Bhandarkar Oriental Institute MS 109 of 1881-82

|| śrīgaṇeśāya namaḥ || oḿ namaḥ śrībhagavatpāṇinikātyāyanapataṃjalibhyaḥ ||

iha padārthāṣṭakavicāraparatvād vākyapadīyasya prathamakāṃṇḍena prayojanādipadārtho nirṇīte 'naṃtarakāṃ⸤ṇḍopapāditopapatibhir vākyatadarthayor anvākhyeyasthitalakṣaṇayoḥ padārthayor nirṇītatvād upakārakāpoddhārarūpaḥ padavicāraḥ prakramyate tatra niyata⸤vikalpo yathābhiprāyam apoddhāra iti yathāsaṃbhavaṃ padabhedānupadiśati

⸤pratyayāgamādeśādivyuttpatiḥ padavādināṃ ānaṃtyād dhi vākyānāṃ svārasyenāśakyā vyutpatiḥ kartum iti sadṛśapadadvārakaṃ tadupapattir ity arthaḥ

ubhayo⸤r api cāpoddhṛtasyāsatyatvaṃ samānaṃ tathā hi aniyatānupūrvīke yathārtha kalpitānvayavyatirekanibaṃdhano vākyavādīnāṃ padāpoddhāraḥ evaṃ padavādīnāṃ ⸤śāstreṇānvayavyatirekanimitārthāpoddhāravaśaḥ prakṛtipratyayāpoddhāraḥ yad āha vākyakāraḥ siddhaṃ tānvayavyatirekābhyām iti tatra bhinnatvaṃ sāmānyaṃ dvi⸤thetyādiko viśeṣa iti vidhārthe dhāpratyayopapattiḥ prakāśo hi vidhārthaḥ sa ca sāmānyasya bhedako viśeṣaḥ sa ca sādṛśyam eva sarvatra prakāraḥ kaiścid iṣyata ⸤ity ekīyaṃmatam_ kaiścid iti vacanād bhede pi tu prakārākhyā kaiścid abhyupagamyata iti coktaṃ yadi cātra buddhirūpaprakalpitaṃ sādṛśyam eva vidhārthaḥ jñānapra⸤tibiṃbitasya hi bāṃhyād abhyupagamyānukāritvena sādṛśyaṃ sarvatra prakārārthaḥ saṃkalpitasadṛśasyābāhyasya nirvartanād vākyāc capodhriyamāṇasya vā⸤kyārthāṃtarāparikalpanayārthavata evāpoddhāro yuktaḥ arthāpoddhāra eva hi padāpoddhārasya nimitaṃ animite hi tasmin varṇāpoddhārasyāpi prasaṃgāt te⸤ṣām api vyutpādyatā syāt_

vākyārthaś ca sthitalakṣaṇo niraṃśaḥ kārakotkalīnaśarīrakriyāsvabhāvaḥ tatra cāṃśāṃśakalpanayāpoddhāre kārakātmā kri⸤yātmā ca vibhāgārha iti siddhasādhyalakṣaṇāṃśadvayaviṣayaḥ padāpoddhāro dvividhaḥ nāmākhyātarūpaḥ prāthamakalpikaḥ śaktiśaktimator abhedāt kāra⸤kātmā siddharūpo ṃśaḥ yady api ca nāmapadānāṃ pratyayārthasya saṃkhyādeḥ śābda prādhānyaṃ tathāpy arthataḥ prātipadakārthasya jātyāṃkuritasyaiva dravyasyaiva prādhāLnyaṃ siddharūpasya saṃkhyākārakaśaktīnāṃ tadāśrayatvād anayor eva ca nāmākhyātayor viśeṣatvān nipātopasargakarmapravacanīyalakṣaṇaḥ padabhedo ṃtarbhavati

