The Nepalese Version of the Suśrutasaṃhitā, uttaratantra 1-30,
based on the Nepalese MSSThe Suśruta ProjectSS.utt.2021-04
Copyright Notice
Copyright (C) Dominik Wujastyk
Distributed by SARIT under a Creative Commons
Attribution-ShareAlike 3.0 Unported License.
Under this licence, you are free to Share — to copy, distribute and transmit the
workto Remix — to adapt the work
Under the following conditions:
Attribution — You must attribute the work in the manner
specified by the author or licensor (but not in any way
that suggests that they endorse you or your use of the
work).Share Alike — If you alter, transform, or build upon
this work, you may distribute the resulting work only
under the same or similar license to this one.
More information and fuller details of this license are given on
the Creative Commons website.
SARIT assumes no responsibility for unauthorised use that infringes
the rights of any copyright owners, known or unknown.
University of AlbertaThe Suśruta Project2020The University of AlbertaThe Suśruta Project (https://sushrutaproject.org)NEBegan this file.
[Uttaratantra 1-30]
[Adhyāya 1]
Draft based on MS K.
athātaḥ aupadravikam adhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||
saviṃśe tu śate pūrvam adhyāyānāṃ tu kīrttite |
vakṣye bahuvidhāṃ samyag uttare 'rthān ataḥ paraṃ |
idānīn tat pravakṣyāmi tantram uttarasaṃjñitaṃ |
nikhilenopadṛṣyante yatra rogāḥ pṛthagvidhāḥ ||
śālākyaśāstrā vihitā videhādhiyakīrttitā |
ye ca vistaraśo dṛṣṭāḥ kumārābādhahetavaḥ |
ṣaṭsu kāyacikitsāsu ye coktāḥ paramarṣiṇā |
upasargādayo doṣā yenāpy āgantavaḥ smṛtāḥ ||
triṣaṣṭir asasaṃsarggāḥ svasthavṛttan tathaiva ca |
yuktārthā yuktayaś cāpi doṣabhedāś ca tatvataḥ ||
yatroktā vividhāś cārthā rogasādhanahetavaḥ |
asya tantrasya mahataḥ sāgarākāravarcasaḥ |
ādāv evottamāṃgasthāṃ rogā samabhidhāsyate |
saṃkhyayā lakṣaṇaiś cāpi sādhyāsādhyakrameṇa ca |
vidyādyaṃgulabāhulyaṃ svāṃguṣṭhodaram āyataṃ |
dvyaṅgulaṃ sarvataḥ sārdhaṃ bhiṣaṅ nayanabudbudaṃ |
vṛttaṃ gostanakākāraṃ sarvabhūtaguṇodbhavaṃ |
valaṃ mṛdbhyognito raktaṃ vātātkṛṣṇaṃ sitaṃ jalāt |
ākāśād aśrumārgas tu jāyante netra budbude |
dṛṣṭiś cātra yathā vakṣye tathā vidyād vicakṣaṇaḥ |
netrāyāmavibhāgas tu kṛṣṇammaṇḍalam ucyate |
kṛṣṇāt saptamam icchanti dṛṣṭiṃ dṛṣṭivido janāḥ |
maṇḍalāni ca sandhīś ca paṭalāni ca locane |
yathākramaṃ vijānīyāt pañcaṣaṭ ca ṣaḍ eva ca |
pakṣmavartmasitaśyāvadṛṣṭīnām maṇḍalāni tu |
anupūrvantu catvāro madhyāduktā yathākramaṃ |
pakṣmavarmagataḥ sandhir vartmaśuklagatoparaḥ |
śuklakṛṣṇagatastvanyaḥ kṛṣṇadṛṣṭigatastathā |
tataḥ kanīnikagataḥ ṣaṣṭhaś cāpāṃgagaḥ smṛtaḥ |
dve vartmapaṭale vidyāc catvāry anyāni cākṣṇi tu |
jāyate timiraṃ yeṣu vyādhiparamadāruṇaḥ |
tejo jalāśritaṃ bāhyaṃ teṣv anyapiśitāśritaṃ |
medas tṛtīyam paṭalam āśritaṃ tv asthi cāparaṃ |
pañcamāśaṃ samandṛṣṭes teṣāṃ bāhulyam iṣyate |
sirāṇāṃ kaṇḍarāṇāñ ca medasaḥ kṛṣṇakasya ca
guṇā kṛṣṇātparaṃ śleṣmā bandhanekṣṇoḥ sirāyutaḥ |
sirānusāribhir doṣair viguṇairūrdhvamāśritaiḥ |
jāyante netrabhāgeṣu vyādhayaś cāstu dāruṇāḥ |
tatrāvilaṃ sasaṃrambhamaśrukaṇḍūpadehavat |
gurūṣācoparāgādyair juṣṭañcāvyaktalakṣaṇaiḥ |
saśūlaṃ vartmakośeṣu śukapūrṇṇābham eva ca |
vihanyamānaṃ rūpeṣu kriyāsvakṣi yathāparaṃ |
dṛṣṭvaivamdhīmāñjānīyāddoṣaiṇādhiṣṭhitantu tat |
tatra saṃcayamāsādya vidadhyāttatra bheṣajaṃ |
saṃkṣepataḥ kriyāyogo nidānaparivarjanaṃ |
vātādīnāṃ pratīkāraḥprokto vistarataḥ purā |
uṣṇābhitaptasya jalapraveśāddūrekṣaṇāt svapnaviparyayācca |
