athātaḥ
pratyekamarma= nirddeśaṃ śārīraṃ vyākhyāsyāmaḥ || śarīrasaṃkhyākaraṇe hi māṃsaśirādivyākaraṇamabhihitaḥ | marmāṇi ca
māṃsaśirādisaṃśritānyataḥ tadanaṃtaraṃ marmāṇāṃ nirddeśo yujyata i|tyāha | 2
pratyekaṃ śabdādagre māṃsādāddādiśabdo lupto dṛṣṭavyaḥ tena pratyekaṃ
māṃsādi marmāṇāṃ nirdeśo vivaraṇaṃ yasmin tat tathā ||2
saptottaraṃ marmaśataṃ tadanuvyākhyāsyāmaḥ
|| tāni
marmāṇi= paṃcātma=kāni || paṃcaprakārāṇi tad yathā || māṃsamarmāṇi || śirāmarmāṇi |
snāyumarmāṇi || asthimarmāṇi | saṃdhimarmāṇi = | ceti || na khalu = māṃsa = śirāsnāyu asthisaṃdhivyatirekeṇānyāni marmāṇi bhavaṃti ||
yasmānnopalabhyaṃte || nanu kathaṃ māṃsādīni
paṃcaiva mamāṇi nādhikānīti darśayannāha ||1| nanu śrotaḥ prabhṛtīnām api
māraṇātmakatvān marmatvam asty eva | tat kathaṃ māṃsādivyatirekeṇa anyāni marmāṇi
nopalabhyaṃta ity uktaṃ | ucyate mārayaṃtīti mamāṇi ucyaṃte | śrotasi kṣatepi
nāvaśyatayā maraṇaṃ | tato vakṣyati śroto viddhaṃ tu pratyākhyāyopacared iti | yady
evaṃ tarhi | ruk karavaikalyakarāṇāmamāraṇātmakatvāt marmatvaṃ na syād iti | cet |
tanna | rukkaravaikalyakareṣv api agnīṣomādi prāṇānāṃ madhye kasyacit prāṇasya hāniḥ
| athavā śrotaḥ prabhṛtīni māṃsādīny avyatiricā varttaṃte | yato māṃsādiṣv eva
śrotaḥ prabhṛtīni saṃti tasmān māṃsādīni paṃcaiva marmāṇi ||1|| mārayaṃtīti marmāṇi ucyaṃte 1
11 māṃsamarma
41 śirāmarma
27 snāyumarma
8 asthimarma
20 saṃdhimarma
107
tatraikādaśa=
māṃsamarmāṇi || eka
catvāriṃśat= śirāmarmāṇi | saptaviṃśatiḥ snāyumarmāṇi | aṣṭā= vasthimarmāṇi || viṃ
śatiḥ= saṃdhimarmāṇi || iti
|| tadetat saptottaraṃ marmaśataṃ |
teṣāmekādaśaikasmin sa
kthni bhavaṃti || etenetara sakthi
bāhū ca vyākhyātau || udarorasordvādaśa caturdaśa pṛṣṭhe
| grīvāyāṃ
pratyūrddhva sapta | triṃśat ||
tatra sakthimarmāṇi | kṣipra= talahṛdayakūrccaśi
rogulpheṃdrabastijānvāṇyūrvīlohitākṣāṇi viṭapaṃ ceti || etenetarasakthi vyākhyātaṃ ||
|| atra kṣiprādi ekaikaṃ gaṇayitavyaṃ | evam
ekādaśakṣiprādīnāṃ lakṣaṇam ācāryaḥ svayam ekāgre kariṣyati || 2 atotremāni na
vyākhyātāni ||2||
|| udaro= rasos tu
gudabastinābhihṛdayastana=
mūlastanarohitānyapastaṃbhāvapalāpau ceti
||
pṛṣṭhamarmāṇi tu || kaṭī=
kataruṇakukuṃdarāṃ nitaṃbapārśvasaṃdhivṛhatyaṃśaphalakānyaṃ
śau ceti ||
bāhumarmāṇi tu || kṣipratalahṛdayakūrccakūrccaśiromaṇibaṃdhakūrparā=
ṇyūrvīlohitākṣāṇi kakṣadharaṃ ceti || etenetarobāhu vyākhyātaḥ || jatruṇa
ūrddhvaṃ ca
tasro dhamanyaḥ | aṣṭau mātṛkāḥ | dve kṛkāṭike | dve vidhure |
dve phale | dvāvapāṃgau | dvāva
varttau | dvāvukṣepau | dvau śaṃkhau | ekā
sthāpaṇī | paṃca sīmaṃtā | catvāriśṛṃgāṭakānyekodhi
patiriti || udarādi hṛdayāṃtaṃ ekaikaṃ
gaṇayitvātavyaṃ stanamūlāni dve deva | evaṃ dvādaśapṛṣṭhamarmāṇaï 1
kaṭīkataruṇādīni dve dve | evaṃ caturdaśa || 2 atrāpi
kṣiprādi ekaikaṃ gaṇayitavyaṃ 3
tatra=