tathā ⸤hi siddhārthābhidhāyi nāmapadam iti tadarthagataṃ viśeṣaṃ dyotayannipātas tatraivāṃtarbhavati_ siddhaṃ hy arthaṃ sākṣād vābhidadhātu_ tadgataṃ viśeṣaṃ vā prakāśayatu ⸤siddhārthāt_ sākṣād vābhidadhā neyato bheda svarādayas tu kecit satvapradhānā eveti te pi nāmapadam eva_ ye tu hirugādayaḥ pṛthakriyāpradhānās teṣām ākhyāṃte ṃ⸤tarbhāvaḥ_ na hi tiṅ_tam evākhyātaṃ kriyāpradhānasya sarvasyaiva tallakṣaṇatvāt_ ata evopasargakarmapravacanīyapadāny apy ākhyātapadam eva sādhyārthaviśeṣadyo⸤tanāt_ evaṃ nipāto pi_ tadgatabhedāṃtaravivakṣāyāṃ tu nipātopasargayor api kaiścit pṛthak_karaṇaṃ tathā hi asty evāpoddhāre rthamātrādviśeṣo nayoḥ na hy etau ⸤sākṣād arthaṃ vadataḥ_ api tu tadgataviśeṣadyotakāv iti vācakābhyāṃ nāmākhyātābhyāṃ pravibhaktau siddhasādhyārthaviśeṣayaviśeṣadyotakatvān nipātānāṃ sādhyaika⸤niyatatvāc copasargāṇāṃ parasparato bhedaḥ_ karmapravacanīyās tu kriyāviśeṣopajanitasaṃbaṃdhāvachedahetava iti saṃbaṃdhaviśeṣadyotanadvāreṇa kriyāviśeṣapra⸤kāśanād upasargeṣv evāṃtarabhavantīti_ catuddhaiva kaiścit padaṃ bhinnaṃ

sākṣāt kriyāviśeṣaprakāśanābhāvā tad api paṃcamaṃ padam iti kaiścit__ tathā hi karma proktavaṃtaḥ ⸤karmapravacanīyā iti atikrāṃtakriyākhyātalakṣaṇasya vyāpārasyātra saṃbhavo nanu varttamānasyety upasargebhyo bhedaḥ_ kriyāgataviśeṣadyotanapūrvakaṃ hi saṃbaṃ⸤dhāvachedanam atra vartamānam__ tathā hi sarvaḥ saṃbaṃdhaḥ kriyākṛta upakārakriyocitatvā tasya kriyām aṃtareṇa upakārābhāvāt__ tatra kvacit kriyāśabdaḥ śrūya ⸤kvacin na śrūyate tatra śrauta eva saṃbaṃdhaviśeṣāvasāyaḥ tad yathā mātuḥ smarati mātuḥ smṛtaṃ_ sarpiṣo jānīta ityādau kriyā hi svabhāvād eva kriyāṃtaravyavadhā⸤nam aṃtareṇa dravyaiḥ saṃyujyate_ yasmān mātāpitṛviṣaye pravarttate 'vatiṣṭhate vā tasmān mātāpitṛsaṃbaṃdhīdaṃ smaraṇam iti kriyākārakabhāvapūrvaka evā⸤yam api saṃbaṃdha iti¦ varṇayaṃti_