svesadrajodhūmaniṣevaṇādvā chardobhighātādvamanātiyogāt |
tathā dravānnātiniṣevaṇācca viṇmūtravātakramanigrahācca |
prasaktasaṃrodanaśokakopācchirābhighātādatimadyayogāt |
nāñca viparyayeṇa kleśābhighātādatimaithunācca |
bāṣpagrahātsūkṣmanirīkṣaṇācca netre vikārāñjanayanti doṣāḥ |
taistribhirdaśadaśa ca kaphenāpyadhikāstrayaḥ |
raktajā ṣoḍaśa jñeyāḥ sarvajāḥpañcaviṃśati |
bāhyau punardvau ca tathā rogāḥ ṣaṭsaptati smṛtāḥ |
hatādhimantho nimiśo dṛṣṭirgambhīrikā ca yā |
yac ca vātāhataṃ vartma te na sidhyanti vātajāḥ |
kācoruṇau mārutajo yāpyo bhavati jānatā |
śuṣkākṣipākābhiṣyando yaś ca mārutaparyayaḥ |
adhimanthānyavātaś ca sādhyā mārutajeṣu te |
hrasvajāḍyajalasrāvāvasādhyau pittasambhavau |
parimlāyī ca nīlī ca kāco yāpyaś ca tanmayaḥ |
śuktisyandodhimanthaś ca tathāmlādhyuṣitañca yat |
dṛṣṭiḥ pittavidagdhā ca dhūmadarśī ca sidhyati |
susrāvaḥ kaphaje sādhyo yāpyaḥ kācastu tanmayaḥ |
abhiṣyandodhivātaś ca balāsagrathitantathā ||
dṛṣṭiḥ śleṣmavidagdhā ca pothakyo lagaṇaś ca yat |
krimigranthipariklinnaṃ vartmaśuklārmapiṣṭakaḥ |
śleṣmopanāhāḥ sādhyāste kathitā śleṣmajeṣu tu |
raktasrāvojakājātaṃ śoṇitārśovraṇānvitaṃ |
śukraṃ na sādhyaṃ kācantu yāpyaṃ kṛṣṇaś ca tanmayaḥ |
manthasyandau kliṣṭavartma harṣotpattau tathaiva ca |
sirājātāñjanākhyā ca sirājālaś ca yatsmṛtaṃ |
parvvaṇy athāvraṇaṃ śukraṃ lohitārma tathārjunaḥ |
ete sādhyā vikāreṣu raktajeṣu bhavanti hi ||
pūyāsrāvo nākulāndhyamakṣīpākātyayojalī |
rogāasādhyāś catvāraḥ sarvajeṣu bhavanti hi |
yāpyā vartmāvabandhastu pakṣmakopaḥ bhaviplutaḥ |
piṇḍākṣastu yo vyādhiḥ sirāsu piṭakā ca yā |
prastāryarmādhīmāṃsārma snāyvarmotsaṅginī ca yā |
pūyālasaś cārbudaś ca śyāvakardamavartmanī |
tathārśovartmaśuṣkārśaḥ śarkarāvartma eva ca |
aśophaśophai mahatau pākau bahalavartma ca |
kumbhikinī vartmagatā bisavartma ca sidhyati |
sanimitto nimittaś ca dvāvasādhyau ca bāhyataḥ |
rogāḥ ṣaṭsaptatistvete saṅgraheṇa prakīrttitāḥ |
bhūyas teṣāṃ pravakṣyāmi saṃkhyārūpacikitsitair iti || śālākṛ 1
||
[Adhyāya 2]
Draft based on MS K.
athātaḥ sandhigatarogavijñānīyam vyākhyāsyāmaḥ ||
navasandhyaśrayaś ca vartmajātāc eka viṃśati |
śuklabhāgaidasekaś ca catvāraḥ kṛṣṇabhāgajāḥ |
sarvāśrayāḥ sapudam adṛṣṭidvādaśaiva ttu |
dvau tu sarvāśrayā vanyāvanimittanimittajau ||
pūyālasaḥ soponāhaḥ srāvāḥ parvaṇikālajī |
krimigranthiś ca vijñeyā rogāḥ sandhigatā nava ||
pakvaḥ śophaḥ sandhijeyaḥ satodaḥ
sravet pūyaṃ sa hi pūyālasākhyaḥ |
granthir mahāndṛṣṭisandhāvapākaḥ
kaṇḍusrāvonīrūjāḥ sopanāḥ |
gatvā sandhīnaśrumārgeṇa doṣāḥ
śravantī vāsvāmimvikārāṃ kanīnāt |
tadviśrāvaṃ netranāḍīti caike
tasyāliṅgaṃ kīrtiyeṣye caturdhā ||
pākāt sandhau saṃśraved yam sa pūyaṃ
pūyāśrāvaḥ savikāro matas tu |
śvetaṃ skatraṃ picchilaṃ yaḥ śravet tu
śleṣmāśrāvaḥ savikāraḥ pradiṣṭaḥ |
raktāśrāvaḥ śoṇitajovikāraḥ
śravadūṣṇa tat tu raktam prabhūtaṃ |
hāridrābhaṃ pītam uṣṇaṃ jalam vā
pittāśrāvaḥ saṃśravet sandhimadhyāt ||
tāmrāṃ tanvīn dāhaśūlopapannāṃ
brūyād vaidyaḥ piṭakāṃ parvaṇīkāṃ |
jātā sandhau kṛṣṇaśuklelajī syāt
tasminn eva prathitāḥ pūrvaliṅgaiḥ ||
krimigranthaivartmataḥ pakṣmataś ca
kūryuḥ kaṇḍūṃ krimayaḥ sandhijātāḥ |
nānārūpā vartmaśuklāntasandhau
caranty antarnayanaṃ dūṣayantya iti || 0 ||
|| śālākye dvitīyo 'dhyāyaḥ ||
[Adhyāya 3]
Draft based on MS K
athāto vartmagatarogaviñjānīyam vyākhyāsyāmaḥ ||
utsaṅnyotha kumbhīkā pothakyo vartmaśarkarāḥ |
tathārśāvarmaśuṣkārśas tathaivāñjanāmikā |
vahalaṃ vartmayac cāpi vyādhir vartmāvavandhakaḥ |
kliṣṭakardamavartmākhyaḥ śyāvavartmas tathaiva ca |
