Copied by E R. Krishnamachariy[,] Kalianapuram. 15/5/07.
20 lines per page, approximately XX
Details on frame, marginal lines, ruling and the like.
Entry to read in the Library is permitted only on presentation of a valid reader's card for admissions procedures contact Cambridge University Library Admissions).
śrīgaṇapataye namaḥ || helārājīyam ||
iha padārthāṣṭakavicāraparatvād vākyapadīyasya
prathamakāṇḍena prayojanādipadārthe nirṇīte 'na
ntarakāṇḍopapāditopapattibhir vākyatadarthayor anvā-
khyeyasthitalakṣaṇayoḥ padārthayor nirṇītatvāt_
tadaupayikāpoddhārā upapadavicāraḥ prakramyate |
tatra niyatavikalpo yathābhiprāyam apoddhāra iti
yathāsaṃbhavaṃ padabhedānuddiśati ||
vākyasyaiva niraṃśasya vācakatvād antarā padapratipattiḥ
vibhrama iti kim asatyena padena vyutpāditenety āśaṅ
poddhṛtyaiva vākyebhya ity āha | apoddhṛtya kalpanābu-
ddhyā pṛthaṅ niṣkṛṣyākhaṇḍavākyavyutpattāv upāyaḥ pa
vyutpattir vākyavādināṃ, akhaṇḍapadavyutpattāv iva
parikalpitarūpaprakṛtipratyayāgamādeśādivyutpattiḥ
padavādināṃ | ānantyāt_ hi vākyānāṃ svālakṣaṇyenā
śakyā vyutpattiḥ kartum iti sadṛśapadadvārā ta-
dupapattir ity arthaḥ |
ubhayor api cāpoddhṛtatvasyāsa-
tvaṃ samānam | tathā hi | aniyatānupūrvīko yathārthaṃ
kalpitānvayavyatirekanibandhano vākyavādināṃ
padāpoddhāraḥ | evaṃ padavādināṃ śāstre py anvayavya-
tirekanimittārthāpoddhāravaśaḥ prakṛtipratyayāpoddhāraḥ |
yad āha vākyakāraḥ | siddhan tv anvayavyatirekābhyām iti ||
tatra bhinnatvaṃ sāmānyaṃ dvidhetyādiko viśeṣa iti
vidhārthe dhāpratyayopapattiḥ | prakāro hi viṃdhārthaḥ |
sa ca sāmānyasya bhedako viśeṣaḥ | sādṛśyam eva sarva-
tra prakāraḥ kaiścid iṣyata ity ekīyamatam | kaiści-
d iti vacanāt_ bhede pi tu prakārākhyā kaiścit_ kubuddhirūpaprakalpitaṃ
sādṛśyaṃm eva vidhārthaḥ | jñānapratibimbitasya hi bāhyānu-
kāritvena sādṛśyaṃ sarvatra prakārārthaḥ | saṃkalpita
dṛśasya bāhyasya nirvartanāt_ vākyāc cāpoddhriyamāṇasya
padasya padavākyārthāṃśaparikalpanayārthavata evāpoddhāro
yuktaḥ | arthāpoddhāra eva hi padāpoddhārasya nimittam |
animitte tasmin_ varṇāpoddhārasyāpi prasaṅgāt | teṣām api
vyutpādyatā syāt |
vākyārthaś ca sthitalakṣaṇo niraṃśaḥ kārako-
tkalitaśarīraka
poddhāre kātmā
ṇāṃśadvayaviṣayapadāpoddhāro dvividho nāmākhyātarūpaḥ | prātha-
makalpitaḥ śaktiśaktimator abhedāt_ kārakātmā siddharūpo ṃśaḥ
yady api ca nāmapadānāṃ pratyayārthasya saṃkhyādeḥ śābdaṃ prādhānyaṃ