talahṛdayeṃdrabastigudastanarohitāni || māṃsamarmāṇi || nīnī
ladhamanīmātṛkāśṛṃgāṭakāpāṃgasthapaṇī phaṇastanamūlāpalāpāpastaṃbahṛdaya
nābhipārśvasaṃdhivṛhatīlohitākṣorvyaḥ || śirāmarmāṇi || āṇīviṭapakakṣadhadharakūrcakūrcaśirobasti kṣiprāṃśavidhurokṣepāḥ || snāyumarmāṇi | kaṭīkataruṇani
tāṃbāṃśaphalakaśaṃkhastvasthimarmāṇi ||
jānukurparaśīmaṃtādhipatigulphamaṇibaṃdha
kukuṃdarāvarttakṛkādikāśceti ||
saṃdhimarmāṇīti || tatraikādaśamāṃsamarmāṇītyādivākye prāguddiṣṭānāṃ māṃsādimarmaṇāṃ nāmānyāha ||3 eteṣāṃ māsādīmarmaṇāṃ saṃkhyā prāg atraiva
adhyāye vyākhyātā | tena atra na vyākhyāyate ||3
tānye= tāni
paṃcavikalpāni= ma
rmāṇi bhavaṃti || tad yathā || sadyaḥ prāṇaharāṇi kālāṃtaraprāṇaharāṇi | viśalya
ghnāni | vaikalyakarāṇi | rujākarāṇi || tatra sadyaḥ
prāhaṇaharāṇyekonaviṃśatiḥ ||
kākālāṃtaraprāṇaharāṇi
trayastriṃśat || triṇi viśalyaghnāni || catuścatvāriṃśa
dvaikalyakarāṇi ||
aṣṭau rujākarāṇīti ||
bhavaṃti cātra || || śṛṃgā= ṭakānyadhi
dhipatiḥ śaṃkhau kaṃṭhaśirāgudaṃ ||
hṛdayaṃ bastinābhyau ca ghnaṃti sadyo hatāni tu ||1|| catvāri śṛṃgāṭakāni | kaṃṭhaśirā aṣṭau mātṛkā |
ekavam ekonaviṃśati sadyoghnāni ||3
va
kṣo= marmāṇi sīmaṃta=talakṣipreṃdraba =stayaḥ ||
kaṭī=kataruṇe bastiṃ
saṃdhī= pārśvayor
vṛhatī=
ca yā ||2|| vakṣo marmāṇi |
stanamūle dve | stanarohite dve | apālāpau dvau | apastaṃbhau dvau | evam aṣṭau
vakṣo marmāṇi | sīmaṃtāḥ paṃcatalāni catvāri | kṣiprāṇi catvāri | iṃdrabastayaś
catvāraḥ | dve kaṭīkataruṇe dve pārśvasaṃdhi dve vṛhatyau dvau nitaṃbau evaṃ
trayastriṃśat kālāṃtaraprāṇaharāṇi ||1||
nitaṃvāviti caitāni kā=lāṃtaraharāṇi tu ||
utkṣepausthapaṇī caiva viśa=lya
ghnāni nirdiśet ||3|| trayastriṃśat kālāṃtaraprāṇaharāṇi 1 evaṃ trīṇi viśalyaghnāni
vikalyaghnāni pāṭhaḥ 1
lo=hitākṣāṇi=
jānū=rvo= kūrcāviṭipakūrparā ||
kukuṃdare kakṣadhare
vidhure saṃkṛkāṭike ||4|| catvāri lohitākṣanāmadheyāni | āṇayaś catasraḥ | jānu dve | caturasra
ūrvyaḥ | catvāra kurcāḥ | viṭapādināṃ āvarttānāṃ pratyekaṃ dvau dvau || iti
catuścatvāriśat vaikalyakarāṇi ||2
aṃśāṃsaphalakāpāṃga nīlamanye phaṇe tathā ||
vaikalyakara
ṇānyāhur āvarttau dvau tathaiva ca ||
gulphau dvau paṇibaṃdhau dvau dve dve kū=rcaśirāṃsi ca ||
rujākarā
ṇi jānīyād dṛṣṭāvetāni buddhimān ||6||
kṣiprāṇi viddhamāṇitrāṇi ghnaṃti kālāṃ
tareṇa vā || dve dve kūcaśirāṃsi ceti | dve
kūrcaśirasihastayoḥ evaṃ catvāri kūrcaśirāṃsi ||4
marmāṇi māṃsaśirāsnāyvasthisaṃnni=pātāsteṣu svabhāvata eva viśeṣeṇa
prā=ṇāstiṣṭhaṃti | tasmāt marmastvabhihitās
tāṃstā=n | bhāvān
pratipadyaṃte | saṃnnipātāḥ saṃśleṣaḥ
atyaṃtamiśrībhāvaḥ 3 saṃnipātaḥ saṃśleṣaḥ | atyaṃtamiśrībhāva iti yāvat sarveṣāṃ
sarvatra marmāṇi saṃśleṣepi māṃsamarmaśarāmarmādivyavahāra ādhikyam āśrity a
pārthivādi vyavahāravat svabhāva iti | hetvaṃtaranirapekṣatayā || prāṇāḥ agnyādayaḥ
|2 tān tān iti iṃdriyārtheṣv asaṃprāptir manobuviparyayaḥ | ity ādikān | anye tu