praklinnam apariklinna vartmavātaharañ ca yat | |
arvūda nimiṣaṃ cāpi śoṇitārśaś ca yasmṛtāḥ ||
lagaṇo visanāmā ca pakṣmakopas tathaiva ca |
ekaviṃśatir ityete vikārā vartmasambhavāḥ |
nāmabhis te samūddiṣṭāc sāṃjanaiḥ sampravacyate ||
piḍakābhyantaramūkhī vāhyādhovarmasaṃśrayā |
jñeyā sotsāṅginī nāma piḍākā kṛtiḥ |
kumbhīkavījapratimā piḍakā yasya vartmani |
ādhmāyante bhidyamānāḥ kumbhīkinyas tu tāḥ smṛtāḥ ||
srāviṇyaḥ kaṇḍūrā gurvyo raktasarṣapasammitāḥ || rujāvantyaś ca
piḍakāḥ pothakya iti saṃjñitāḥ ||
piḍakā yā kharā sthūlāḥ śūkṣmābhirabhis amvṛtāḥ |
vartmasthāśarkarānāma sarogāvartmadūṣaṇāḥ |
ervācūvījapratimāpiḍakā mṛduvedanāḥ | śukṣmākharāvartmasthāḥ
arśāvartmastad ucyate |
dīrghāṇkuraḥ kharaḥs tathā dārūṇaisyaktarodbhavaḥ |
vyādhireṣauti vikhyātaḥ śuṣkārśā nāśanāmataḥ ||
dāhatodavatī sravi piḍakāvartmasambhavāḥ |
mṛdvī mandarūjā śukṣmā jñeyā sāñjananāmikā |
vartmopacīyate yasya piḍakābhiḥ samantataḥ |
savarṇṇābhiḥ sthirābhiś ca vidyādvahalavartmavat ||
kaṇḍūrogālpatodena vartmāśophena yo naraḥ |
nabhaḥ sañchādayed akṣi bhaved vandhaḥ sa vartmanāḥ ||
mṛdvalpavedanātāmraṃ yad varṇṇasamam eva ca |
akasmāc ca bhaved raktaṃ kliṣṭavartmati tam viduḥ |
kliṣṭam punaḥ pittayutaṃ śoṇitaṃ vidahed yadā |
tataḥ kliṣṭatvam āpannam ucyate vartmakardamam ||
vartmavadvāhyato taś ca śyāvaṃ śūnāñ ca jāyate |
tadāhuḥ śyāvavarmeti vartmarogaviśoradāḥ ||
arujam vāhyataḥ śūnaṃ vartmayasya naramye hi |
praklinnavartmatam vidyāt klinnam aty arthamn tataḥ ||
yasya dhautāni dhautāni sandidyante punaḥ punaḥ |
vartmānyaparipakvāni nidyapari kinnavartma tat |
vidagdhasandhir niśceṣṭaṃ vartma yasya nirmīlyate |
etad vātahatan nāma jānīyād akṣicintakaḥ |
vartmāntarastham viṣamaṃ granthibhūtam avedanaṃ |
tārvudam iti sarakṣam avilamvi ca ||
nimeṣiṇīḥ sirā vāyuḥ saṃviṣṭaḥ sandhisaṃśrayaḥ |
cālayaty atha vartmāni nimeṣa iti tamviduḥ ||
yaḥ śritau vartmavavetalo mṛduraṃkuraḥ |
tad raktajaṃ śoṇitārśaḥ chinnaś cābhipravardhate |
apākaḥ kaṭhinaḥ sthūlogranthivartmānujorūjaḥ |
lagaṇā savyā nilamveta |
gastīropagataṃ yathā |
visavartmatijātīyāt visapraprakhyodakaśravāṃ
pracālitāni vātena pakṣmāś visaṃ ti hi |
kṣi tti ca |
asite sita mūlakātpataṃ n hy api | |
pakṣmakopaḥ savijñeyāvyādhiḥ paramadāruṇa iti|| ❈ ||
śālākye 3 ||
[Adhyāya 4]
Draft based on MS K.From here to the end of 6.4 is the text of KL 699, awaiting
critical editing
athātaḥ śuklagatarogavijñānīyam vyākhyāsyāmaḥ ||
prastāriśuklakṣatajādhimāṃsaḥ snāvarmasamñjñāḥ khalu pañcarogāḥ |
syāc chuktikothārjunapiṣṭakākhyaḥ jālaṃ sirāṇāṃ piḍakāñ ca yāḥ
syuḥ ||
rogā balāsagrathitena sārdham ekādaśaite khalu śuklabhāge ||
prastāri prathitam athārmaśuklabhāge vistīrṇan tanu
rūdhiraprabhaṃ salīlaṃ |
śuklākhyaṃ mṛdu kathayanti śuklabhāge sasvetaṃ samam abhivardhate
cirāntet ||
yan māṃsaṃ pracayam upaiti śuklabhāge padmābhaṃ tad uśanti
lohitārma |
vistīrṇṇaṃ mṛdu vahalaṃ yakṛtprakāśaṃ śyāvam pṛthu ca tathāpi
māṃsakārma ||
syā vā mas chiravahamāṃsavartmabhāge prastori prabhavati mārūtād
viśuṣkaṃ |
śyāvāḥ syuḥ piśitanibhāś ca bindavo ye śuklābhāḥ sitaniyatāḥ sa
śuklisañjñaḥ ||
eko yaḥ śaśarūdhiropamaś ca binduḥ śuklastho bhavati tam arjanam
vadanti |
utsannaḥ salilanibho tha piṣṭaśuklo bindur yaḥ sa bhavati
piṣṭakaḥ suvṛttaḥ ||
jālābhaḥ kaṭhinasiro mahāṃ saraktaḥ santānaḥ smṛta iha
jālasaṃjñitas tu |
śuklasthāḥ sitapiḍākāḥ śirāvṛtāyā yās tāṃ yādasiasamīpajāḥ sirājā
||
kāśābho mṛdur athavāpi vinvakalyau vijñeyo nayanasite
valāsakākhya iti || || sālākya thva
[Adhyāya 5]
Draft based on MS K.