aśrute tu kriyāpade dvayī gatiḥ kvacit saṃbaṃdhasvarūpamahimnaiva kriyāpekṣasiddheḥ pratiniyatakriyākārakabhāvapūrvakatvaṃ ⸤śeṣasaṃbaṃdhasya vinaiva karmapravacanīyam avagamyate_ tad yathā upagor apatyaṃ vṛkṣasya śākhetyādāv apatyavatsaṃbaṃdho janikriyānimito vayavāvayavisaṃbaṃdha⸤ś ca sthitikriyānimita ityādi_ kvacit saṃbaṃdhānāṃ pratiniyatakriyāpūrbakatvāvadhāraṇe nāsti sāmarthyaṃ tad yathā rājñaḥ puruṣa ity atra svasvāmibhāvo bharaṇā⸤dyanekakriyānimita ity evāvagamyate_ kriyāviśeṣo nāvadhāryate | tannimitabhūtaḥ_ tathā ca bhāṣyaṃ yad etat svaṃ nāma caturbhiḥ prakārair bhavatī bharaṇād apahara⸤ṇāt krayaṇād yāñcayeti dānādīnāṃ tv ananyatayāvinābhāvāt kriyānumīyata eva kvacit tv avinābhāvinī kriyāpi na pratīyate tathā caivaṃ jātīyake viṣaye ⸤karmapravacanīyo niyataviśiṣṭakriyākṛtatvaṃ saṃbaṃdhasya viśeṣam avagamayati_ tad uktaṃ_ janayitvā kriyāṃ kāṃcit saṃbaṃdho vinivarttate_ śrūyamāṇe kriyāśaLbde saṃbaṃdho jñāyate kvacit_ sa copajātaḥ saṃbaṃdho vinivṛte kriyāpade karmapravacanīyena tatra tatra niyamyata iti niyamas tasya niyatakriyājanitatvaṃ ⸤tathā hi śākalasya saṃhitām anu prāvarṣad iti yo yaṃ saṃhitāprāvarṣaṇayor hetuhetumadbhāvalakṣaṇaḥ saṃbaṃdhaḥ sa niyatakriyājanita ity anunā vedyate ⸤anuniśamyety atrānor niśamayati_kriyāsāhacaryopaladhber iha saṃpāṭharūpatvāt saṃhitāyāṃs tadanumānasyaucityāt_ tatra kriyāvacanatvam asyānya⸤tra dṛṣṭaśakter na kalpyaṃ_

dyotyārthaṃ niṣṭhaṃ ca dyotakatvam iti tad api kriyāpadāprayogād atra nāsti na ca kriyāpadākṣepakatvaṃ_ yathā prādeśaṃ viparilikhatīty a ⸤ca lekhanakriyānupapater mimātikriyākṣepakatvaṃ kārakavibhaktir hi yatra prādeśam iti dvitīyeti yuktas tatsamucitakriyākṣepaḥ iha tu saṃhitām iti ⸤śaiṣikī vibhaktir iti kathaṃ kriyākṣepaḥ kriyākārakayor eva parasparam ākṣepyākṣepakabhāvasyāvinābhāve nyāyyatvāt__ tad yathā_ praviśa piṃḍīm ityā⸤dau nāpi saṃbaṃdhavācitvam atrāmoḥ_ vibhaktyaiva tadabhidhānād iti saṃbaṃdhāvachedasya pratyāyako nānyaḥ saṃbhavatīti pāriśeṣyād anor atra sāmarthyam adhyava⸤sīvyate_ tad uktaṃ_ kriyāyā dyotako nāyaṃ saṃbaṃdhasya na vācakaḥ_ nāpi kriyāpadākṣepī saṃbaṃdhasya tu bhedaka iti_ bhedako viśeṣako dyotaka ity arthaḥ_ ayam atra ⸤bhāvaḥ_ yad anyathāsiddhaṃ tatrāno vyāpārakalpanā yuktā_ yat punar anyathārthasāmarthyādinā sidhyati na tatra tasya śaktiḥ kalpayituṃ pāryata iti padāntarāṇā⸤m arthāṃtaraniveśat saṃbaṃdhaviśeṣasya tato navagatasya karmapravacanīyaviṣayatā siddhā_ nanu yad atrādhikyaṃ vākyārthaḥ sa iti kriyāviśeṣajanitatvala⸤kṣaṇaḥ saṃbaṃdhasyāvachedo vākyārthaḥ_ kim iti na kathyate anos tu paścādbhāvamātravṛtitvam eveti