tathāpy arthataḥ prātipadikārthasya jātyācchuritasya dravyasyaiva
prādhānyam | siddharūpasya saṃkhyākārakaśaktīnāṃ tadāśrayatvāt_
nipāto
vati |
tadarthagataṃ viśeṣaṃ dyotayannipātaḥ tatraivānta-
rbhavati | siddhaṃ hy arthaṃ sākṣād vābhidadhātu· tadgataṃ
viśeṣaṃ vā prakāśayatu | neyatā bhedaḥ svarādayas tu
hirugādayaḥ kriyāpradhānāḥ teṣām ākhyāte ntarbhāvaḥ |
na hi tiṅantam evākhyātam | kriyāpradhānasya sarvasyai
va tallakṣaṇatvāt | ata evopasargakarmapravacanī
yapadāny apy ākhyātapadam eva sādhyārthaviśeṣadyotanāt |
evaṃ nipā
topasargayor api kaiścit_ pṛthakkaraṇam | tathā hi | a
sty evāpoddhāro rthamātrāviśeṣo nayoḥ | na hy etau sākṣāt_
arthaṃ vadato pi tu tad_gata
cakābhyāṃ nāmākhyātābhyāṃ pravibhaktau | siddhasādhyārtha
viṣayaviśeṣa
tatvāc copasargāṇāṃ parasparato bhedaḥ | karmapravaca
nīyās tu kriyāviśeṣopajanitasambandhāvacchedaheta
va iti sambandha
ṣaprakāśanād upasargeṣv evāntarbhavaṃti | iti caturthaiva
kaiścit_ padaṃ bhinnam |
sākṣāt_ kriyāviśeṣaprakāśa
nābhāvāt tu tad api pañcamaṃ padam iti kaiścit | ta
thā hi | karma proktavantaḥ karmapravacanīyā ity atikrā-
ntasya kriyākhyānalakṣaṇasya vyāpārasyātra saṃbhavo
na tu vartamānasyety upasargebhyo bhedaḥ | kriyāgata
rtamānam | tathā hi sarvaḥ sambandhaḥ kriyākṛtaḥ | upa
kārakriyocitatvāt tasya kriyām antareṇa upakārābhā
vāt | tatra ca kvacit_ kriyāśabdaḥ śrūyate | kvacin na | yatra
śrūyate | tatra śrauta eva sambandhaviśeṣāvasāyaḥ | tad yathā
hi svabhāvād eva kriyāntaravyavadhānam antarā dravyaiḥ saṃ
yujyate | anye tu yasmān mātṛviṣaye pravartate | avati
ṣṭhate vā tasmān mātṛpitṛsambandhīdaṃ smaraṇam iti
kriyākārakabhāvapūrvaka evāyai
varṇayanti |
aśrute tu kriyāpade dvayī gatiḥ | kvaci
t sambandhisvarūpam abhinnaiva niyatakriyāpekṣāsiddheḥ pratiniyata
kriyākārakabhāvapūrvakatva(nāṃ pratiniyatakriyāpūrvaka vinaiva karmapravacanīyam avaga
tvāvadhāraṇe nāsti sāmarthyam |)
gamyate | tad yathā | upagor apatyaṃ vṛkṣasya śākhetyādāv apatyāpa
tyavat_sambandho janikriyānimitto vayavāvavisambandhaś ca
bhidikriyānimittabhūtāḥ nāṃ pratiniyatakriyāpūrvakatvāvadhā
raṇenāsti sāmarthyam | tad yathā | rājñaḥ puruṣa ity atra svasvā-
mibhāvo bharaṇādyabheda
caturbhiś ca prakārair bhavati | bharaṇād apabharaṇāt_ krayaṇād ya
jātīyake viṣaye karmapravaca
kācit_ sambandhaṃ vinivartate
śrūyamāṇe kriyāśabde sambandho jāyate kvacit || 2 ||
sa co