athāto kṛṣṇagatarogaviñjānīyam vyākhyāsyāmaḥ
yat savraṇaṃ śuklamathāvraṇaṃañ ca pākāyayaś cāpyajā tathaiva |
catvāra ete nayanāmayāsu kṛṣṇapradeśe niyatā bhavanti ||
nimagnarūpaṃ hi bhavet tu kṛṣṇe sūcyaiva vidhvaś ca vibhāti
yadvai |
srāvaṃ sravedūṣṇamatīva yatra tat savraṇaṃ śukram udāharanti
||
vaihāya sātraprabhaprakāśasalya vramāta śaṃśataṃtat
vicchinnamadhyaṃm piśitāvṛtam vā calaṃ sirāsūkṣmam adṛṣṭikṛc ca |
dvitvaggataṃ lohitasantataś ca cirotthitaś vāci vivarjanīta |
uṣṇāśrupātaḥ piḍakā ca netre yasmin bhaven mudganibhaṃ ś ca
śukram |
svetaḥ samākrāmati sarvato hi doṣo hi yasyāsitamaṇḍalan tu |
tam akṣipākāt ayam akṣipākaṃ sarvātmakaṃ varjayitavyam āhuḥ |
ajāpūrīṣapratisorūjāvāṃ salohito lohitapicchilāsraḥ |
vigṛhyaruṣṭaṃ pracayobhyupaiti tañ cājakājātam iti vyavasyet | 0
||
śālākye
[Adhyāya 6]
Draft based on MS K.
athātaḥ sarvvagatarogavijñānīyaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||
syandās tu catvāra ihopadiṣṭā stāvanta eva prathitādhimanthāḥ |
śophāmvitośophayutai ca pākāv ity evam etedaśa sampraṃdiṣṭāḥ |
hatādhimanthonilaparyayaś ca śuṣkākṣipākonyata eva vātaḥ |
dṛṣṭistathāmlādhyuṣitā sirāṇāṃ utpātaharṣāvapi sarvvabhāgau |
prāyena sarva nayanāmayās tu bhavanty abhiṣyandanimittamūlāḥ |
tasmād abhiṣyandamayomānam upakuryadām etāśu hitāya dhīmān ||
nistodanastambhanaromaharṣa saṃharṣapārūṣyaśirobhighātāḥ |
viśuṣkabhāvā śiśirāśrutā ca vātābhipanne nayane bhavanti ||
dāhaprapākau śiśirābhinandau dhūmāyanam vāpyasamuchrayaś ca |
uṣṇāśrutāpītakanetratā ca pittābhipanne nayane bhavanti ||
tāmrāśrutā lohitanetratā ca rājyaḥ samantād api lohitāś ca |
pittasya liṅgāni ca kīrtitāni raktābhipanne nayane bhavanti
||
uṣṇābhinandā gurūtākṣiśophāḥ | kaṇḍupadehāvati śītatā ca |
śrāvāvaḥ piccila eva cāpi kaphābhipanne nayane bhavanti ||
vṛddhair etairabhiṣyandair narāṇāmakriyavatāṃ |
tāvantyastvadhirogāḥ syūrnayane tīvravedanāḥ ||
utpāṭyate bhṛśaṃ ca kuryasya nirmarthyate tathā |
śirasordhañ ca tam vidyādadhimanthaḥ svalakṣaṇaiḥ ||
hanyādṛṣṭiśślaiṣmikaḥ saptarātrāt | tathraktajāḥ pañcarātrāt |
ṣaḍrātrādvaāvātikā vai nihanyātmithyācārātpaittikaḥ sadya eva
||
kaṇḍūpadehāśruyutaḥ pakvodumvarasannibhaḥ |
saṃrambhī dadyate yas tu sokṣi pākaḥ saśophajaḥ ||
śophahīnāni liṅgāni netrapāke tvaśophaje |
upekṣaṇadakṣi yadābhimantho vātātmakaḥ syandayati prasahyaḥ |
rūjābhir ūgrābhir asādhya eṣa hatābhimanthaḥ kila nāma rogaḥ
||
pakṣmadvayekṣibhruvamāśritas tu yadānilaḥ sañcarati praduṣṭaḥ
paryāyateś cāpi rūjākaroti | taṃ paryayaṃ vātakṛtamvadanti ||
kūnitaṃ dārūṇarukṣmavartma sandidyate cāviladarśanaṃ yat |
sudārūṇaṃ yat pratibodhane ca śuṣkākṣipākopahaṃ tadakṣi ||
yasyāvaṭūkarṇṇaśirohanūṣu manyāgato vāpy anilo 'nyatho vā |
kuryād rujāṃ vai bhruvi locane vātamanyato tamudāharanti ||
amlena bhuktena vidāvā pakvāyate sarvata eva netraṃ |
śophānvitaṃ lohitakaṃ sadāhasentadamlādhyuṣitam vadanti ||
avedanā vāpi savedanā vā yasyākṣirājyobhibhavanti tāmrāḥ |
muhurvirajyanti ca tāḥ satādṛgvyādhiḥ śirotpāta iti pradiṣṭaḥ
||
mohāt sirotpāta upekṣitas tu jāyeta rogas tu sirāpraharṣaḥ |
tatrāśramacchaṃ sravati pragāḍhaṃ tathā na śakrotyabhivīkṣituṃ
ceti || ||
śālākye
[Adhyāya 7]
Draft based on MS K.
athāto dṛṣṭigatarogavijñānīyaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
masūradalamātran tu pañcabhūtaprasādajāṃ| |
khadyotavisphuliṅgābhāsiddhāṃ tejobhir avyayaiḥ ||
āvṛtāmpaṭalenokṣṇorvāhyena vivarākṛtiṃ | |
śītasātmyāṃ nṛṇāṃ hanti māhurnayanacintakāḥ |
rogāṃstadāśrayāṃ ghorāṃ ṣaṭ vā pracakṣate |
paṭalānupraviṣṭasya timirasya ca lakṣaṇaṃ |
sirābhir abhisamprāpya vigulaibhyantare bhṛśaṃ |
prathame paṭale yasya rogādṛṣṭaṃ vyavasthitāḥ ||
avyaktāni sa rūpāṇi kadācidatha paśyati ||
dṛṣṭir bhṛśamvihvalati dvitīyaṃ paṭalaṃ gate ||
makṣikāṃ maśakāṃś cāpi jālakāni ca paśyati |
maśulāni patākāṃś ca marīcyaḥ kuṇḍalāni ca |
paripākāṃś ca vividhāṃ varṣamabhrāstamānsi ca |
dūrasthānyapi rūpāṇi manyate ca samīpataḥ |
samīpasthāni dūre ca dṛṣṭerdarśanavibhramāt |
yatnavānapi cātyarthaṃ sūcīpāśaṃ na paśyati |
ūrdhvam paśyati nādhastāṃ tṛtīyam patalaṃ gate ||
mahānapi ca rūpāṇi cchāditānīvacāmvaraiḥ |
karṇanāsākṣi hīnāni vikṛtānīvapaśyati |
yathādoṣañ ca rajyetardṛṣṭirdoṣe valīyasi |
adhasthe ca samīpasthaṃ dūrasthañ coparisthitaḥ |
pārśvasthe ca tathā doṣe pārśvasthāni ca paśyati |
samantāt tu sthite doṣe saṃkulāni prapaśyati |
dṛṣṭimadhyesthi te doṣe saha ñ ca paśyati |
dvidhāśrite dvidhā paśyed vahudhā cānavasthite |
doṣe dṛṣṭāśrite tiyagekaṃ vai samyate dvidhā |
timirākhya sa vai doṣaś ca caturtha paṭalṃ gataṃḥ |
ruṇaddhi sarvato dṛṣṭiliṅganāśamataḥ paraṃ |
asminnapi na te na mobhūte nātirūḍhe mahāgada |
candrādityau sanakṣatrāvantarikṣe ca vidyutaḥ |
nirmalāni ca tejāṃsi bhrājiṣṇūni ca paśyati |
sa eva liṃganāśas tu nīlikākācasaṃjñitaḥ |
vātena cāpi rūpāṇi bhramantīvahi paśyati |
āvilānyarūṇābhāni vyāviddhānīva pārśvataḥ ||
pittenādityakhadyotaśakracāpatāśakra cāpataḍiḍguṇāṃ |
nṛtyantaś caiva śikhinaḥ sarvaṃ kṛṣtaś ca paśyati |
kaphenāñ bhojahārendraśaṃkhāmvumivatārakāḥ |
paśyanta iva rūpāṇi sigdhāni ca himāni ca |
paśyed raktāni raktena tamāṃsi vividhāni ca ||
sasitāny akṛṣṭāni pītāny api ca mānavaḥ |
sannipātena citrāṇi viplatānīva paśyati ||
vahudhā vā dvidhā vāpi sarvāṇyeva samantataḥ |
hīnādhikāṅgānyathavā jyotīṃṣyapi ca bhūyaśaḥ |
pittaṃ kuryāt parimlāyi mūrcchitaṃ sūryatejasā |
pitā diśastathānyo vā ravīniva ca paśyati |
vikīryamāṇaṃ khadyotāṃ kṣāṃ teḥjāṃsi cottaraṃ |
vakṣāmi ṣaḍvidhaṃ rāgairliṅganāśamataḥ paraṃ ||
rāgorūṇe mārutajaḥ pradiṣṭāmlī ca nīlaś ca tathaiva pittāt |
kaphāt sitaḥ śoṇitajaḥ saraktaḥ samasta doṣaprabhavas tu citraḥ |
arūṇammaṇdalaṃ dṛṣṭāsthūlakācorūṇas tu saḥ |
parimlāyini roge syāmlāyīpañcamaṇḍalaṃ |
doṣakṣayāt svayaṃ tatra kadācin syāt tu darśanaṃ |
arūṇaṃ maṇḍalaṃ vātāt cañcalam parūṣan tathā ||
pittato maṇḍalaṃ nīlaṃ kāṃsyābhañ vā sapītakaṃ |
śleṣmaṇā vahulaṃ snigdhāṃ śaṃkha kṣīrendupāṇḍuraṃ |
calaḥ padmapalāśasthaḥ śuklo vindur ivāmbhasaḥ |
mṛdyamāne ca nayane ca nayane maṇḍalaṃ tadvisarpati |
pravālapadmapatrābhaṃ maṇḍalaṃ śoṇitātmakaṃ |
dṛṣṭirāgo bhavec citro liṃganāśe tridoṣaje |
yathāsvaṃ doṣaliṃgāni sarveṣveva bhavanti hi ||
tathā naraḥ pittavidagdhadṛṣṭiḥ kaphena cānyastvatha dhūmadarśī |