atrocyate_ ihādhikyaṃ vākyārthatvenocyamāna padārthapṛṣṭhapā⸤titvenānusaraṇīyam_ na tu padārthollaṃghanena tattadvākyopātasya hi sādhyasya vā viśeṣyasya copāttair eva sādhanair viśeṣaiś ca saṃsargas tatrādhikyam__ tad yathā ⸤gāṃ śuklām ānaya nīlotpalam iti ca_ ata evocyate_ āśrayāśrayiṇor vākyān niyamas tavatiṣṭhata iti_ itthaṃ cānupātasyaiva padārthasya vākyārthāt pratī⸤tir nāstīti na saṃbaṃdhāvachedo trāpadārtho vākyārthaḥ śakyate kalpayitum iti karmapravacanīyaviṣaya evāyaṃ_ yad vakṣyati nimitaniyamaḥ śabdāt saṃbaṃdhasya na gṛ⸤hyate_ karmapravacanīyais tu svaviśeṣe varudhyate iti_ atra ca darśanadvayaṃ_ svarūpeṇaiva saṃbaṃdhāṃtaralakṣaṇaḥ karmapravacanīyena saṃbaṃdho vachidyate_ kriyāviśeṣaja⸤nitatvena veti_ tatra svarūpeṇāvachede viśeṣakriyājanitatvapratītiḥ saṃbaṃdhiviśeṣatāparyālocanālabhyā tathā hi_ adhibrahmadatte paṃcālā ity atra ti ⸤svasvāmibhāvo yaṃ saṃbaṃdha ity adhinā vedyate_ brahmadattaś ca svāmīśvaraḥ paṃcālāś ca janapadaḥ svam iti_ tayoḥ saṃbaṃdhinoḥ paripālanakarādānādikriyāprabhāvi⸤ta eva saṃbaṃdho nyāyya ity avagamyate_ evam abhimanyur arjjunaḥ pratīti pratinā sādṛśyalakṣaṇo vyaṃ saṃbaṃdha iti dyotyate_ saṃbaṃdhisvarūpaparyālocanayāLd atra saṃpraharaṇāvikriyākṛta ity avagamyate_ itthaṃ ca śākalyasya saṃhitām anu prāvarṣad ity atrāpi hetuphalābhāvo nāmāyaṃ saṃbaṃdha ity etāvaty evāyam anur vi⸤śrāmyati_ pāṭaviśeṣarūpatvāt saṃhitāyā niśamanakriyāvagatiḥ_ śabdaśravaṇena hi devo varṣad iti saṃbaṃdhamahimno viśiṣṭakriyāprabhāvitvam avasīya⸤te_ kecid iyān anor eva vyāpāra ity āhuḥ_

svarūpāvachede pi ca kriyāyāḥ kāryabhūtasaṃbaṃdhāpekṣayātītakarmatvāt karma proktavaṃta ity arthaḥ_ samaṃ nety eva va⸤stunaḥ kriyāphalasyaiva saṃbaṃdhasya prakāśanāt__ yathā tu tatrabhavat_bhartṛhares tatra tatrābhiprāyo lakṣyate_ tathā nimitaviśeṣāvacheda eva karmaprava⸤canīyakṛta iti rāddhān_taḥ_ adhibrahmadatte paṃcālā iti paripālanakriyātirohitatvaṃ svasvāmibhāvasyādhinā vyajyate_ abhimanyur arjjunataḥ pratī⸤ty atra parājayakṛto nukāryānukaraṇabhāvaḥ pratinā prakāśyata iti sarvatra yojyaṃ_ sustutam atistutam ityādau tu suḥ pūjāyām atir atikramaṇe cetyādi⸤nā karmapravacanīyasaṃjñādhikārakī svārthanirapekṣaivopasargasaṃjñā varttate_ bādhanāya pravarttate_ yathoktaṃ_ karmapravacanīyatvaṃ kriyāyoge vidhīyate_ ṣa⸤tvādivinivṛtyarthaṃ svatyādīnāṃ hi dharmmiṇām iti arthena tu rūpeṇa vibhāge prastute kriyāviśeṣāvadyotakatvād upasargapade svatyādir āṃtarbhavatī⸤ti nāvyāptiḥ_ tad eva vākyād apoddhriyamāṇasya padasyāpoddhārārthaḥ_ viśeṣāśrayeṇa yathāsaṃbhavaṃ bhedo niraṃśakavākyavyutpatyupāyabhūtaḥ pradarśitāaḥ ⸤ata eva svādipadaṃ vākyavyutpatyanaṃtaratvāc chāstre saṃketitaṃ subaṃtaṃ padaṃ vyutpatyupāyabhūtaṃ neha gaṇanārhaṃ_ prakṛtipratyayavad iti dṛṣṭāṃtapakṣanikṣipta⸤m iti nāvyāptiḥ_ padāt kilāsāv apoddhāro na vākyāt_