bhramaḥ pralāpaḥ patanaṃ ity ādikān || ola 2
tatra sadyaḥ
prāṇaharāṇyāgneyānya= gniguṇeṣvāśu kṣīṇeṣu kṣapayaṃti |
kālāṃtara prāṇaharāṇi āgneyānīti yadyapi somamārutatejāṃsi rajaḥ satvatamāṃsi ca ||
marmasu prāyasaḥ puṃsā bhūtātmā cāvatiṣṭhati 1
saumyāgneyānyagniguṇeṣvāśukṣīṇeṣu krameṇa ca somaguṇeṣu kālāṃtareṇa ca
kṣapayaṃ
ti || viśalyaprāṇaharāṇi vāyavyāni |
śalyamumukhāvaruddho yāvad aṃtarvāyus tiṣṭhaṃti
|
tāvajjīvatyudhṛtamātre tu śalye marmasthānāśrito vāyu niṣkrāmati | tasmāt saśa
lyo jīvati | uddhṛtaśalyo mriyate | pākātpatitaśalyo vā jīvati | vaikalyakarāṇi
saumyāni | somo hi sthiratvā chaityāc ca prāṇāvalaṃbanaṃ karoti |
rujākarāṇyagnivāyu
guṇabhūyiṣṭhāni | viśeṣeṇa tau rujākarau | pāṃcabhautikīṃ
ca rujāmāhur eke |
d āhur māṃsādīnāṃ paṃcānām api samastānāṃ
samṛddhānāṃ ca samavāyāt | sadyaḥ prāṇaha
rāṇi | ekahīnā=nāmalpānāṃ vā kālāṃtaraprāṇaharāṇi |
dvihīnānāṃ viśalyaprāṇa
harāṇi | trihīnāṃ vaikalyakarāṇi | ekasmin eva
rujākarāṇīti || yataścaimato 'sthi
marmasvabhihateṣu śoṇitāgamanaṃ bhavati |
hīnaśabdotra abhāve varttate || 1
bhavataś cātra || catu=rvidhāyās tu śirā śarīre
prāyeṇa tā marmasu saṃniviṣṭāḥ ||
snāyvasthimāṃsāni tathaiva saṃdhīn
saṃtarpya dehaṃ prati
pāda=yaṃti ||1|| caturvidha iti vātapittaśleṣmaraktavahāḥ marmasvity ādi
etena sirāṇāṃ snāyvasthimāṃsasaṃdhigatvaṃ bodhitaṃ ata eva asthividdhepi
śoṇitāgamanam ity arthaḥ ||2 pāpayaṃti pāṭhaḥ ||
4
tataḥ kṣate marmaṇi tāḥ pravṛddhāḥ
samaṃtato vāyurabhis tṛ=ṇoti ||
saṃchādayati 4
vivarddhamā
nas tu samātariśvā
rujaḥ satīvrā pratanoti kāye ||2||
rujābhibhūtaṃ tu punaḥ śarīraṃ
pra
lī=yate pralayaṃ gachati || 3naśyati cāsya
saṃjñā=
tasmin pācabhautike śarīre pralīne saṃjñā
ṣaṣṭheś cetanā dhāturapi nasyati ||3|| ||
ato hi śalyaṃ vinihaṃtumichan
marmāṇi yatnena parī
kṣya karṣet 3||
ete=na
śeṣaṃ vyākhyātaṃ || eteneti rugādirūpeṇa vāyor
lākṣaṇanāśeṣam iti dāhādi śrotānirodhādi ca pittaśleṣmaṇor lakṣaṇaṃ vyākhyātaṃṃm
evety arthaḥ ||2
tatṛtra sadyaḥ prāṇaharam aṃte= viddhaṃ kālāṃtareṇa māraya
ti | kālāṃtaraprāṇaharam aṃte viddhaṃ | vaikalyaṃ cāpādayati || viśalyaprāṇaharaṃ ca
vaikalyakaraṃ | kālāṃtareṇa kleśayati | rujāṃ ca karoti |
rujākaramaramatīvra pravedanaṃ bhavati || aṃte
samīpe viddhaṃ madhye viddhaṃ tu sadya eva ity arthaḥ || 2 etena pūrvaṃ pūrvaṃ
karmakāraṇavaikalyāt parasya rasya kāryaṃ karoti | evaṃ paraṃ param api mamāti
viddhātikāraṇavaśāt pūrvasya pūrvasya karma karoti ||2
tatra sa=
dyaḥ prāṇaharāṇi || saptarātrābhyaṃtarān mārayaṃti ||
kālāṃtaraprāṇaharāṇi || pakṣān māsā
d vā || teṣv a=pi tu kṣiprāṇi kadācid āśu mārayaṃti |
viśalya prāṇaharāṇi vaikalyakarāṇi
ca kadācidabhiha=tāni mārayaṃitīti || sadyaḥ śabdo saptāhābhyaṃtaraparo jñātavyaḥ || 1teṣv apīti kālāṃtara prāṇahareṣv apīty arthaḥ kadācid āśu