yo hrasvajātyo nakulāndhatā ca gambhīrasaṃjñā ca tathaiva dṛṣṭiḥ
|
ṣaḍliṅganāśo viṣame ca rogā dṛṣṭyāśrayāḥ ṣaḍeva caiva ||
pittena duṣṭena yutā tu dṛṣṭiḥ pītā bhavedyasya narasya kiñcit |
pītāni rūpāṇi ca manyate yaḥ savai raraḥ pittavidagdhadṛṣṭiḥ ||
prāpte tṛtīyaṃ paṭalan tu doṣe divā na paśyen niśi vekṣate saḥ
||
tathā naraḥ śleṣmavidagdhadṛṣṭis tāny eva śuklāni hamanyate tu |
triṣu sthito yaḥ paṭaleṣu doṣo naktāndhyam āpādayati prasahyaṃ |
divā sa sūryānugṛhītadṛṣṭiḥ paśyet tu rūpāṇi kaphālpabhāvāt
||
śokajvarāyāsaśirobhitāpairabhyāhatā yasya narasya dṛṣṭiḥ ||
dhūmārn sa vaipaśyati sarvvabhāvāṃstan dhūmadarśīti vadanti rogaṃ
||
yo hrasvajātyo divaseṣu kṛcchrādhhrasvāṇi rūpāṇi ca tena paśyet |
vidyotate yasya narasya dṛṣṭirdoṣābhipannā nakulasya yadvat |
citrāṇi rūpāṇi divāsu paśyet sa vai vikāro nakulāndhyasaṃjñaḥ ||
dṛṣṭirvirūpā śvasanopasṛṣṭā saṃkucyatebhyantarataś ca yāni |
rujavagāḍhañ ca tam akṣirogaṃ gambhīriketi pravadanti tajjñāḥ ||
vāhau punar vā vihayau pradiṣṭau nimittataś cāpy animittataś ca |
nimittajās tatra manobhitāj jñeyas tv abhiṣyantanidarśanam saḥ ||
surarṣigandharvamahoragāṇāṃ sandarśanenāpi ca bhāskarasya ||
hanyeta dṛṣṭirmanujasya yasya saliṅganāśastvanimittasaṃjñaḥ |
tatrākṣi vispaṣṭaṃ mivābhi bhāti vaidūryavarṇā vimalā ca dṛṣṭiḥ
||
ityete nayanagatā maye harogānirdiṣṭāḥ pṛthagiha ṣaṭ vā saptatiś
ca |
teṣāṃ ye pṛthagapṛthak va spaṣṭārthaśṛṇuta cikitsitaṃ yathāvad
iti || ❈ ||
śālākye ||
[Adhyāya 8]
Draft based on MS K.
athātaś cikitsāpravibhāgī vyākhyāsyāmaḥ |
ṣaṭ saptatir yebhihitā vyādhayo nāmalakṣaṇaiḥ |
teṣāñ cikirsitam idaṃ samāsādyās ataḥ śṛṇuḥ ||
chedyās teṣu daśaikañ ca nava lekhyā bhavanti hi ||
bhedyāḥ pañca tu rogām syur vyadhyāḥ pañcadaśaiva tu |
dvādaśāśastrakṛtyāś ca yapyāḥ sapta bhavanti ca |
rogā varjayitavyāḥ syur daśapañca ca jānatā| asādhau ca bhavetāṃ
tu yāpyo vāgantu saṃjñitau ||
arśānvitaṃ bhavati vartma tu yasya cārśaḥ | śuklan
tathārvudamatho piḍakāḥ sirājāḥ |
jālaṃ sirājam atha pañcavidhaṃ tathārma chedyā bhavanti saha
parvaṇi kāmayena ||
utsaṅginī vahalakardamavartmanī ca śyāvañ ca yac ca paṭhitaṃ
tviha vaddhavartma |
kliṣṭañ ca pothakiyutaṃ khalu yat tu vartma kumbhīkinī ca
sahaśarkarayā ca lekhyāḥ ||
śleṣmopanāhalagaṇau tu visañ ca nedyā granthiś ca yaḥ krimikṛto
ñjananāmikā ca ||
ādau sirā nigaditās tu prayoge pākau cayo nayanaḥ yavanonyataś ca
||
pūyālasāni manthasaṃjñā syandāś ca yānty upaśamanti
sirāvyadhaiste |
śuṣkākṣipākakaphapittavidagdhadṛṣṭiṣvamlākhyaśukrasahitārjunapiṣṭakena|
aklinnavartmahutabhugdhvajadarśiśukti praklinnavartmasu tathaiva
valāsasaṃjñāḥ |
āgantunāma ya ytena ca dūṣitāyāṃ dṛṣṭyāṃ na śastrapatanaṃ
pravadanti vaidyāḥ ||
sampśyataḥ ṣaḍ api bhitās tu kāvās te pakṣmakopasayitās tu
bhaadanti yāpyāḥ ||
catvāra eva pavanaprabhavās tv asādhyā dvau pittajau
kaphanimittaja eka eva | catvāra eva rūdhiraprabhavos tridoṣās
tāvanta eva suruṇau ca tathāparau dvāv iti ||
śālākyasthāne || 0 ||
[Adhyāya 9]
Draft based on MS K.
athāto vātābhiṣyandapratiṣedhaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||
purāṇaṃ sarppiṣāsnigdhau syandādhīmanthapīḍitau |
svedayitvā yathānyāyaṃ sirāvyadham upācaret |
sampādayed bastibhiś ca samyak snehaviracitau |
tarpaṇaṃ puṭapākaiś ca dhūmair āścyotanais tathā |
nasyaiḥ snehaparīṣekaiḥ śirobastibhir eva ca |
vātaghnānūpajalajāṃ māṃsāmlaṃkvāthasevanaiḥ |
catuḥ snehaiḥ sukhoṣṇaiś ca tat pītām varatāpanaiḥ |
payobhir veśavāraiś ca pāyasaiḥ sālvaṇais tathā |
bhiṣak saṃpādayed etām upanāheś ca pūjitaiḥ |
grāmyānūpodakaiḥ snigdhaiḥ rasaiḥ phalarasāyutaiḥ |
susaṃskṛtaiḥ payobhiś ca tayor rahāra iṣyate |
bhuktopari piveyātāṃ ghṛtaṃ to ca pipāvanau |
eraṇḍapallave mūle tvaci vāthaṃ payaḥ śritaṃ |
kaṇṭhakārāś ca mūlāsyāṃ sukhoṣṭaṃ sevanahitaṃ |
sendhavodīcyamadhukapippalībhir ayo pi vā |
hitamardhodakaṃ seke tathāścyotanam eva ca |
hrīveracakraśāṅgaṣṭhodumvaratvakṣu sādhitaṃ |
sāmbhasāpayasājena śūlāścyotanam uttamaṃ ||
madhukaṃ rajanīpathyādevadārūś ca pīṣayet |
ājenapayasā śreṣṭhamabhiṣyane tadañjanaṃ ||
gairikaḥ saindhavaṃ kṛṣṇaṃ nagaraṃ ca yathottaraṃ |
piṣṭaṃ dviraṃśatobhir vā kāñjanam iṣyate ||
snehāñjanañ cātra hitaṃ vakṣyate tadyathāvidhiḥ |
rogo yaś cānyatovāto yaś ca mārūtaparyayaḥ |
anenaiva vidhānena bhiṣak tānyapi sādhayet ||
pūrvabhaktahitaṃ sarpiḥ kṣīrañcātrātha bhojayet | vṛkṣādanyāṃ
kapittheca pañcamūle mahatyapi|
sakṣīrakarkaṭarase siddhañ cā pivet ghṛtaṃ |
pānam vā hitam atrāhuḥ pakvāś cārtragalāgnikaiḥ |
sakṣīraṃ meṣaśṛṃgāś ca sarpirvīratarepi ca |
saindhavaṃ dārūśuṇṭhī ca mātuluṅgaraso ghṛtaṃ |
stanyodakāvaṃ karttavyaṃ śuṣkapāke tadañjanaṃ |
pūjitaṃ sarpiṣaś cātra pānamakṣṇoś ca tarpaṇaṃ |
ghṛtena jīvanīyena nasyaṃ tailena cānunā |
pariṣekohitaś cātra payaḥ śītaṃ sasaindhavaṃ |
rajanādārūsiddham vā sendhavena sāmāyutaṃ |
sarpiryutam stanya dhṛṣṭamañjane ca mahauṣadhaṃ |
vasā vānūpajalajāḥ saindhavena samāyutāḥ |
nāgaronmiśritāḥ kiñcic chuṣkapāke tadañjanaṃ |
pavanaprabhavā rogā ye kecid dṛṣṭināśanāḥ |
vījenānena matimān steṣu karmaprayojayet iti ||
śālākye || || 0 ||
[Adhyāya 10]
Draft based on MS K.
