Critical Edition of K. A. Subramania Iyer Vākyapadīya of Bhartṛhari with the commentary of Helārāja Kāṇḍ III, Part 1 Critically edited by K. A. Subramania Iyer K. A. Subramania Iyer 1963 Deccan College Poona IEd This is a transcription of the Jātisamuddeśa from the critical edition by K. A. Subramania Iyer published in 1963. The edition contains a critical apparatus which has not been reproduced here. Bhartṛhari Helārāja Prakīrṇaprakāśa Jātisamuddeśa atha jātisamuddeśaḥ | śrīgaṇeśāya namaḥ | ||oṃ namaḥ śrībhagavatpāṇinikātyāyanapatañjalibhyaḥ || yasmin saṃmukhatāṃ prayāti ruciraṃ ko 'py antarujjṛmbhate nedīyānmahmā manasyabhinavaḥ puṃsaḥ prakāśātmanaḥ | tac ca viśeṣātmakam eva kriyākāri niyatenātmanānabhihitaṃ padāntareṇābhivyajyata iti devadattaḥ pacatītyādisāmānādhikaraṇyena prayogopapattir iti sarvaṃ sustham || 165 || iti bhūtirājatanayahelārājakṛte prakīrṇakaprakāśe sādhanasamuddeśaḥ saptamaḥ || Sanskrit. 427 pages Roman numerals and contemporary numerals.

XX lines per page, approximately XX akṣaras per line.

 Cardboard cover, original binding. 1963 CE Poona Charles Li atha jātisamuddeśaḥ

śrīgaṇeśāya namaḥ | || oṁ namaḥ śrībhagavatpāṇinikātyāyanapatañjalibhyaḥ ||

 yasmin saṃmukhatāṃ prayāti ruciraṃ ko 'py antarujjṛmbhate nedīyān mahimā manasy abhinavaḥ puṃsaḥ prakāśātmanaḥ | tṛptiṃ yat paramāṃ tanoti viṣayāsvādaṃ vinā śāśvatīṃ dhāmānanda sudhā mayorjita vapus tat prātibhaṃ saṃstumaḥ || 1 || kāṇḍadvaye yathāvṛtti siddhāntārthasatattvataḥ | prabandho vihito 'smābhir āgamārthānusāribhiḥ || 2 || taccheṣabhūte kāṇḍe 'smin saprapañce svarūpataḥ | ślokārthadyotanaparaḥ prakāśo 'yaṃ vidhīyate || 3 ||

iha padārthāṣṭakavicāraparatvād_ vākyapadīyasya prathamakāṇḍena prayojanādipadārthe nirṇīte 'nantarakāṇḍopapāditopapattibhiḥ vākyatadarthayor anvākhyeyasthitalakṣaṇayoḥ padārthayor nirṇītatvāt_ tadaupayikāpoddhārarūpapadavicāraḥ prakramyate | tatrāniyatavikalpo yathābhiprāyam apoddhāra iti yathāsaṃbhavaṃ padabhedānuddiśati―

dvidhā kaiścit padaṃ bhinnaṃ caturdhā pañcadhāpi vā | apoddhṛtyaiva vākyebhyaḥ prakṛtipratyayādivat || 1 ||

vākyasyaiva niraṃśasya vācakatvād antarā padapratipattir vibhrama iti kim asatyena padena vyutpāditenety āśaṅkya ‘apoddhṛtyaiva vākyebhyaḥ’ ity āha | apoddhṛtya kalpanābuddhyā pṛthak_ padaṃ niṣkṛṣya | akhaṇḍavākyavyutpattāv upāyaḥ padavyutpattir vākyavādinām, akhaṇḍapadavyutpattāv iva parikalpitarūpaprakṛtipratyayāgamādeśādivyutpattiḥ padavādinām | ānantyād dhi vākyānāṃ svālakṣaṇyenāśakyā vyutpattiḥ kartum iti sadṛśapadadvārā tadupapattir ity arthaḥ ||