tathā hi | śākalyasya saṃhitām anu prāvarṣad iti yo yaṃ saṃhitāpravarṣaṇa
r upalabdher iha sampāṭharūpatvāt_ saṃhitāyās tadanumānasyaucityāt_
tatra kriyāvacanatvam asyānyatrādṛṣṭaśakter na kalpyam |
dyotyā
rthaniṣṭhañ ca dyotakatvam iti tad api kriyāpadāprayogād atra nāsti
na ca
nā sa
tra prādetiśam iti dvitīyeti yuktas tat_samucitakriyākṣepaḥ |
iha tu saṃhiteti śaiṣikīyaṃ vibhaktir iti kathaṃ kriyākṣepaḥ | kriyākā
rakayor eva parasparam ākṣepyākṣepakabhāvasyāvinābhāvena nyāyyatvāt_
tad yathā praviśapiṇḍīm ityādau nāpi sambandhavācatvam | atrānoḥ
vibhaktyaiva tadabhidhānād iti sambandhāvacchedasya pratyāyako nānyas saṃ
bhavatīti pāriśeṣyād anor atra sāmarthyam adhyavasīyate | tad uktam |
nor vyāpārakalpanā yuktā | yat punar anyathārthasāmarthyādinā nimittena si
dhyati | tasya śa
veśāt_ sambandhaviśeṣasya na tato navagatasya karmapravacanīyaviṣa
yatā siddhā | nanu ca yad ādhikyaṃ vākyārthas sa iti kriyāviśeṣajani
tatvalakṣaṇas sambandhāvacchedo vākyārthaḥ | kim iti na kathyate | anos ta
atrocyate | ihādhikyaṃ vā
kyāe
rthollaṅghanena tad_vākyopāttasya sādhyasya viśeṣyasya vopātte
nīlotpalam iti ca | ata evocyate | āśrayāśrayiṇor vākyān niya
masn tv avatiṣṭhata iti || itthañ cānupāttasyaiva padārthasya vākyārtha
karmapravacanīyaviṣayaṃ yam yad vakṣyati nimittaniyamaśabdāt_ samba
ndhasya na gṛhyate | karmapravacanīyais tu sva
ti
canīyena sambandhe vaccchidyate | kriyāviśeṣajanitatvena veti tatra
svarūpeṇāvacchede viśiṣṭapravacanīyai
s sambandhiviśeṣaparyālocanālabhyān tathā hy adhibrahmadatte
iti svasvāmi
raḥ pañcālāś ca janapadasvam iti tayos sambandhi
evam abhimanyu
iti dyotyate | sa punas sambandhi
ṇādikriyākṛta ity avagamyate | itthañ ca śākalyasya saṃhitām anu prā
varṣad ity atrāpi bhe
r viśrāmyati | pāṭhaviśeṣarūpatvāt tu saṃhitāyā niśamanakriyāvagatiḥ |
śabdaśravaṇena hi devo varṣatīti sambandhamahimnā viśiṣṭakriyāpra
bhāvitatvam avasīyate | kecid iyān anor eva vyāpāra ity āhuḥ |
svarūpā
vacchede 'pi kriyāyāḥ kāryabhūtasambandhāpekṣayātītatvāt | karma prokta
vanta ity arthas samanvety eva | vastutaḥ kriyāphalasyaiva sambandhasya pra
kāśanāt_ yathā tu tatrabhavat_bhartṛhares tatra tatrābhiprāyo lakṣyate |
tathā nimittaviśeṣāvaccheda eva karmapravacanīyakṛta iti rāddhānta
m ādhibrahmadatte pañcālā iti paripālanakriyāhitatvaṃ svasvāmibhāvasyā
dhinā vyajyate | abhimanyur arjunataḥ
nukāryānukaraṇabhāvaḥ pratinā prakāśyata ityādi sarvatra yojyam || ||
