyā vācakajātis tāsām apy anyety anavaschā⸤prasaṃga ity āśaṃkyāha ||

prayokṣabhedād vahuṣu śabdajāti⸤śabdeṣv abhinnapratyayanibaṃdhanaṃ yā jātis tebhya eva śabdebhyaḥ svāśrayabhūtebhyo bhinnasvabhāvā sā gośabdajātivargāṃtaḥpātinī na vyapadêśāṃtarārhā ⸤śabdajātiśabdasyāpi gośabdatvādivachabdajātaya ity anenaivaikaśabdaprayogeṇa pratyāyyata iti na prayomāvavaschāpattir ity abhiprāya |

tad êvaṃ svanikā⸤yasiddhāddhyāsadarśanāśrayeṇa sārvatrikī jātipadārthadyavaschā darśitā | svarūpabhūtā hi jātiḥ sarveṣāṃ śabdānām aṃtaraṃgatvād asādhāraṇatvāc ca pratya⸤saṃ pratipādyā | idānīm avyāsānāśrayeṇāpi prauḍhavāditayā jātipadārthavyāptim upapādayitum āha ||

anyathā cātra saṃbaṃdhaḥ | tathā hi | akta śabdajāter arthajātīnāṃ jātikāryā saṃbadhavyutpattis tu na gha⸤ṭate | sa yatra hi saṃketas tatra śabdajātir adhyasyate | sa eva tv anekatvārthajātīnāṃ sāmānyāntaram aṃtareṇa na saṃbhavatīty āha arthajātyabhidhāne pītyā⸤di | yadā viśuddhā evārthajātayaḥ śabdaîr avabhidhīyata ity āśrīyate tadāpi sarve jātyabhidhāyinaḥ | jātyādiśabda api tadā jātivācina evaṃ ⸤nanu niḥsāmānyāni sāmānyānīkati siddhāntas tathaṃ jātyādiśabdā api jātyādhārī jātim abhidadhyur ity āha vyāpāralakṣaṇā iti | vyāpā⸤raḥ kāryaṃ prayojanaṃ tad eva lakṣyate neneti lakṣaṇaṃ hetur yeṣāṃ padapratyāyyānām arthānā te tathā niyamitasvarūpaḥ | ayam āśabdaya | vaiśeṣikādīnāṃ ⸤bhavantu niḥsāmānyāni sāmānyāni | tāni hi vyaktiṣv anneyapratyayāvaseyāni paropādhirūpāṇi svataṃtravyaktivadidaṃtāvabhāsitvābhāvāt sāmānyāṃtareṇa nopādhīyate | vaiyākaraṇānaṃ tu śabdārtho rtha ity abhyupayatām anvayirūpāvachedêna śābdasya pratyayasyotpapyatter jātiṣv api jāLtir aviruddhābhyupagamyā | etad eva hi vyaktiṣv api jātyabhyupagame nimittam ity atrāpi tathābhyupagame kaḥ pradveṣaḥ | pratyakṣa api ca padārthāḥ svakāryaṃ ⸤vijñānādikaṃ kurvaṃtaḥ saṃtīti vyavahriyate | kiṃ punaḥ śabdavācyāḥ padārthā iti sāmānyavacanā dravyādayo śabdavācyatvenaiva lakṣyaṃte | śabdapramāṇakā⸤nāṃ hi yachabda āha t__yat paramārtharūpaṃ | tathā cānvayirūpeṇa guṇo py abhidhīyamāno jātir eva | yathopamānasamāse śyāmādi | tathā copamānāni |⸤ sāmānyavacanair ity ucyate |

evaṃ kriyāś ca bhedênābhidhīyamānā jātiḥ | tathedaṃ tad iti svātaṃtryeṇa viśeṣyatayābhidhīyamānā jātiguṇakriyā ⸤api dravyam iti yathāvasarem agre nirṇeṣyata eva | etac ca laukikavyavahārānuṇyena śāstre smin_ vyutpādyate | śāstrāṃtarapraścisiddhā hi vyavaschā ⸤lokaviruddhā | loke hi gavi śṛṃgaṃ vṛkṣe śākheti vyavahāras tathaiva ca vyākaraṇe py ādhārasaptamīti | śāstrāṃtare ty avayavechavayatīni śṛṃge gauḥ śa⸤khāyāṃ vṛkṣa iti syāt | ichaṃ ca śabdābhidheyasyehārthatvāt_ sarve jātyabhidhāyino yasmāchabdavyāpāreṇa padārthā lakṣyaṃte | yady api bahir vastū⸤ni na saṃti tathāpi śabdaîs tathā pratyāyyaṃte ato bhidhānavyāpāravaśād anvayirūpeṇa pratyāyanād vyāsti|r jātaû padārthe siddhety eṣo py arthaḥ |