tad itthaṃ padāpoddhāre pradarśite_ tadarthasyāpoddhṛtasya siddhasādhyarūpadvayayogino matabhedena ⸤svarūpopada...rśanārtham āha_

arthadvāreṇa padaṃ parīkṣyata i⸤ti darśanabhedena prathamam apoddhārapadārthavicāraḥ_ tathā hi_ sarveṣām api śabdānāṃ padarūpāṇāṃ nāmākhyātādisvabhāvānāṃ jātivādimate jātir evārtho ⸤na dravyam_ dravyavādimate tu dravyam eva na jātiḥ_ dvitīyena vāśabdena padārthāntaraṃ sūcitaṃ_ jātiviśiṣṭadravyābhidhānam iti_ jata eva tad eva saṃkalanā⸤rūpaṃ padārthā_v iti sphuṭīkṛtam anyathā vārthe prakrānte vārthopasaṃhāro nopapadyate_ tadvad abhidhāne tu anabhidhānaṃ tāvad dvayor api samānaviramya vyā⸤pārābhāvāc chabdasya ārthas tu jātidravyayor guṇabhāvaḥ yad vā prādhānyenaiva bhinnaviṣayatayā pāṇinidarśane jātidravye śabdenābhidhīyate_ ity aya⸤m atra pakṣaḥ padārthāv ity uktaḥ_ tatra nāmadasya gaur ity ādeḥ gotvādijātir niyatakriyāviṣayasādhanaikārthasamavetasaṃkhyājātir viśeṣaṇabhāvam āpannābhi⸤dheyā anāśrayādy anupapatteḥ_ sāmarthyāt pratītaṃ dravyam

evam ākhyātapadasyāpi vibhinnakriyākṣaṇasamavetābhinnābhidhānapratyayahetukriyā jāLtiviṣayā sākṣād vācakaśaktiḥ kārakādijātis tv atra guṇabhūtā nāmapadagatavacakakārakajātyā kriyājātir ākhyātapadagatā vyaktidvāreṇa samanvaya⸤m eti_ dravyajātis vaikārthasamavāyāt sādhanaśaktidvāreṇa kriyāyogam anubhavati_saṃkhyājātir apy_ekārthasamavāyāt svavyaktyātmanā śaktidvāreṇa⸤ kriyāmukhenaiva kriyānvayam etīti sarvapadārthasamanvayopapattau kalpate vākyārthaḥ_yathā cotkṣepaṇādikṣaṇair asamasamayabhāvibhir apy āvṛtyotkṣepa⸤ṇādijātir abhivyajyate_tathādhiśrayaṇādibhiḥ kriyākṣaṇaiḥ pacatyādikriyājātir iti vicārayiṣyate_vyaktidvārakaṃ vāsyā nityāyā api sā⸤dhyatvam ucyate

upasargādir apy atra darśane nāmākhyātasahabhāvī tadarthasya viśeṣāvadyotakatvāj jātipadārthaka eva viśeṣasya viśiṣṭaviśrāṃtasyai⸤vāvasāyāt karmapravacanīyopi saṃbandho jātiniṣṭha eva guṇaśabdānām api śuklādīnāṃ guṇajātir vācyā_saṃjñāśabdānām api ḍitpādiśabdānāṃ jā⸤tiśabdatvaṃ samarthayiṣyate_