ubhayor api cāpoddhṛtasyāsatyatvaṃ samānam | tathā hi― aniyatānupūrvīko yathārthaṃ parikalpitānvayavyatirekanibandhano vākyavādināṃ padāpoddhāraḥ | evaṃ padavādināṃ śāstrīyānvayavyatirekanimittārthāpoddhāravaśaḥ prakṛtipratyayādyapoddhāraḥ | yad āha vākyakāraḥ― ‘siddhaṃ tv anvayavyatirekābhyām’(Vā on P. I.2.45) iti | tatra bhinnatvaṃ sāmānyam, dvidhā-ityādiko viśeṣa iti vidhārthe dhāpratyayopapattiḥ | prakāro hi vidhārthaḥ, sa ca sāmānyasya bhedako viśeṣaḥ, sādṛśyam eva sarvatra prakāraḥ kaiścid iṣyate ity ekīyamatam, kaiścid_ iti vacanāt | bhede 'pi tu prakārākhyā kaiścid abhyupagamyate ity ukteḥ | yadi vā atra buddhirūpaprakalpitaṃ sādṛśyam eva vidhārthaḥ | jñānapratibimbitasya hi bāhyānukāritvena sādṛśyaṃ sarvatra prakārārthaḥ, saṃkalpitasādṛśyasya bāhyasya nirvartanāt_ vākyāc cāpod_dhriyamāṇasya padasya vākyārthāṃśaparikalpanayā arthavata evāpoddhāro yuktaḥ | arthāpoddhāra eva hi padāpoddhārasya nimittam | animitte hi tasmin varṇāpoddhārasyāpi prasaṅgāt teṣām api vyutpādyatā syāt |

vākyārthaś ca sthitalakṣaṇo niraṃśaḥ kārakotkalitaśarīrakriyāsvabhāvaḥ | tatra cāṃśāṃśikalpanayā apoddhāre kārakātmā kriyātmā cāṃśo vibhāgārha iti siddhasādhyalakṣaṇāṃśadvayaviṣayaḥ, padāpoddhāro dvividho nāmākhyātarūpaḥ prāthamakalpikaḥ, śaktiśaktimator abhedāt_ kārakātmā siddharūpo 'ṃśaḥ | yady api ca nāmapadānāṃ pratyayārthasya saṃkhyādeḥ śābdaṃ prādhānyaṃ tathāpy arthataḥ prātipadikārthasya jātyācchuritasya dravyasyaiva prādhānyaṃ siddharūpasya, saṃkhyākārakaśaktīnāṃ tadāśrayatvāt, anayor eva ca nāmākhyātayor viśeṣaṇatvān nipātopasargakarmapravacanīyalakṣaṇaḥ padabhedo 'ntarbhavati |

tathā hi― siddhārthābhidhāyi nāmapadam iti tadarthagataṃ viśeṣaṃ dyotayannipātaḥ tatraivāntarbhavati | siddhaṃ hy arthaṃ sākṣād_ vābhidadhātu tadgataṃ viśeṣaṃ vā prakāśayatu, neyatā bhedaḥ | svarādayas tu kecit_ sattvapradhānā eveti te 'pi nāmapadam eva | ye tu hirugādayaḥ kriyāpradhānāḥ teṣām ākhyāte 'ntarbhāvaḥ | na hi tiṅantam evākhyātam, kriyāpradhānasya sarvasyaiva tallakṣaṇatvāt | ata evopasargakarmapravacanīyapadāny apy ākhyātapadam eva, sādhyārthagataviśeṣadyotanāt | evaṃ nipāto 'pi | tadgatabhedāntaravivakṣāyān tu nipātopasargayor api kaiścit_ pṛthakkaraṇam | tathā hi― asty evāpoddhāre 'rthamātrāviśeṣo 'nayoḥ | na hy etau sākṣād arthaṃ vadataḥ, api tu tadgataviśeṣadyotakāv iti vācakābhyāṃ nāmākhyātābhyāṃ pravibhaktau | siddhasādhyārthaviṣayaviśeṣadyotakatvān nipātānāṃ sādhyaikaniyatatvāc copasargāṇāṃ parasparato bhedaḥ | karmapravacanīyās tu kriyāviśeṣopajanitasaṃbandhāvacchedahetava iti saṃbandhaviśeṣadyotanadvāreṇa kriyāviśeṣaprakāśanād upasargeṣv evāntarbhavantīti caturdhā eva kaiścit_ padaṃ bhinnam |