a⸤bhidhāna|vyāpāralakṣaṇatvam eva vyaktayati ||

jātau ⸤padārtha iti pakṣāvachedaṃ karoti | atra hi pakṣe sarva eva jāśabdo jātivācīty abhyupagaṃtavyaṃ | bhavatu bhūj jātiṣu jātiḥ śabdais tu jātir vyati⸤riktayā jātyaikasvabhāvaîvāpekṣyate pratyāyyatvenāṃgīkriyate | svālakṣaṇyena hi vastūnāṃ bhedaḥ śabdaiḥ spraṣṭuṃ na śakyate | anvayirūpāveśena saṃ⸤baṃdhavyutpannau śabdaś ca prākacatvāt tathā ca jātīvām itaretarabhedo vastu san nābhidhīyate 'pi tv abhedakalpena tā abhidhīyate | abhedaś ca sāmānyam iti ⸤siddham enaśabdatvaṃ jātayati |

yo pi viśeṣaḥ saṃjñāśabdānāṃ vācyaḥ pratītiniyataḥ so pi jātivat prasiddhajātyā tulyam apekṣyate śabdaîs tavāpi hi bā⸤lyakaumārādyavaschābhedaḥ śabdena vṛśyate 'pi tv abh__vachātṛrūpam evānugartam atra siddhapratyabhijñāpratyayanimitta tatrāvaśyābhyupagaṃtavya|m ano ⸤yasmāj jātivat sarvam apekṣyate śabdaîs tasmāj janati viṣaye śeṣaṃ vā pratipādayantaḥ sarvajātyabhidhāyina iti jātyabhidhānavyāstipti nigama⸤yati | ichaṃ ca saṃjñāśabdānam avijātivādimate jātiśabdatvam ity ekai|va śabdānāṃ pravṛttiḥ |

evaṃ darśanāṃtare pi śabdavyāpārāśrayeṇaîva vyāpti⸤prasiddhir ity āha ||

na kevalaṃ mayiva jātipadārthavādinaitaLd aṃgīkṛtaṃ sarvo rtho jātir iti | yāvad dravye pi padārthe dravyapadārthapakṣe pi dravyadharmā sarvo rtha ucyate | kutaḥ dravyadharmāṇām āśrayāṇād dravyam ataḥ sarvo ⸤rtha iṣyate | vyāptitar ataḥ siddhā bhavatīty arthaḥ | dravyavādināṣy etad abhyupetavyaṃ | vyāptisiddhaye śabdêna yo rtha ucyate sarvo sau dravyadharmayukta evety a⸤bhiprāyaḥ | yathā ca dravyavādinaḥ kecid êva śabdā mukhyadravyābhidhāyinas tadanye tūpacaritadravyākārābhidhāyinaḥ | tathā mamāpi jātivā⸤dino mukhyāṃ jātim abhidadhati kecid upacaritām anya iti matadvaye pi sāmyaṃ | tatranna dravyadharmā i|daṃ ted iti pratyavamarśayogyatvaṃ pariniṣpanna⸤tā svātaṃtryaṃ liṃgasaṃkhyāyogaś cety evam ādaya|s teṣāṃ śuklādiguṇeṣv addhyāropāt te pi dravyasyeva dharmā yeṣām iti dravyadharmāṇaḥ tathā hi śuklo nī⸤laṃ strīpunnapuṃsakāni satvaguṇās tathaikatvādayaś cetyādibhiḥ śabdaîḥ pratyāyyamānā guṇāda_ dravyadharmāṇa'svātaṃtryādirūpeṇāvabhāsaṃta iti ⸤sarvo rtho dravyarūpeṇābhidhīyate |

evaṃ śabdavyāpārāśrayeṇa vyāptir upapāditā | adhunā vaiśeṣikadṛṣṭyāpy arthagatasamānadharmāśrayeṇa jāti⸤padārthavyāptim āha ||

jātīnās etaj jātittvaṃ ye⸤ya svāśrayānuvṛttiḥ sarvajātīnāṃ sādhāraṇo dharmaḥ | sā ca tābhyo nanyāpi sādṛśyād abhedêna parāmṛṣṭā sa_ sarddhāsāṃ jāti | sarvaîva hi jātiḥ tva⸤vyaktīr anuvarttate upalakṣaṇaṃ caîṣa dharmaḥ neta svānurūpapratyayajanakatvaṃ vyadbalā dravyaṃ tadrūpam ābhāti | svānusta_dhātahetudva yadvaśāt_ dravyaṃ ⸤tadrūpābhidhānaṃ vācyaṃ bhavati pratyāśrayaṃ va sarvātmanā paêrisamāptiḥ sādhāraṇo jātidharmaḥ | yadi bhāgaśo jāti varttata tadā bhānaśa eta ⸤gautvādipratyayaḥ syāt | saṃpūrṇaś ca viṣāṇādyavayavadarśane pi ptaṭiti gotvākāraḥ pratyayaḥ prasūyate | pratyāśrayaparisamāptā api ca guṇa ⸤pratidravyaṃṃ abhinnā jātittv ekaivety evam ādayo pi sādhāraṇā dharmā vācyāḥ yathā ca gotvādijātiḥ sarvā vyaktīr vyāpnoti tathaite dharmāḥ marvajātī⸤r vyāpnuvaṃtīdvi jāsvā tulyarūpatvāj jātikāryāya kalpaṃte | evaṃ sarva eva viśeṣā vyāvarttaṃtê anyathānugamāt sāmānyaṃ syur na viśeṣa iti sarva⸤viśeṣeṣu sādhāraṇī vyāvṛtti__​_​_​sadgo dharmo bhavaṃs teṣu jāti(kāryāya kalpaṃte)r ity ucyate |