astutam atistutam ityādau tuvsuḥ pūjāyām atir atitikṣaṇe cetyādi
nā karmapravacanīyasaṃjñā
ṣatvādivinivṛ
iti | ārthena tu rūpeṇa vibhāge tu prastute kriyāviśeṣadyota
dhriyamāṇasya padasyāpoddhārārthaviśeṣāśrayeṇa yathāsaṃbhavaṃ bhedo niraṃśa
vākyavyutpattāv upāyabhūtaḥ pradarśitaḥ | ata eva ca nvādipadaṃ vākya
vyutpatyanaṅgatvāc chastre saṃketitam | subantapadavyutpatyupāyabhūtan neha
gaṇanārham | prakṛtipratyayavad iti dṛṣṭāntapakṣanikṣiptam iti nā
vyāptiḥ | padā kilāsāṃv apoddhāro na vākyāt |
tad anantarakāṇḍe da
rśanadvayam upapāditam iti yathāsaṃbhavaṃ pratinidhiś carvita idānīṃ jā
tau śabdenābhidhīyamānāyān tatra jātyantarābhāvān nirnimittā śabdasya
pravṛtti
svā asādhāraṇī ātmīyā gośabda
śabdatvādiḥ evañ cāsādhāraṇītvena viśeṣaṇāt tayā sambandhā
vyabhicāraś śabdasyārthajātyā sambandhavyabhicāre pīti svā jāti
rthe sampratyaya iti· ata eva cāvyabhicāriṇyā svarūpajāter arthajā
tyabhidhāne śabdasya nāntarīyakam abhidhānam i
dena yatpratipattis tad avaśyaṃ pratipattavyam ity etāvatātra prātha
myam | na tu krameṇābhidhānāt | yad vā sambandhavyutpattikālāpe
kṣaṃ prāthamyam | tathā hi sambandhavyutpattikā
sti sambandhaḥ | tatve vācakatvena tatra viniyogo narthakaḥ
syāt | arthasya pratipannatvād iti so rtha
na pratipannā | yadi ca svajātyabhidhā
tadānarthakatvād vibhaktiyogo na syād iti prāk_ saṃjñinādi
sambandhāt_ saṃjñā
paṃ svā jāti
pratipādyate | arthasya jhaṭhity eva śabdasvarūpābhedenāvavo
dhe pi yathāpratipādikakramāśrayeṇa
yanād anantaram arthajāi
bdarāśes samāropasya kalpanā na paramārthaḥ | śa
rṇatvenyarthasya śabdāt tattvato bhedābhā
yad vā sambandha
sāmānādhikaraṇyānyathānupapatyā bhedādhyāropaḥ kalpyate | yathā
gaur bāhīka iti anyathā saṅketasyaiva kartum aśakyatvāt | yathā cāyam anā
dir apauruṣeyo vācyavācakabhāvan tathādhyāhāro 'pi· anyathā vācyavāca
kabhāva eva na ghaṭheta yathā
dānadhyavasāyalakṣaṇaḥ | na tu yathā gaur bāhīka ity atra puruṣecchāyādhyā
ropaḥ | vyavahāre śabdārthayos sadaivābhedādhyavasāyāt_ katham iya
prativarṇam anabhivyaktā'sādhāraṇī jātiḥ | ayam asamayabhāvibhiḥ
varṇair abhivyajyata iti ced yathotkṣepaṇatvādijātir iti brūmaḥ | ta
thā hi pratyekaṃ karmakṣaṇānām upavyañjakatve pi yaḥ pratha
ṇakṣaṇas sa paramāṇumātradeśākarmaṇamātrarūpatvāt_ bhramaṇakṣaṇā
t_ sārūpyavaśād anavadhāryamāṇabheda ekaiko nartho niyatajātyabhi
vyañjana iti kṣaṇāntaram apekṣate | na ca tasya bhramaṇakṣaṇād viśeṣo