mārayaṃti || 3.. abhihatānīti śeṣaḥ | anatihatāni kālāṃtareṇaiva mārayaṃti etac
copalakṣaṇaṃ tena ruvrajākarāṇyevaṃ vaikalyaṃ janayaṃti || evaṃ vaikalyādiṣv api svaniyatakarmavyabhicāraḥ
||4
ata urdhvaṃ marmasthānāny ananuvyākhyāsyāmaḥ
|| tatra
pādasyāṃguṣṭhāṃgulyor madhye | kṣipram iti marmaḥ || tatra viddhasyākṣepakeṇa maraṇaṃ ||
madhyamāṃgu=
madhyamāṃgulīṃ anulakṣīkṛtya krameṇa madhye
pādatalasya madhye talahṛdayaṃ nāma māṃsamarmedaṃ arddhāṃgulaṃ kālāṃtaraprāṇaharaṃ
ca ||3 kṣiprasyopariṣṭād ubhayataḥ ity atra dvyaṃgula iti śeṣaḥ | ubhayataḥ iti
ūrdhvam adhaś ca snāyumarmedaṃ caturaṃgulaṃ vaikalyakaraṃ ca 2
līmanupūrveṇa madhye pādatalasya talanāma hṛdayaṃ || tatra
rujābhir maraṇaṃ || kṣi
prasyopariṣṭhād ubhayataḥ kūrccanāmas tatra pādasya bhramaṇa vepane bhavataḥ || gulphasaṃdheradhaḥ u
bhayataḥ kūrcaśiras tatra rujāśophau || pādajaṃghayoḥ saṃdhāne gulphas tatra
rujastabdhapādatā ṣaṃjatā vā || pārṣṇi pratijaṃghāmadhye iṃdra=bastis tatra śoṇita kṣayeṇa maraṇaṃ ||
jaṃ
ghorvoḥ saṃdhāne jānus tatra khaṃjatā || jānusaṃdher ūrddhvam ubhayataḥ
|| tryaṃgula=āphaṇī |
tatra
śophābhivṛddhista dhvabdhasakthitā ca || ūrumadhya ūrvī
=| tatra śoṇitakṣayāt
sakthiśo
ṣaḥ | ūrvyā ūrdhvam adho vaṃkṣaṇasaṃdhirūrumūle lohitākṣaṃ= tatra lohi=takṣayeṇa maraṇaṃ
pakṣāghāto
vā | sakthiśoṣo vā || vaṃkṣaṇavṛṣaṇayor aṃtare viṭapaṃ= || tatra ṣāṃḍhyam alpaśu
kratā vā || evam
etānyekādaśasakthimarmāṇi vyākhyātāni || e=tenenetarasakthi
vāhū ca vyākhyātau || viśeṣatas tu yāni
sakthni gulphajānuviṭapāni || tāni bā
hau maṇibaṃdhakūrparakakṣadharāṇi ||
yathā vṛṣaṇavaṃkṣaṇayor aṃtare viṭapaem evaṃ vakṣaḥ
māṃsamarmedaṃ arddhāṃgulaṃ pārṣṇi
trayodaśoṃgulaschitakātaraprāṇahara | bhājayu dvyaṃgulamāha || jānuni
ūrdhvaṃ tryaṃgule ubhayataḥ ūrdhvam adhaś ca snāyumarmeda | 1 snāyumarmedam ekāṃgulaṃ vaikalyakaraṃ ca | gayī tu
tryaṃgulamānam etad āha | 2 śirāmarmedam ekāṃgulaṃ vaikalyakaraṃ ca || 3
śirāmarmedam akāṃgulaṃ vaikalyakaraṃ ca || 4 snāyumarmedam ekāṃgulaṃ vaikalyakaraṃ
ca ||4 ekādaśamarmanirdeśena | 3
kakṣayor madhye kakṣadharaṃ || tasmi=n viddhe ta evoupadravāḥ | viśeṣatas tu
maṇibaṃdhe kuṃṭhatā
| kurparākṣye | pakṣāghātaḥ | kuṇiḥ kakṣadhare |
etenetarabāhur vyākhyātaḥ || evam etā
ni | catuścatvāriṃśat | śākhāsu marmāṇi
vyākhyātāni || || tasmin iti maṇivaṃdhādau ta
eveti gulphādi vyadhajātāḥ || 1| kuṃṭhatākarasyākarmaṇyetvaṃ | kuṇiḥ
saṃkucitabāhumadhyaḥ ||3|
ata ūrddhvam udarorasau ma
rmāṇy anuvyākhyāsyāmaḥ || ||
tatra vātavarco nira=sanaṃ
sthūlaṃ | tatra pratibaddhaṃ mahāgudaṃ nāma
marmaḥ | tatra sadyo ma=raṇaṃ || alpamāṃsaśoṇitobhyaṃtarataḥ
kaṭyāṃ mūtrāśayor bastis tatrā
pi sadyo maraṇaṃ || aśmarīvraṇād ṛte
tatrā= py ubhayato
bhi=nne na jīvati || ekato
bhinne
jīvati || ekato vā bhinne mūtraśrāvī vraṇo bhavati || sa tu
yatnenopakrāṃto rohati ||