nanv evaṃ gopiṃḍeṣv api sāmnālāgūlakhurakaja⸤daviṣāṇādyavayavasaṃbaṃdhasya sādhāraṇa|tvāt saiva jāti | vyakta maivaṃ | sāsnādimattvena sāsnāvānityādiḥ pratyayo janyate na tu gaur gaûr ity a⸤nurūpaṃ hi kāryaṃ kāraṇaṃ kalpayati | tad yathā daṃḍīni pratyaye _saṃbaṃdho nimittaṃ na tu daṃḍopāditsā | yady evam anuvṛtyāpi nā jātir jātir iLti pratyayo yuktaḥ vyāvṛtyā ca viśeṣo viśeṣa iti | naitad eva | gatyaṃtarābhāvād atra sadṛśā eva dharmā jātiḥ kalpate mukhye jātimattve bādhakopapa⸤ttes tathā hi sāmānyeṣv aparasāmānyasamavāye navaschādibādhakam anyat_ nirṇītaṃ nidravyavṛttiṣu vyāvṛttapratyayajanakeṣu viśeṣeṣu sāmā⸤nyābhyupagame saṃśayāpanodāya viśeṣāṃtarakalpane teṣām api sāmānyasamavāye saṃśayaviṣayatvād viśeṣāṃtarābhyupagame 'navaschāprasaṃ⸤gaḥ | atha kaścin niḥsāmānyo sti viśeṣas tadā tadaviśeṣāt sarve pi tathā syur ity anyatra vistareṇokta gopiṃḍeṣu tuṃ sāmānyābhyupagame na kiṃ⸤cid bādhakam iti na tatra yathākathaṃcin nimittaṃ parikalpyaṃ tad êvaṃ yatra jātyabhyupagame pramāṇabādho sti tatra sadṛśadharmarūpā jātiḥ | tathā ⸤cābhāvêṣv api sāmānyābhyupagame bhāvatvāpatter abhavanātmakadharmasāmānyād anvayipratyayaviṣayateti saiva tatrāpi jātiḥ |

sarvaśabdaviṣayatvam evābhivyanakti ||

sarvabhāveṣu sadrūpaṃ sāmānyam anugatam abhāvasyāpi buddhyākāreṇa ni⸤rūpamāṇān mahāsattayānayāviyogāt prātipadikamātravācyā sattā | tad uktaṃ | prātipadikārthaḥ satteti dhātubhir api sādhanādhīnalabdhajanma⸤mu kriyāvyaktiṣu samavetā yathopādhyupagṛhītanānātvasattevābhidheyatām āpadyatā siddhasādhyarūpārthadvayātmanā ca tasyā eva vivṛtte⸤s tadaparadraśyabhāvāt sarvaśabdaviṣayatvaṃ sattāyāṃ | pratyayabhāgevā atra yathāyasathaṃ saṃkhyākārakādyupādhiviśiṣṭā sattaivābhidhīyate | ⸤sā codayavyayarahitatvān nityā satpratyayasya sarvadānuvṛtteḥ |

eta sattāmātrasvātmano mahataḥ yad viśeṣaparimāṇāmāḥ yat tat paraṃ viśeṣe⸤bhyo liṃgamātraṃ mahattattvaṃ tasminn ete sattāmātre mahaty ātmany avaschāya vivṛddhikāṣṭām anubhavatī ddhitisaṃsṛṣṭamānāś ca tasminn eva sattāmā⸤tre mahaty ātmany avaschāya yat tan niḥsadasad avyaktam aliṃga tasmin pratiyaṃtīty evaṃ sāṃkhye buddhitattvaṃ __​_​śabdavācyam ādyaṃ jagatkāraṇaṃ nirdiṣṭa⸤m ity ato nantarasya vikāragrāmasya kāraṇarūpānugamāt sattārūpatvam aviruddham iti sattārūpaṃ sarve jagadā__​_​ bhavatīti sattādvaitavāda⸤ sāṃkhyanayenāpy upaṣṭaṃhitaḥ | evaṃ ca sarvaśabdavācyā sattā śabdapravṛttinimittabhūteti yathāyathaṃ bhinnopādhir bhāvapratyavābhidheyā saiva | nanv evaṃ go⸤tvam iti prakṛtipratyayayor ekārthatāprasaṃgaḥ naitat_ upādhibhedena sattāyā bhedā|t prātipadikena gavāśrayāyās tasya abhivādaānaṃ pratyayaina ⸤tu niṣkṛṣṭāśrayasya sāmānyasyābhidhety adoṣaḥ | prakṛtyarthanimittasvabhāvapratyayabheda iti na sāṃkaryaprasaṃgaḥ |