nāsti | upakrama evotkṣipāmīty evaṃ prayatnajanitatvāt_ evaṃ gośabda
m uccārayāmīty ayaṃ prayatno yady api gaganaśabdajanakāt_ praya
tna
d asau duravadhāra iti vyañjako pi sa
vyanaktāty āvartamāno pi na vinaviśadatarasāmānya
vyaktau hetuḥ yadā tv avayavaprapandhaḥ krameṇopalabdho bhavati | ayaṃ
śabdajātiviśeṣopādhiyuktā vyavahārā avatiṣṭhante tadānīṃ sā
hacaryāt_ parasparāvacchedavaśena vilakṣaṇaā
ṭhāvasāyaḥ· tathā carame cetasi cakāsti ra
tatvaṃ prathamākṣareṇa hi jāter ābhā
pena tu sphuṭasphuṭagatāsphuṭagatam aparicchedādhānaṃ saṃskāraviśe
ṣolpādau dvāreṇābhivyaktiviśeṣasya ratnatatvādau dṛṣṭeḥ | tasmāc cha
bdād artham prati
kriyābhaṅgasya prathamakāṇḍa eva vihitatvān niravayavam pratyāyakaṃ śabda
tattvaṃ jātiviśeṣāvyaktibhedena bhinnaṃ sphoṭhasvabhāvaṃ aṅgīkāryam |
r vyavavahāryo rthaḥ tatra ca svarūpasya vācyatā prathamakāṇḍa eva nirṇītā
iha ca sambandhasamuddeśe 'pi nirṇeṣyate·
tatraiva syāt | śabdasamavāyi
sāmānyaṃ vyadhikaraṇatvāt_ katham arthajātir abhedeva vyapadiśed ity ā
rakte guṇe tatvaṃ tasya rakta
guṇavyaktiā
guṇādhāre dravye vyapadiśyate | vyapadeśāya kalpate | tadviśeṣaṇa
bhūtaṃ hi kaṣāyadravyam abhidhīyate | lohitā lākṣeti tena saṃyogi
no vastrādayaḥ tayos saṃyoginoḥ kaṣāyavastrayos sannikarṣas saṃ
samavāyād vastrādiṣv api lohityanimitto vyapadeśo lohitaṃ vastram i
ndhasthānīyāt_ sāmānādhikaraṇyatayāvasthitāt_ svābhāvikāt_
tathā kevalaṃ vyutpattikāle bhijñātāt_ tathānupapattyaivādhyāropasya
kalpanāt | sambandhād eva śabdajātyā vyapadeśaḥ artho tras tasyāṃ e
va vācyatvaprakramāt_ vyapadeśe kalpate svarūpābhedena jātikā
ryāya kalpate | jātyādiśabde jātiṣu vācakatvena pravartamāne sthi
tā jātir na kevalaṃ vyapadeśāya kalpate | yāvaj jātikāryāya ca
atha vā vyapadeśe sati jātikāryāya kalpata ity arthaḥ | nissāmānyā
ni sāmānyānīty arthajātīnāṃ svato jātirahitatve tat_kāryaṃ śabda
pratyayānuvṛttilakṣaṇaṃ śabdārthayos so yam iti abhedena sambandhā
c chabdasamavāyi
tmanā sampadya iti upacaryate | vyaktirūpe ca śabde jātes samavā
yo na tu varṇeṣv ity avasthitety upapadyate | varṇānāṃ hi yaugapadyābhā
vād avācakatvam iti kathan tatra śabdajātes samavāyas syāt | kevalaṃ
sphoṭhasya jātivyaktibhedena darśanadvayam iti vyaktisphoṭhe jātiḥ
samavetā arthabhedena bhinnasya nityasya śabdasyābhinnābhidhāna
pratyayahetur jātir avaśyābhyupagantavyā | ata eva ca tathā cchuritasya