pakvāmāśayayor madhye śirāprabhavānābhis tatrāpi
sadyo maraṇaṃ || stanayor madhyam adhi nirasanaṃ
prerakaṃ | 4|māṃsamarmedaṃ caturaṃgulaṃ sadyoghāti ca
||4
kaṭyām ity upalakṣaṇaṃ |
nābhipṛṣṭhamuṣkagudavaṃkṣaṇaśephaṃsi gṛhyaṃte | taduktaṃ | nābhipṛṣṭhakaraṭamuṣkagudavaṃkṣaṇaśephasāṃ |
ekadvārastanutvakko madhye bastir adhomukhaḥ | 4||
tatrāpīti aśmarīnimitta ity arthaḥ | 3 bastāviti śeṣaḥ ||
3
ṣṭhāyor asyāmāśayadvāraṃ satvarajastamasām adhiṣṭhānaṃ hṛdayaṃ | tatrāpi
sadya eva ma=raṇaṃ |
stanayor adhastāt dvaṃgulam ubhayataḥ | stana=mūle | tatra kaphapūrṇamadhyatayā kāsaśvāsā
bhyāṃ
atrāpi sadyo mriyate || stanacū=cakayor madhye stanarohitau | tatra lohitapūrṇa
koṣṭhatayā |
kāsaśvāsābhyāṃ ca mriyate || aṃsakūṭayor adhastāt | pārśvo paribhāga śirāmarmedaṃ kamalamukulākāraṃ adhomukhaṃ
caturaṃgulaṃ vā ||ola 1|| ubhayataḥ stanamū yor adhastā dvāṃgulapradeśaṃ
stanamūle marmaiṇī || ubhayato grahaṇāt pṛthak stanasyādhaḥ stanamūlaṃ
marmeti gamyatee | anyathā stanayor adhastād ity ukte militayor eva stanayor
adhastāt itīdṛśerthe stanayugamadhyasyādhastāt
stanamūlākhyaṃ | marmadvayam iti aniṣṭaṃ syāt | ime śirāmarmaṇī dve aṃgule
kālāṃtaraprāṇahare ca ||ola 2|| || stanayoḥ cūcake stanacūcake | pūrvavākyā
dvaṃgula ity anuvarttate | stena stanacūcakayor ūrddhvaṃ dvyaṃgule stanarohite
mamaṇī | tanad uktaṃ | stanacūkacakayor ūrdhvaṃ dvyaṃgulā
stanarohite | arddhāgulam iti māṃsamarmaṇī parikīrttate |
raktapūritakoṣṭhakālāt maraṇakāriṇī || ola 3 ||
yorapālāpau nāma | tatra raktena pūyabhāvagatena maraṇaṃ ||
bha ubha=yatrorasau nāḍyau vātavahepastaṃ
bhau || tatra
vātapūrṇakoṣṭhatayā kāsaśvāsābhyāṃ ca maraṇaṃ || evam etānyurodarorasor dvā
daśamarmāṇi vyākhyātāni || || śirāmarmaṇi
arddhāṃgule kālāṃtaraprāṇahare + ubhayatrorasa iti uraso dvayoḥ pārśvayo | ity
arthaḥ || ola 1 || ||
ata urdhvaṃ pṛṣṭhamarmāṇi ca vyākhyāsyāmaḥ || || pṛṣṭhavaṃ
śam ubhayataḥ || pratiśro=ṇikāṃḍam asthinī kaṭīkataruṇe nāma marmaṇī || || pratiśroṇīkāṃḍam ity atra pratiśroṇikarṇāviti kecit paṭhaṃti ||
tatra śroṇitakarṇau
lakṣyīkṛtya trikasaṃnidhāne śroṇyām upari asthimarmaṇī arddhāṃgule
kālāṃtaraprāṇahare ca || ola 1|| pratiśroṇi upara||
|| tatra śoṇitakṣayāt pāṃḍur vivarṇo hīnadehaś ca mriyate ||
pārśvayo=r jaghanabahir bhā
ge pṛṣṭhavaṃśam ubhayataḥ kukuṃdare | tatra sparśājñānam adhaḥ kāye
ceṣṭhopaghātaś ca || śroṇi
kāṃḍayor uparyāśayācchādanau
pārśvaṃtarapratibaddhau nitaṃbau tatrādhaḥkāyaśoṣo daurbalyā
c ca maraṇaṃ ||
adhaḥ= pārśvāṃtarapratibaddhau
jaghanapārśvamadhyayosti=ryag
ūrdhvaṃ ca gayi tu | pārśvajaghanabhāga iti paṭhitvā pārśvayor
jaghanabhāge adho bhāge nitaṃbe nimnau kukuṃdare iti vyākhyāti | saṃdhimarmaṇī
arddhāṃgule īṣannimnākāre vaikalyakare ca || ola 1 || || āmāśayapidhāyakau || ola 3 ||