tad itthaṃ vājapyāyanācāryamatena sārvatrikījātipadārthavyavasthopapadyate_vyāḍimate tu sarvaśabdānāṃ dravyam arthas ta⸤syaiva sākṣāt kriyāsamanvayopapatter vākyārthantargatatayā codanāviṣayatvāt yathāha— ekajātisamanvayavaśe⸤na cātra saṃketopapattiḥ anabhidhīyamānāpi jātirūpalakṣaṇīkriyate śabdārthe yathā gṛhādau kākādiḥ ākhyāte 'pi ca sādhanādhāradravyaprādhānyaṃ⸤vyāḍimate devadattaḥ pacatīti dravyeṇaiva sākṣāt saṃbandhopapateḥ kriyā tu guṇabhūtātra vyāpārāviśiṣṭaṃ hi dravyam ākhyātārthaḥ idaṃ tad iti sarvanā⸤mapratyavamarśayogyaṃ cātra dravyam iti sārvatrikīyaṃ vyavasthā tathā ca vakṣyati— ata eva śuklādīnām⸤api dravyapadārthanā siddhā tattadupādhivyavacchinnaṃ vā brahma dravyaṃ śācyaṃ sarvaśabdānāṃ viṣaya iti vakṣyata eva vyaktiparyāyo vā dravyaśabda iti jātivya⸤ktivikalpena sarvaśabdaviṣaya tathā ca sarvaśabdānām ity abhidhānāt padād apy apoddhāre pratyayarūpasyāpi śabdasya yathāyogyaṃ kriyākārakasaṃkhyā⸤di apoddhārapadārtho jātivyaktibhedena samāmnātaḥ ubhayasyāpi vā śabdāt pratīter ubhayaṃ padārthaḥ guṇapradhānabhāvabhedāśrayas tu matavikalpaḥ nitya⸤tvopavarṇanaṃ ca— ity atra bhāṣye— iti dravyasyāpi nityatvam pravāhanityatayā śabdāt sadaiva vā pratīteḥ

tad evam etad anaṃtaraṃ kāṃṇḍe darthanadvayam upapāditam iti yathāsaṃbhavaṃ pratini⸤dhiś ciṃtitaḥ | idānīṃ jātau śabdenābhidhīyamānānāṃ tatra jātyaṃtarābhāvān nirmitā śabdasya pravṛtir āyetety āśaṃkyopapādayitum āha_

svā āsārāraṇī ātmīyā gośarvavyāśabdatvādikā na ⸤tu sakalaśabdasādhāraṇī śabdatvādiḥ evaṃ vāsādhāraṇītvena viśeṣaṇatayā saṃbaṃdhāvyabhicāraḥ gośabdasyārthajātyā saṃbaṃdhavyabhicāre pīti sva ⸤jātir eva mukhyam abhidheyam ity uktaṃ bhavati tathā ca vākyakāraḥ na vā śabdapūrbako hy arthe saṃprakṣyaya iti ata eva vyabhicāriṇyāḥ svarūpajāter artha⸤jāter abhidhāne pi śabdasya nāṃtarīyakam abhidhāyanam iti prathamam ity āha yadabhedena yatpratipatiḥ tad avaśyaṃ tatra pratipatavyam ity etāvatā tatra prā⸤thamyaṃ na tu krameṇābhidhānāt_ yad vā saṃbaṃdhavyutpatikālo pekṣayā prāthamyaṃ tathā hi saṃbaṃdhavyutpatikāle rthajātya nāsti saṃbaṃdhaḥ tathātve vācakatvena ⸤tatra viniyogo 'narthakaḥ syāt_ arthasya pratipannatvād iti so rthas tāvatena śabdena na pratipannaḥ yadi tv asyajātyabhidhānaṃ tadānīṃ na syāt_ tadānarthakatvā⸤d vibhaktiḥ yogo na syād iti prāk_ saṃjñino bhisaṃbaṃdhāt_ saṃjñā rūpapadārthikety uktaṃ bhavati svarūpasvajātir vā darśane bhedena kathyate sarvair iti svarūpai⸤r arthaparaiś ca tasyā eva svarūpaparatayā vyavahārā tathāvyutpannair api śabdair avinābhāvāchabdasvarūpeṇāvasthitā jātiḥ pratipadyate arthasya kṛdity eva ⸤cchabdasvarūpābhedenāvabodhe pi yathāpratipāditakrameṇa śrayeṇa tataḥ svajātipratyāyanād anaṃtaram arthajātīnāṃ gotvādīnām ātmasu tasyā śabdatva⸤jāteḥ samāropasya kalpanā na paramārthaḥ śabdavivartatvenārthasya śabdā tatvato bhedābhāvāt_