yā vyakter eva vācakatvam | upalakṣaṇabhūtā taj jātir āśrīyata iti
katham atrāu
jñātvena viniyujyamānas sarvatrārthe yogyatālakṣaṇena sambandhena
karaṇe arthasambandhasyāpauruṣeyatvāt | itthañ cādaikṣu vṛddhiśabdo
nāpūrvam eva saṃketa
samānākārapratyayanibandhanaṃ jātir eṣaṇīyā | tad yathākāśasya saṃyo
gibhedena kalpitabhedasyānekatve saty ākāśatvaṃ lakṣya
rvasmāt_ sarvārthapratītiprasaṅgaḥ | prasiddhivaśenārthapratīteḥ kutracic ca
kasyacit_ prasiddhatvāt_ prasiddhānāñ cārthānām arthaprakaraṇādayo vibhā
gahetava uktāḥ | tad yathā gośabdena
ṇādeḥ pratiniyatārthāvasāyaḥ tad evaṃ śabdajātyā śabdavyaktiḥ
r vākā
vyaktir ity ayaṃ vāstavaḥ | kramaḥ pratyāyane tv akramataiva
śabdācchuritatve
pi cārthasya na svarūpavyapagamaḥ | yathā hy ālokācchurito 'pi ghaṭo
na svarūpeṇa tirohito bhavati | evaṃ śabdasvarūpopānno rthasvarūo
ropeṇa śabdālokayor arthaprakāśakatvasyaivaṃvidhasya dṛṣṭeḥ yathā ca
gaur bāhīka ity atra na gotvamātraṃ pratīyate | api tv adhyāropitagorū
po vāhīkaḥ evam ihāpi· na tu sphaṭikamaṇāv ihārthe śabdajāte
s samāveśo vivakṣitaḥ tasyaiva bāhīkavat_ pratyāyyatvāt svā
iti pratipādyo pi tathaiva pratipadyate | na hi puruṣādhīnam etat_ anā
dau saṃsāre tenaiva prakāreṇa sambandhavyutpatteḥ ko tra niyato dhyāropayitā kalpyatām | avyutpannasaṃketasyāpi cābhinnapratyayo
r arthajātir a
sti ceyam evaṃvidhā pratīti cākṣuṣeṇa raktādipratyayena nida
rśanabhūtena vyutpāditā | vastusaniveā
ter anādir ayam adhyāropo rūḍhas sadaiva vyavahāre śabdārthayor abhe
dāvasāyāt_ bhedasyāpi ca gaur bāhīka itivat_ pratibhānān mithyājñā
nam idan na bhavati | prāk_ ca sambandhasaṃvedanasamayād arthajātayo bhede
nāvabhānty eva | avyutpannasaṅketasya hi bālakasya puro vasthiteṣu
sāsnādimatsu piṇḍeṣv abhinnapratyayam utpadyate | tadā vācakas sanni
dhānābhāvād abhinnapratyayahetur arthajātir avadhāryate | ata eva ka
thaṃ bhedenānirdhāritāyām arthajātau śabdajātis samāropyetetyādi
na codanīyam |
jātikāryāya kalpata ity uktam evārtham abhivyanakti |
ākṛtyabhidhānād vaikaṃ vibhaktau vājapyā
tyākhyānād ekaśeṣasya tat_phalam ekaśabdaprayogo traikaśeṣa ity u
ktaḥ sahavivakṣā vaikaśeṣeṇa lakṣyate· jātiśabdaikaśeṣe prasakte
iti vā yojanīyam | seti śabdajātir arthajātīnām abhedau pratya
tad yathā gāvo vṛkṣā ityādibhir abhinnasāmānyanibandhanas tadekārthasa
mavāyāt_ samāśritaviśiṣṭasaṃkhya ekaśabdaprayogaḥ tathā jātaya
imā ity ayam api jātyāśrayāparajātyabhāvād vācakajātyadhyāsāśraya