asthimarmaṇī arddhāṃgule kālāṃtaraprāṇahare ca || ola 3 || ||yat pārśvayor aṃtaraṃ madhyaṃ tatra pratibaddhau ola 1|| ||
jaghanapārśvamadhyayo
yataḥ || pṛṣṭhavaṃśasya vṛhatī nāma | tatra śoṇitāni pravṛttinimittair_ŭ
upadravair mṛya=te || pṛṣṭho
paripṛṣṭhavaṃśam ubhayatastrika=saṃbaddhe dve aṃśapha= lake || tatra bāhvoḥ svāpaśojaghanād iti
yapi lapte paṃcamīyaṃ tena jaghanaṃ paścādbhāgam āśrity a sthitau ||1 arddhāṃgule
kālāṃtaramṛtyude || śirāmarmaṇī || ola 1|| || śirāmarmaṇī arddhāṃgule
kālāṃtaraprāṇahare ca ola 2|| || pṛṣṭhavaṃśasyāyanatvāt pradeśaniyamārthaṃ
pṛṣṭhoparītyuktaṃ ||o|2|| || grīvāyā aṃsadvayasya ca
saṃyogastrikaḥ ||asthimarmaṇī arddhāṃgule vaikalyakāriṇī || o|3|| ||
trikasaṃbaṃdhe iti grīvāyā aṃsadvayasya saṃyogas trikas tatra saṃbaddhe
aṃsaphalake ||o|3|| ||
|| bāhumūrdhvagrīvamadhye dvaṃsapīṭha=skaṃdhabaṃdhanāvaṃsau ne aṃse nāmas tatra stabdhabāhutā || evam etā
ni
caturdaśa pṛṣṭhamarmāṇi vyākhyātāni || aṃsaphalakabhujaśikharayor baṃdhane aṃse | snāyumarmaṇī arddhāṃgule vaikalyakāriṇī
ca || o|1|| ||
ata ūrdhvam ūrddhvajatugatāny anuvyākhyāsyā
maḥ || ||
tatra kaṃṭhanāḍīm ubhayataś catasro dhamanyo dve nīle dve manye nāma vyatya=yena tatra
mūkatā
svaravaikṛtyamarasagrāhitā vā grīvāyām ubhaya=taś ca tasraś catasraḥ śirāmātṛ=kā | ekā nīlā ekā manyā caikasmin pārśve anyā nīlā anyā manyā ca | aparasmin
yā pārśve śirāmarmaṇī caturaṃgule vaikalyakāriṇī ca || ekasmin eva ekasmin pārśveś
catasraś catasra ity arthaḥ ||o|1|| atyāsena pāṭhaḥ |
vaiparītyena || vyatyayenoparīti || o|2|| || mātraketi | śirāmarmāṇi caturaṃgula
pramāṇamātṛkā ||1|| ||
|| tatra sadyo maraṇaṃ | śiro grīvāyāḥ saṃdhāne kṛkā=ṭike | tatra calam ūrdhvatāḥ ||
karṇapṛṣṭha
to 'dhaḥ saṃsthite vidhu=re tatra vādhairyaṃ | ghrāṇamārgrem ubhayataḥ śrotomāgraṃ
pratibaddhe a
bhyaṃtarataḥ | phaṇe= tatra gadhajñānavadhaḥ | bhrūpuchāṃtarayor adhokṣṇo bāhya|to 'pāṃgau |
ta
trāṃdhyaṃ || dṛṣṭyupaghāto vā || bhruvorupari nimna=yor āva=rttau | tatrāṃdhyaṃ | dṛṣṭyupaghāto vā || saṃdhimarmaṇī arddhāṃgule vaikalyakāriṇī ||1||
snāyumarmāṇī kiṃcinnāmnākāre | o|2|| || śirāmarmaṇī arddhāṃgule vaikalyakāriṇī ca ||
ghrāṇamārgrasya dvayoḥ pāśvayoḥ abhyaṃtarataḥ vivaradvārasaṃbaddhe phaṇe ||o|3|| śirāmarmaṇī arddhāṃgule vaika
bhruvoraṃtoparikarṇalalāṭayor madhye śaṃkhyau= || tatra sadyomaraṇaṃ || śaṃkhayor
upari ke=śā
tetaṃ upatkṣepau | tatra śalyo jīvet || pākāt patitaśalyo vā
noddhṛtaśalyaḥ || bhruvo ma
dhye sthapaṇī tatrotkṣepa=vat || paṃcasaṃdhayaḥ śirasivibhaktāḥ |
sīmaṃ=tās tatonmādabhaya
cittanārśai maraṇaṃ || ghrāṇaśrotrākṣijihvāta=rpaṇīnāṃ śirāṇāṃ madhye śirāsaṃnni=pātaḥ asthimarmaṇī arddhāṃgule || o|1|| kośaṃte | keśaparyaṃte snāyumarmaṇī
arddhāṃgule viśilyaprāṇahare ca o|1|| || saśalyaḥ svayaṃ patitaśalyo vā jīvati
uddhṛtaśilpo mṛyata ity arthaḥ || śirāmarma dvāṃgulaṃ