sākṣāt kriyāviśeṣaprakāśanābhāvāt tad api pañcamaṃ padam iti kaiścit | tathā hi― karma proktavantaḥ karmapravacanīyā iti atikrāntakriyākhyānalakṣaṇasya vyāpārasyātra saṃbhavo na tu vartamānasyety upasargebhyo bhedaḥ | kriyāgataviśeṣadyotanapūrvakaṃ hi saṃbandhāvacchedanam atra vartamānam | tathā hi sarvaḥ saṃbandhaḥ kriyākṛtaḥ, upakāraprabhāvitatvāt_ tasya, kriyām antareṇopakārābhāvāt | tatra kvacit_ kriyāśabdaḥ śrūyate kvacin na | yatra śrūyate tatra śrauta eva saṃbandhaviśeṣāvasāyaḥ | tad yathā mātuḥ smarati, mātuḥ smṛtam, sarpiṣo jānīte ityādau | kriyā hi svabhāvād eva kriyāntaravyadhānam antareṇa dravyaiḥ saṃyujyate | anye tu yasmān mātṛviṣaye pravartate 'vatiṣṭhate vā tasmān mātṛsaṃbandhīdaṃ smaraṇam iti kriyākārakabhāvapūrvaka evāyam api saṃbandha iti varṇayanti |

aśrute tu kriyāpade dvayī gatiḥ | kvacit_ saṃbandhisvarūpamahimnaiva niyatakriyākṣepasiddheḥ pratiniyatakriyākārakabhāvapūrvakatvaṃ śeṣasaṃbandhasya vinaiva karmapravacanīyam avagamyate | tad yathā― upagor apatyam, vṛkṣasya śākhetyādāv apatyāpatyavatsaṃbandho janikriyānimitto 'vayavāvayavisaṃbandhaś ca sthitikriyānimitta ityādi | kvacit tu saṃbandhānāṃ pratiniyatakriyāpūrvakatvāvadhāraṇe nāsti sāmarthyam | tad yathā― rājñaḥ puruṣa ity atra svasvāmibhāvo bharaṇādyanekakriyānimitta ity evāvagamyate | kriyāviśeṣas tu nāvadhāryate tannimittabhūtaḥ | tathā ca bhāṣyam― ‘yad etat svaṃ nāma tac caturbhiḥ prakārair bhavati bharaṇād apaharaṇāt krayaṇād yāñcayāyācñayā’ | (M. Bh. on P. 2.3.50 Cf. Kielhorn 1.463) iti | dānādīnāṃ tv anyatamāvinābhāvāt kriyā anumīyata eva | kvacit tv avinābhāvinī kriyāpi na pratīyate | tathā caivaṃjātīyake viṣaye karmapravacanīyo niyataviśiṣṭakriyākṛtatvaṃ saṃbandhasya viśeṣam avagamayati | tad uktam— “janayitvā kriyā kācit saṃbandhaṃ vinivartate | śrūyamāṇe kriyāśabde saṃbandho jāyate kvacit || (Vāk. a. II. 197) sa copajātaḥ saṃbandho vinivṛte kriyāpade | karmapravacanīyena tatra tatra niyamyate ||” (Vāk. a. II. 199) iti | niyamas tasya niyatakriyājanitatvam | tathā hi― śākalyasya saṃhitām anu prāvarṣad iti yo 'yaṃ saṃhitāpravarṣaṇayor hetuhetumadbhāvalakṣaṇaḥ saṃbandhaḥ sa niyatakriyājanita ity anunā vedyate | anuniśamyety atrānor niśamayatikriyāsāhacaryopalabdher iha saṃpāṭharūpatvāt saṃhitāyās tadanumānasyaucityāt_ tatra kriyāvacanatvam asyānyatra dṛṣṭaśakter na kalpyam |