athātaḥ pittābhiṣyandapratiṣedhaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
pittasyānde paittike cādhimanthe sirāvyadhaḥ sraṃsanañ
cādhyudāraṃ |
akṣṇo sṛ puṭapākāñjanāni ca kramaḥ sarvaḥ pittavīsarpahā ca ||
gundraṃ śāliṃ śaivalaṃ darbhamikṣur nalaṃ lodhraṃ vetasam
padmakañ ca |
drākṣākṣaudraṃ candanañ cotpalañ ca stiyāḥ stanyarasamikṣāḥ sitā
ca |
padmam patraṃ yaṣṭhi sākaṃ haridrāṃ tathānantā cāpi
sambhṛtyasarpiḥ | siddhaṃ sekatarpaṇo cāñjane ca hitaṃ kṣīraṃ cā
me te dhūmakai |
yojyo vargo vyasta eṣo dvidhā vā ca sacāpi nasyethāvat |
kriyāḥ sarvāḥ pittaharām ca śastāḥ tryahādūrdhvaṃ kṣīrasarpiś ca
nasyaṃ |
pālāśaṃ syācchoṇitaṃ cāñjanārtham bhavetkāryaṃ śarkarā
kṣaudrayuktaṃ |
rasakriyāṃ śarkarākṣaudrayuktaṃ pālindyām vā madhuke cāpi kuryāt
|
mustaṃ phenaḥ sāgaraṃ sotpalañ ca krimighnailādhātrivījād rasañ
ca |
kāryaṃ cūrṇāñjanārthaṃ raso vā stanyopeto dhātakīsyandanābhyāṃ |
yoṣitstanya śātakumbhaṃ vighṛṣṭaṃ sitākṣaudre kiṃśukādvāpi puṣpāṃ
|
lodhraṃ drākṣāṃ śarkarāñcotpalañ striyāḥ stanye ṣaṣṭisākaṃ kṛtañ
ca |
piṣṭvā kṣīre varṇakasya tvacaṃ ca vaijalonmiśrañ candanodūmvarañ
ca |
kṣaumāvardham pathyamāścyotane vā | ghṛtabhṛṣṭaṃ yaṣṭisāhvaṃ
salodhraṃ |
toyonmiśraṃ kārśamarīdhātripathyāstathaivāḥ kaṭphalañ cāmvunaiva
|
eṣā kriyāmlākhyurṣitasaśuktau kāryā sarvāvyapavarjyaḥ sirāṇāṃ |
sarpiḥ peyaṃ traiphalaṃ tailvakam vā peyaṃ vā kevalaṃ yat purāṇaṃ
|
doṣe kṛtes tu krikayāmadhastāc chītair dravyair añjanān yasya
kuryāt |
vaidūryam vā sphāṭikaṃ vidrumañ ca muktāṃ śaṃkhaṃ cāñjanaṃ
cāñcanañ ca |
sa candanaṃ śarkarākṣaudrayuktaṃ śuktiṃ hanyād añje naitad āśuḥ |
ghṛtaṃ pived dhūmadarśī naras tu
vidhiṃ kuryāt pittaharañ ca sarvam iti ||
aupadravaṃ sandhigataṃ vartmaśuklagataṃ tathā |
kṛṣṇagataṃ sarvagataṃ dṛṣṭirogam athāparaṃ ||
cikitsāpravibhāñ ca vātābhiṣyandapittakaiḥ |
śālākyakāśirājena proktaṃ vai prathamo daśa || śālākye || ❈ ||
[Adhyāya 11]
Draft based on MS K.
athātaḥ śleṣmābhiṣyandapratiṣedham vyākhyāsyāmaḥ |
syandādhimanthaikaphajau jayet śiroṇām atha mokṣaṇena |
svedāvapīḍāñjanasya dhūmaitathai tīkṣṇaiḥ kavaḍagrahaiś ca |
uṣṇais tathāścyotanasamvidhānais tathaiva rukṣaiḥ puṭapākayogaiḥ
|
tryahāṃ tryahā ccāpy apatarpaṇānte tau prātar annaṃ hitam
āpnuyātāṃ |
phaṇijjhakosphutakapitthavilveṣa dhattūrapīlūsurasārkabhāgoḥ |
svedam vidadhyād athavātralepaṃ varhiṣṭhaśuṇṭhīsuradārukuṣṭhaiḥ |
sindhūprasutaṃ triphalāmadhukaprapauṇḍarīkāñjanatutthatāmraiḥ |
vartmyāñjane syur jalasamprapiṣṭhā pathyā haridrā maricāñ janair
vā
trīṇyupaṇāni triphalā haridrām viḍaṃgasārañ ca samāni ca syuḥ |
varhiṣṭhakuṣṭhesuradārūṇaśaṃkhapāṭhānakhavyoṣamanaḥ śilā ca |
mūrvvāś ca jāśyā mūkulāni cāpi piṣṭhvāmvunaitāni bhiṣagvidadhyāt
|
phalaṃ prakīryātvathavāpiśigrāḥ puṣpañca tulyaṃ vṛhadarśanasya |
rasāñjanañ candanasaindhavañ ca manaḥśilāle laśunañ ca tulyaṃ |
piṣṭhvātha varttī vidadhīta samyag na detu dhīmāṃ
kaphajeñjanārthaṃ |
roge valāsagrathitentujānḥ tu kuryād idaṃ syāt praviśāṣyadehaḥ |
nīlāṃ yavānājapayonnupītāṃ saṃśādhya saṃśoṣya tato nūdahya |
takṣārakalyena ca bhasmadhīmāṃ pakvam vidadhyādathaveśūnāḍyāṃ |
etadvalāsagrathiteñjanaṃ syāt kalpas tatthaivaiṣaphaliñjakeṣu |
mahauṣadhaṃ māgadhikāś ca mukhyāṃ sasandhavaṃ yat maricañ ca
śuṣkaṃ |
tatmātuluṅgasya rasena piṣṭaṃ netrāñjanaṃ piṣṭakamāśu hanyāt |
phaler vṛhatyā magadhodbhavānāṃ kalkaṃ niravāt vāt
phalapākasīndhya
śrotojayuktaṃ tata uddhṛtaṃ syāt tadvātra pathyaṃ vidhireṣa cāpi
||
vārtākiśigrumṛgaja paṭolakirātatiktāmalakīphaleṣu ||
kāsīsasāmudrarasāñjanāni jātyās tathā kṣārakam eva cāpi |
paklinnavartmany upadiśyet etu yogāñjanaṃ tan madhunā vighṛṣṭaṃ |
nādeyamagryalavalañ ca śuklaṃ nepālajātāñ ca samāsatas tu |
samātuluṃgādrasa eṣayogaḥ kaṇḍun nihanyāt sakṛdañjanena ||
saśṛṅgaveraṃ suradārū mukhyaṃ sindhuprasūtaṃ mukulañ ca jātyāḥ |
surāsupiṣṭaṃ svidamañjanan tu kaṇḍvāñ ca śophe ca hitaṃ vadanti |
syandādhimanthakramam ācarec ca sarveṣu caiteṣu sadā pramatta iti
||