viśalyaghnaṃ ca ||o|3|| || paṃcasaṃdhayo ye śirasi vibhaktāḥ śarīrasaṃkhyā
vyākaraṇe te samīṃtā ity arthaḥ || imāni saṃdhimarmāṇi caturaṃgulapramāṇāni
kālāṃtaraprāṇaharāṇi ||rū||3|| || ghrāṇādīṃdriyacatuṣkatarpaṇīnāṃ ||1|| saṃnipātaḥ
saṃyogaḥ ||1||
| śṛṃgā=ṭakasaṃjñaś ca || caturddhā tāni catvāri marmāṇi | tatrāpi sadyo maraṇaṃ |
mastakā
bhyaṃ= tara
upariṣṭāt śirāsaṃdhisaṃnipāto + romā=varttau'dhipatis tatrāpi sadya e
va || evam etāni saptatriṃśad
ūrddhvacatugatāni marmāṇi vyākhyātāni || imāni
śirāmarmāṇi caturaṃgulapramāṇāni ||ru 1|| masta+|kābhyaṃtaro tvāarddham
ity arthaḥ ||ru2|| etat saṃdhirmarma arddhāṃgulapramāṇaṃ ca ||2||
bhavaṃti cātra
ślo| || || ūrvyaḥmarma śirāṃsi viṭape ca sakakṣapārśve
ekaikamaṃgula=mitā
stanapūrvamūlaṃ ||
|| vidhyaṃguladvaya=mitaṃ maṇibaṃdhagulphaṃ |
trīṇyevajā=nuni paraṃ
sahakūrparābhyāṃ ||1|| kūrcaśirāṃsi || ru1
ekaikaṃ yathā bhavati urvyā dayo marmaviśeṣāḥ aṃgulamitā
jñeyāḥ || || kṛṣṇāya namaḥ || || || || stanapūrvamūlam ity ādi maṇibaṃdhagulphaṃ stanamūlaṃ ca aṃguladvayamitaṃ jīhi
|| saparaṃ dvitīya jānusahitaṃ jānutrīṇi tryaṃgulāni viddhītyarthaḥ || jānu
saparaṃ pāṭhaḥ || [gayī tu | anyādṛśaṃ sūtraṃ paṭhitvā stanamūle dve gulphe ca |
iṃdrabastayaś catvāro dvau maṃibaṃdhāviti daśamarmāṇi dvyaṃgulāni
|stana
bhojanadarśanād vyākhyātāni | tathā jānu saparam ity
atra saha pareṇa parapradeśāvasthite tāni marmaṇāvarttate yat tatsaparaṃ | tena
jānunī dve āṇyaś catasraḥ kūrpare dve ity aṣṭau | aṃgulāni vyākhyātāni | śeṣaṃ
samaṃ | mānakathanaprayojanam āhaḥ ||1|| yāni mūdhni catvāri marmāṇi
śṛṃgāṭakasaṃjñāni tathā tatraiva paṃca sīmaṃtasaṃjñāni | gale kaṃṭhe yāni dve ca
daśa kathitāni | tatrāṣṭau mātṛkā dve nīle dve manye etāni marmāṇi
svapāṇitalakuṃcitasamitāni caturaṃgulaprāmāṇānītyarthaḥ || śeṣāṇi ṣaṭpaṃcāśan
marmāṇi avaihi jānīhi || anye tu ṣṭapaṃcāśanmarmāṇaï
tilapramāṇāny āhuḥ ||2||
hṛ
dbastikūrcagudanābhivadaṃti mūddhni
catvāriṃ paṃca ca gale daśayāni ca dve ||
tāni sva
pāṇitala=kuṃcitasaṃmitāni
śeṣāṇy avaihi parivistarato 'gulārddhaṃ ||2||
|| etat pramāṇama'bhivīkṣya vadaṃti
tajñāḥ
śastreṇa ma=rmakaraṇaṃ parihṛtya
kāryaṃ marmma ||
pārśvā
bhighātitamapīha nihaṃti marma
tasmād dhi marmasa=danaṃ
parivarjanīyaṃ || chinna 3 || marmakaraṇaṃ pāṭhaḥ karmakaraṇaṃ pāṭhaḥ || marmasadanaṃ marmasthānaṃ |
karacaraṇachede jīvaṃti || tad avayavabhūtamarmachede tu na jīvaṃtīti viśeṣaṃ
darśayannāha ||3||
chinne
ṣu pāṇicaraṇeṣu śirānarāṇāṃ
saṃko=camīyurasṛgalpamato nireti
||
prāpyā'mitaṃ
vyasanamugramato manuṣyāḥ
saṃchinnaśākhataruvat nidhanaṃ na yāṃti ||4|| saṃkocaṃ jagmuḥ ato alpaṃ rudhiraṃ prava rttate ||4||
kṣipreṣu tatra=
sataleṣu hateṣu raktaṃ
gacchatyatīva pavanaś ca rujaḥ karoti ||
evaṃ vināśam upayāṃti hi tatra viddhā
vṛkṣā ivāyudhanipātanikṛttamūlāḥ 5 || tatra
pāṇyoś caraṇayo dvorvo || gayī tu vṛkṣā ivāyudhanipātetyādi