yad vā saṃbaṃdhavyutpatikāle gaur ayam artha ity arthajātyā śabda⸤jāter atyaṃtabhedāt sāmānādhikaraṇānyathānupapatyābhedādhyāropaḥ kalpate yathā gaur vāhika iti anyathā saketasyaiva karttuṃ tu śakyatvāt_ tathā cā⸤yam anādir apauruṣeyo vācyavācakabhāvaḥ tathādhyāroyo pi anyathā vācyavācakabhāva eva na ghaṭeta yathā bauddhasya dṛśyavikalpārthekākāro bhedānadhyaLdhyavasāyalakṣaṇaḥ na tu yathā gaur vāhīka ity atra puruṣechāyādhyāropaḥ vyavahāraśabdārthayoḥ sadaivābhedāvasāyāt katham iyaṃ prativarṇabhivyaktāsādhā⸤raṇa jātir asamasamayabhāvibhir varṇaibhivyajyata iti cet_ yathotkṣapaṇātvādijātir iti vrūmaḥ tathā hi pratyekaṃ karmakṣaṇānām upavyaṃjakatve pi yat pra⸤thamo kṣepakṣaṇakṣaṇaḥ sa paramāṇumātravadeśākrameṇa mātmarūpatvāt_ bhramaṇāsārūpyavaśād anavadhāryamāṇa ekaiko bheda ekaiko samartho niyata⸤jātyabhivyaṃjana iti kṣaṇāṃtaram apekṣate na ca tasya bhramaṇakṣaṇād viśeṣo nāsti upakramadyokṣipāmity evaṃ prayatnajanitatvāt_ evaṃ gośabdam u⸤ccārayāmīty evaṃ prayatno yady api gānaṃ gaganaśabdajanakāt prayatnād anya eva hetur bhedādyo gakāraṇayor api bheda eva tathāpi sādṛśyād asau durava⸤dhāra iti vyaṃjako pi san prathamo dhvanisphuṭam abhivyanaktīty āvarttamāno pi viśadatarasāmānyaviśeṣābhivyakto hetuḥ yadāvayavaprakramabaṃdhaḥ ⸤prakrameṇopalakṣaṇa bhavati atha śabdajātiviśeṣādhiyuktā vyavahārā avatiṣṭhaṃte tadānīm asāhacaryāt parasparāvachedavaśena vilakṣaṇatayā ⸤pratibhāsanāt_ yathā ca ślokaḥ sakṛt pavyamāno nāvadhāryate abhyāsena tu phuṭyavabhāsaḥ tathā caramacetasi cakāsti ratatva sphoṭatvaṃ prathamākṣareṇa ⸤hi jāter ābhāsamātraṃ janyate taduttarotaravarṇakālāpenu tu sphuṭatarasphuṭatamaparichaṃdādhānaṃ saṃsmāraviśeṣotpādena dvāreṇābhivyaktiviśeṣa⸤ rabhatatvādau dṛṣṭeḥ tasmāc chabdād arthaṃ pratipadyāmaha iti vyavahārād varṇānom arthāvasāyajanakatvānupapatteḥ prakriyānaṃgasya prathamakāṃḍa eva vi⸤hitasvān nirayayavakaṃ pratyāyakaṃ śabdatatvaṃ jātivyaktibhedena bhinnasphoṭasvabhāvam evāṃgīkāryaṃ gaur ayam artha iti ca vācakābhedena vā⸤pratīteḥ tadanudhyāsacarcitavapu vyavavahāryo rthaḥ tatra ca svarūpasya vācyatā prathamakāṇḍa eva nirṇītā iha tu saṃbaṃdhasamuddeśe pi nirṇeṣyate