dyotyārthaniṣṭhaṃ ca dyotakatvam iti tad api kriyāpadāprayogād atra nāsti | na ca kriyāpadākṣepakatvam, yathā prādeśaṃ viparilikhatīti | atra ver lekhanāsamanvayānupapatter nirmātikriyākṣepakatvam | kārakavibhaktir hy atra prādeśam iti dvitīyeti yuktas tatsamucita kriyākṣepaḥ | iha tu saṃhitām iti śaiṣikīyaṃ vibhaktir iti kathaṃ kriyākṣepaḥ | kriyākārakayor eva parasparam ākṣepyākṣepakabhāvasyāvinābhāvena nyāyyatvāt | tad yathā praviśa, piṇḍīm ityādau | nāpi saṃbandhavācitvam atrānoḥ, vibhaktyaiva tadabhidhānād iti saṃbandhāvacchedasya pratyāyako nānyaḥ saṃbhavatīti pāriśeṣyād anor atra sāmarthyam adhyavasīyate | tad uktam― ‘kriyayā dyotako nāyaṃ saṃbandhasya na vācakaḥ | nāpi kriyāpadākṣepī saṃbandhasya tu bhedakaḥ || (Vāk. a. II. 204) iti | bhedako viśeṣadyotaka ity arthaḥ | ayam atra bhāvaḥ | yad ananyathāsiddhaṃ tatrānor vyāpārakalpanā yuktā | yat punar anyathā arthasāmarthyādinā nimittena sidhyati na tatra tasya śaktiḥ kalpayituṃ pāryata iti padāntarāṇām arthāntaraniveśāt saṃbandhaviśeṣasya tato 'navagatasya karmapravacanīyaviṣayatā siddhā | nanu ca ‘yad atrādhikyaṃ vākyārthas saḥ’ (M. Bh. on P. 2.3.46 Cf. Kiel. 1.462) iti kriyāviśeṣajanitatvalakṣaṇaḥ saṃbandhasyāvacchedo vākyārthaḥ kim iti na kathyate | anos tu paścādbhāvamātravṛttitvam eveti |

atrocyate― ihādhikyaṃ vākyārthatvenocyamānaṃ padārthapṛṣṭhapātitvenaivānusaraṇīyam_ na tu padārthollaṅghanena | tattadvākyopāttasya hi sādhyasya vā viśeṣyasya vopāttair eva sādhanair viśeṣaṇaiś ca saṃsargas tatrādhikyam | tad yathā― gāṃ śuklām ānaya, nīlotpalam iti ca | ata evocyate― ‘āśrayāśrayiṇor vākyān niyamas tv avatiṣṭhate |’ iti | itthaṃ cānupāttasyaiva padārthasya vākyāt pratītir nāstīti na saṃbandhāvacchedo 'trāpadārtho vākyārthaḥ śakyate kalpayitum iti karmapravacanīyaviṣaya evāyam | yad vakṣyati― ‘nimittaniyamaḥ śabdāt saṃbandhasya na gṛhyate | karmapravacanīyais tu sa viśeṣe 'varudhyate ||’ (Vāk. c. sā. śe. 3) iti | atra ca darśanadvayam― svarūpeṇaiva saṃbandhāntaravilakṣaṇaḥ karmapravacanīyena saṃbandho 'vacchidyate, kriyāviśeṣajanitatvena veti | tatra svarūpeṇāvacchede viśiṣṭakriyājanitatvapratītiḥ saṃbandhiviśeṣaparyālocanālabhyā | tathā hi― adhi brahmadatte pañcālāḥ iti svasvāmibhāvo 'yaṃ saṃbandha ity adhinā vedyate | brahmadattaś ca svāmī īśvaraḥ pañcālāś ca janapadaḥ svam iti tayoḥ saṃbandhinoḥ paripālanakarādānādikriyāprabhāvita evāyaṃ saṃbandho nyāyya ity avagamyate | evam abhimanyur arjunataḥ pratīti pratinā sādṛśyalakṣaṇo 'yaṃ saṃbandha iti dyotyate | sa punaḥ saṃbandhisvarūpaparyālocanād atra saṃpraharaṇādikriyākṛta ity avagamyate | itthaṃ ca śākalyasya saṃhitām anu prāvarṣad ity atrāpi hetuphalabhāvo nāmāyaṃ saṃbandha ity etāvaty evāyam anur viśrāmyati | pāṭhaviśerūṣapatvāt_ saṃhitāyā niśamanakriyāvagatiḥ | śabdaśravaṇena hi devo 'varṣad iti saṃbandhamahimnā viśiṣṭakriyāprabhāvitatvam avasīyate | kecid iyān anor eva vyāpāra ity āhuḥ |