sthāne kiṃjalkapatramaprayanādipaṃkajānīti paṭhaṃti || talahṛdayeṣu
||5||
tasmāt tayor abhihatasya tu pāṇipādaṃ
chettavyam āśu maṇibaṃdhanagulphadeśe ||
marmā=
ṇi
śalyaviśaṣayārddham udāharaṃti
tasmāc ca marmasu hatā na bhavaṃti sadyaḥ ||6|| marmamānakathanaprayojanaṃ pūrvataravākye pratipādya marmajñānaviṣayaṃ nidarśayan
āha || || śalyasya manaḥ śarīrābādhakasya viṣayaḥ śalyaviṣayaḥ sa ca śastrādi
praṇipradhānān maraṇāmaraṇakārakatvena dvividhaḥ tatra
maraṇakārakaḥ śalyaviṣayo marmākhyaḥ śarīradeśaḥ yasmāt tatra hatāḥ sadya eva na
bhavaṃti | saptāhābhyaṃtara eva mṛyata ity arthaḥ | tasmān maraṇakārakatvena
marmāṇi śilpaviṣasyārddham udāharaṃti pūrvācārya iti śeṣaḥ || 6|| nanu kecin
marmahatāpijīvaṃto dṛśyaṃte | tat kathaṃ
maraṇakārakatvena marmāṇi śilpaviṣayasyārddham ity āśaṃky āha || jīvaṃtītyādi ||
jīvaṃti
tatra yadi vaidyaguṇena kecit
te prāpnuvaṃti vikalatvam asaṃśayaṃ hi ||
saṃbhinnajarjjari
takoṣṭhaśiraḥ kapālā
jīvaṃti śastravihitaiś ca śaśarīradeśaiḥ ||7||
channaiś ca sakthi
bhūjapādakarairajaiśeṣair
yeṣāṃ na marmasu kṛtā vividhāḥ prahārāḥ ||
|| somamārutatejāṃsi rajaḥ satvatamāṃsi ca ||
marmasu prāyasaḥ puṃsāṃ bhūtātmā cā'viti
ṣṭhaite ||8||
marmasvabhihatās tasmān na jīvaṃti śarīriṇaḥ ||
iṃdriyārtheṣv a'saṃprāptir mano
budhiviparyayaḥ ||9||
rujaś ca vividhā tīvrābhavatyāśu + hare hate ||
hate kālāṃtaraghne tu
dhruvo dhātukṣayo mahān ||10||
tathā dhātukṣyāj jaṃtur vedanābhiś ca nasyati ||
hate
vaikalyakāre tu kevalaṃ vaidyanipuṇāt ||11||
śarīraṃ kriyayā yuktaṃ vikalatva'm avā
pnuyāt ||
viśalyaghne tu vijñeyaṃ pūrvo=ktaṃ yat tu kāraṇaṃ ||12|| || || || 7 | 8 | 9 | janane iti pāṭhaḥ ||10|| 11|| pūrvoktam iti śalyamukhāvaruddho yāvad
aṃtar vāyus tiṣṭhati tā vaj jīvatītyādyuktam eva kāraṇaṃ
jñeyaṃ lakṣaṇātvenetyarthaḥ || vaidyasya naipuṇatvaṃ vijñeyaṃ || vaidyanaipuṇāt
viśalyaghno pi jīvati ||12|| ||
rujākarāṇi marmāṇi kṣitāni vividhā rujaḥ ||
kurvaṃte catyaṃte ca vaikalyaṃ kuvaidyavaśa
go yadi ||13||
chedabhedābhighātebhyo dahanād dāruṇād api ||
upaghā=taṃ vijānīyāt marma
ṇāṃ tulyalakṣaṇaṃ ||14|| 13 idānīṃ
marmaghātatulyaṃ marmasamīpasyāpi deśasya ghātaṃ mahān arthakaraṃ darśayan āha ||
upaghātaṃ samīpaghātaṃ ||14||
ma=rmābhighātas tu na kaścid asti
yolpātyayo vāpi niratyayo
vā ||
prāyeṇa marmasvabhighā itāḍitās tu
vaikalyam ṛchaṃty athavā mriyaṃte ||15|| marmābhighāte vaidyasya yatnaparatāṃ sūcayan āha || marmābhighātās tv ity ādi gayī
tu tadvākyaṃ na paṭhati ||15||
marmāṇy a
dhiṣṭhāya hi ye vikārā
mū=rchaṃti kāye vividhā narāṇāṃ
||
prāyeṇa te kṛtkrachratamā bhavaṃti
narasya yatnair api sādhyamānā ||16|| || mūrchaṃti samuchrāyaṃ gachaṃti yasamd eyaṃvaṃvidho marmābhighātas tasmād
vaidyena yatnaḥ kārya iti sūcitaṃ ||16|| || || ||
iti pratyekamarma=deśaṃ nāma ṣaṣṭhaṃ śārīraṃ ||6||