upapadyate | śabdagatañ ca sāmānyaṃ jātikāryam upacarati | ity u
cyate· na tv arthajā
bdajātayo pi pratyāyās tadā tāsv apy abhidhānakṛtaṃ jātikāryāya kalpata
evety āha | śabdajātaya ity atretyādi tajjātiś śabdajāti śabdagataṃ
sāmānyaṃ śabdajātaya imā ity atraikaśabdaprayoge tasyoccaritasya
śabdajātiśabdasya yā jātis sā śabdajātiṣu | gośabdatvādikāsu
vyaktisthānīyāsu pratipādyāsv abhinnaśabdaprayoganibandhanam ity arthaḥ
yady evaṃ śabdajātiśabdagatānām api jātīnām anyā vācakajātis tāsā
m apy anyety anavasthāprasaṅga ity āśaṃkyāha ||
prayoktṛbhedād bahuṣu śabdajātiśabdeṣv abhinnapratyayanibandha
naṃ yā jātis tebhya eva śabdebhya svāśrayai
sā gośabdatvādiśabdaś__jātivargāntaḥpāti na tu vyapadeśārhā śa
bdajātiśabdasyāpi gośabdatvādivac chabdatvād ity śabdajātaya
ity anenaivaikaśabdaprayogeṇa sāpi pratyāyyata iti na prayogānava
tad evaṃ svanikāyaprasiddhādhyāsadarśanāśra
yeṇa sārvatrikī jātipadārthavyavasthā darśitā | svarūpabhūtā hi jātiḥ
sarveṣāṃ śabdānām antaraṅgatvād asādhāraṇatvād a
dyā idānīm adhyāsānāśrayeṇāpi prauḍhivāditayā jātipadārthavyāpti
m upapādayitum āha |
anyathā vātra sambandhaḥ astu śabdajāter arthajātīnāṃ jātikāryaṃ
sambandhavyutpattis tu na ca
dhyasya
na saṃbhavati | ity āha | arthajātyabhidhāne pītyādi yadā viśuddhā e
vārthajātayaś śaau
tyabhidhāyinaḥ | jātyādiśabdā'pi tadā jātivācina eva | nanu
nissāmānyāni sāmānyānīti siddhāntāt_ kathaṃ jātyādiśabdā
api jātyādhārāṃ jātim abhidadhyur ity āha | vyāpāralakṣaṇā iti |
vyāpāraḥ kāryam_ prayojanan tad eva lakṣyate | teneti lakṣaṇaṃ hetu
r yeṣāṃ padapratyāyyānām arthānān te tathā niyamitasvarūpāḥ | a
yam āśayaḥ | vaiśeṣikādīnāṃ bhavantu nissāmānyāni tāni hi vyakti
ṣv anvayipratyayāvaseyāḥ paropādhirūpāṇi svatantravyaktivadi
dantāvabhāsitvābhāvāt_ sāmānyāntareṇa nopādhīyante | vaiyākara
pratyayasyotpatteḥ jātiṣv api jātir aviruddhā'bhyupagamā | etad eva hi
vyaktiṣv api jātyabhyupagame nimittam ity atrāpi tathābhyupagame
kaḥ pradveṣaḥ pratyakṣā api ca padārthāḥ svakāryaṃ vijñānādikaṃ kurva
ntas santīti vyavahriyante | kim punaś śabdavācyāḥ padārtha iti sā
mānyavacanā dravyādayo 'pi śabdavācyatvenaiva lakṣyante | śabdapramā
ṇakānāṃ hi yacchabda āha | tat_ paramārtharūpam | tathā cānvayirūpe
ṇa guṇo 'py abhidhīyamāno jātir eva yathopamāsamāse śyāmādiḥ
tathā copamānāni sāmānyavacanair ity ucyate |
evaṃ kriyāpy a