svarūpāvacchede 'pi ca kriyāyāḥ kāryabhūtasaṃbandhāpekṣayā atītatvāt karma proktavanta ity arthas samanvety eva | vastutaḥ kriyāphalasyaiva saṃbandhasya prakāśanāt | yathā tu tatrabhavadbhartṛhares tatra tatrābhiprāyo lakṣyate tathā nimittaviśeṣāvaccheda eva karmapravacanīyakṛta iti rāddhāntaḥ | adhi brahmadatte pañcālāḥ iti paripālanakriyāhitatvaṃ svasvāmibhāvasyādhinā vyajyate | abhimanyur arjunataḥ pratīty amitraparājayādikṛto 'nukāryānukaraṇabhāvaḥ pratinā prakāśyate ityādi sarvatra yojyam | sustutam, atistutam ityādau tu ‘suḥ pūjāyām’ (P. 1.4.94) ‘atir atikramaṇe ca’ (P. 1.4.95) ityādinā karmapravacanīyasaṃjñādhikārikī svārthanirapekṣaivopasargasaṃjñābādhanāya pravartate | yathoktam― ‘karmapravacanīyatvaṃ kriyāyoge vidhīyate | ṣatvādivinivṛttyarthaṃ svatyādīnāṃ vidharmaṇām ||’ (Vāk. a. II. 202) iti | ārthena tu rūpeṇa vibhāge prastute kriyāviśeṣāvadyotakatvād upasargapade svatyādir antarbhavatīti nāvyāptiḥ | tad evaṃ vākyād apod_dhriyamāṇasya padasyāpoddhārārthaviśeṣāśrayeṇa yathāsaṃbhavaṃ bhedo niraṃśakavākyavyutpattyupāyabhūtaḥ pradarśitaḥ | ata eva svādipadaṃ vākyavyutpattyanaṅgatvāc chāstre saṃketitaṃ subantapadavyutpattyupāyabhūtaṃ neha gaṇanārhaṃ prakṛtipratyayavad iti dṛṣṭāntapakṣanikṣiptam iti nāvyāptiḥ | padāt kilāsāv apoddhāro na vākyāt || 1 ||

(12) tad itthaṃ padāpoddhāre pradarśite tadarthasyāpoddhṛtasya siddhasādhyarūpadvayayogino matabhedena svarūpopadarśanārtham āha—

padārthānām apoddhāre jātir vā dravyam eva vā | padārthau sarvaśabdānāṃ nityāv evopavarṇitau || 2 ||