abhidhālakṣaṇavyāpāratvam eva vyaktayati_

jāp__tau padārthe iti pakṣāvachedaṃ karoti_ atra hi pakṣe sa eva śabdo jātivācity abhyupagaṃtavyaṃ_ bhavatu vā mā bhūj jātiṣu jātiśa⸤bdes tu jātivyatiriktayā jātyaikasvabhāvaivāpekṣyate_ pratyāyyatvenāṃgīkriyate_ svālakṣaṇyena hi vastūnāṃ bhedaḥ spraṣṭuṃ na śakyate_ satve pi rūpāveśena saṃ⸤baṃdhavyutpattau śabdasya vācakatvāt__ tathā ca jātīnām itaretarabhedo vastu satvābhidhīyate_ api tv abhedakalpanena tā abhidhīyaṃte_ abhedaś ca sāmānyam iti Lsiddham ekaśabdatvaṃ jātaya iti

sarvaśabdaviṣayatvem avābhivyanaktiḥ_

sarvabhāveṣu sa⸤drūpaṃ sāmānyam anugataṃ_ abhāvasyāpi budhyākāreṇa nirūpaṇān mahāsatāyāvinayāviyogāt matipadikamātravācyā satā tad uktaṃ_ prātipadikārthaḥ ⸤sateti_ dhātor api sādhanādhīnalabdho janmasu kriyāvyaktiṣu samavetā_ yathāpādhyupagṛhītanānātvāt sataivābhidheyadhāyakam āpadyate siddhasādhyarū⸤pārthadvayātmanā ca tasyā eva vṛttes tadapararāśyabhāvāt sarvaśabdāviṣayātvaṃ satāyāḥ pratyayabhāgenāpy atra yathāyathaṃ saṃkhyākārakādyupādhiviśiṣṭā ⸤sataivābhidhīyate sa codayavyayarahitaṃtvān nityā satpratyayāsya sarvadānuvṛteḥ_

ete satāmātrasyātmano mahataḥ tad viśeṣapariṇāmā yāt paraṃ viśeṣebhyo ⸤liṃgamātramahattattvaṃ tasminn ete satāmātre mahaty ātmany avasthāya vivṛddhikāṣṭhām anubhavati_ pratisaṃsṛjyamānāś ca tasminn eva satāmātre mahaty ātmany avasthā⸤ya vṛddhikāṣṭām anubhavati_ pratisaṃsṛjyamānāś ca tasminn eva satāmātre mahatātmany avasthāya yan niḥsaktāsatā saddaśasadd avyaktam aliṃgaṃ tasmin pratiyaṃLtīty evaṃ buddhimatvaṃ mahacchabdavācyam ādyaṃ jagatkāraṇaṃ nirdiṣṭam ity ato naṃtarasyāvikāraṇagrāmasya kāraṇarūpānugamāt satārūpatvam aviruddhasatārūpaṃ sarvaja⸤gadākhyātaṃ bhavatīti satādvaitavādaḥ sāṃkhyanayenāpy upavṛṃhitaḥ evaṃ sarvaśabdavācyā satā śabdapravṛtinimitabhūteti yathāyathaṃ bhinnopādhibhāvapratyayā⸤bhidheyā saiva nanv evaṃ gotvam iti pratyayor ekārthatāprasaktāḥ naitat_ upādhibhedena satāyā bhedāt__ prātipadikena gavāśraye nayās tasyā abhidhānaṃ pratya⸤yena tu niṣkṛṣṭāśrayasya sāmānyasyābhidhety adoṣaḥ_ prakṛtyarthanimitaś ca bhāvapratyayabheda iti na sāṃkarye prasaṃgaḥ