bhedenābhidhīyamānā jātiḥ tathedan tad iti svātantryeṇa viśe
ṣyatayābhidhīyamānā jātiguṇakriyā api dravyam iti ya
thāvasaram agre nirṇeṣyata
na śāstre smin_ vyutpādyate | śāstrāntaraprasiddhā hi vyavasthā lokavi
ruddhā | loke hi gavi śṛṅgaṃ vṛkṣe śākheti vyavahāraḥ tathaiva hi vyā
karaṇe py ādhārasaptamī | śāstrāntare tv a
gauś śākhāyāṃ vṛkṣa iti syāt_ itthañ ca śabdābhidheyasyaivārthatvā
t_ sarve jātyabhidhāyino yasmāc chabdavyāpāreṇa padārthā lakṣya
nte | yady api bahir vas
nte | ato bhidhānavyāpāravaśād anvayirūpeṇa pratyāyanā vyāpti
r jātau padārthe siddhe
svālakṣaṇyena hi vastūnāṃ bhedaśabdaiḥ spṛ
katvāt | tathā ca jātīnām itaretarabhedo vastu san nābhidhīyate |
api tv abhedakalpena tā abhidhīyante | abhedaś ca sāmānyam iti si
ddham | ekaśabdatvaṃ jātaya iti |
tathā yo viśeṣas saṃjñāśabdānāṃ vā
cyapratiniyatas so 'pi jātivat_ prasiddhajātyā tulyam apekṣyate
śabdaiḥ | tatrāpi hi bālyakaumārādyavasthābhedaś śabdena na spṛśyate
api tv avasthāā
tatrāvaśyābhyupagantavyam | ato yasmāj jātivat_ sarvam apekṣyate |
śabdaiḥ | tasmāt_ jātiṃ ā
yina iti jātyabhidhānavyāptin nigamaya iti | itthañ ca saṃjñāśa
bdānām api jātiśabdatvam ity ekaiva śabdānāṃ pravṛttiḥ
sarvaśabdaviṣaya-
tvam evābhivyanakti ||pracakṣate
sarvabhāveṣu sadrūpaṃ sāmānyam anugataṃ
sattā tad uktam | prātipadikārthas satteti dhātubhir api sādhanādhī-
nalabdhajanmasu kriyāvyaktiṣu samavetā yathopādhyupagṛhītanānātvā
sattaivābhidhīyate | sā cobhayavyadhāhitatvān nityā san_pratyayasya
sarvadānuvṛtteḥ |
ete sattāmātrasyātmano mahataḥ ṣaḍ viśeṣapariṇāmāḥ
yat tat paraṃ viśeṣebhyo liṅgamātram mahattatatvam | tasminn ete sattāmātre
mahaty ātmany avasthāya vivṛ
ś ca tasminn eva sattāmātre mahaty ātmany avasthāya [vivṛddikāṣṭhām anibhavanti] [māntitya]
tīyantīty evaṃ sāṃkhye buddhitatvam mahacchabdavācyam ādyaṃ jagat_kāraṇan nirdi
ṣṭam ity ato nantarasya vikāraragrāmasya kāraṇarūpānugamāt_ sattārūpatvam a-
viruddham iti sattārūpaṃ sarvaṃ jagadākhyātaṃ bhavati iti sattādvaitavādaḥ
sāṃkhyanayenāpy upabṛṃhitaḥ evañ ca sarvaśabdavācyā sattā śabdapravṛti
nimittabhūteti yathāyathaṃ bhinnopādhir bhāvapratyayābhidheyā saiva | nanv e
vaṃ gotvam iti prakṛtipratyayayor ekārthatāprasaṅgaḥ naitad upādhibhedena sa-
ttāyā bhedāt_ prātipadikena gavāśrayās tasyā abhidhānam | pratyayena
tu niṣkṛṣṭāśrayasya sāmānyasyābhidhety adoṣaḥ | prakṛtyarthanimittaś ca bhāva-
pratyaye bheda iti na sāṅkaryaprasaṅgaḥ |