(13) arthadvāreṇa padaṃ parīkṣyata iti darśanabhedena prathamam apoddhārapadārthavicāraḥ | tathā hi— sarveṣām api śabdānāṃ padarūpāṇāṃ nāmākhyātādisvabhāvānāṃ jātivādimate jātir evārtho na dravyam | dravyavādimate tu dravyam eva na jātiḥ | dvitīyena vāśabdena padārthāntaraṃ sūcitaṃ jātiviśiṣṭadravyābhidhānam iti | ata eva tad eva saṃkalanārūpaṃ padārthāv iti sphuṭīkṛtam | anyathā vārthe prakrānte cārthopasaṃhāro 'yaṃ nopapadyate | tadvad abhidhāne tu abhidhānaṃ tāvad_ dvayor api samānam, viramya vyāpārābhāvāc chabdasya | ārthas tu jātidravyayor guṇapradhānabhāvaḥ | yad vā prādhānyenaiva bhinnaviṣayatayā pāṇinidarśane jātidravye śabdenābhidhīyete ity ayam atra pakṣaḥ padārthau ity uktaḥ | tatra nāmapadasya gaur ity ādeḥ gotvādijātiḥ niyatakriyāviṣayasādhanaikārthasamavetasaṃkhyājātiviśeṣabhāvam āpannā abhidheyā | anāśrayāyā jāter anupapatteḥ | sāmarthyāt pratītaṃ dravyam |

(14) evam ākhyātapadasyāpi vibhinnakriyākṣaṇasamavetābhinnābhidhānapratyayahetukriyājātiviṣayā sākṣād vācakaśaktiḥ | kārakādijātis tv atra guṇabhūtā nāmapadagatayā ca kārakajātyā kriyājātir ākhyātapadagatā vyaktidvāreṇa samanvayam eti | dravyajātis tv ekārthasamavāyāt sādhanaśaktidvāreṇa kriyāyogam anubhavati | saṃkhyājātir apy ekārthasamavāyāt svavyaktyātmanā śaktimukhenaiva kriyānvayinīti sarvapadārthasamanvayopapattau kalpate vākyārthaḥ | yathā cotkṣepaṇādikṣaṇair asamasamayabhāvibhir apy āvṛttyotkṣepaṇatvādijātir abhivyajyate tathā adhiśrayaṇādibhiḥ kriyākṣaṇaiḥ pacatyādikriyājātir iti vicārayiṣyate | vyaktidvārakaṃ cāsyā nityāyā api sādhyatvam upapadyate |

(15) upasargādibhir apy atra darśane nāmākhyātasahabhāvī tadarthasya viśeṣāvadyotakatvāj jātipadārtha eva | viśeṣasya viśiṣṭaviśrāntarayaivāvasāyāt karmapravacanīyo 'pi saṃbandhajātiniṣṭha eva | guṇaśabdānām api śuklādīnāṃ guṇajātir vācyā | saṃjñāśabdānām api ḍitthādiśabdānāṃ jātivācitvaṃ samarthayiṣyate |

(16) tad itthaṃ vājapyāyanācāryamatena sārvatrikī jātipadārthavyavasthopapadyate | vyāḍimate tu sarvaśabdānāṃ dravyam arthaḥ, tasyaiva sākṣāt kriyāsamanvayopapatteḥ vākyārthāṅgatayā codanāviṣayatvāt | yathāha— ‘codanāsu ca tasyārambhāt’ (Vā. on P. 1.2.64) iti | ekajātisamanvayavaśena cātra saṃketopapattiḥ | anabhidhīyamānāpi jātir upalakṣaṇīkriyate śabdārthe yathā gṛhādau kākādi | ākhyāte 'pi ca sādhanādhāradravyaprādhānyaṃ vyāḍimate | devadattaḥ pacatīti dravyeṇaiva sākṣāt sāmānādhikaraṇyopapatteḥ | kriyā tu guṇabhūtātra, vyāpārāviṣṭaṃ hi dravyam ākhyātārthaḥ, idaṃ tad iti sarvanāmapratyavamarśayogyaṃ cātra dravyam iti sārvatrikīyaṃ vyavasthā | tathā ca vakṣyati— ‘dravyadharmā padārthe tu dravye sarvo 'rtha ucyate |’ iti | ata eva śuklādīnām api dravyapadārthatā siddhā | tattadupādhivyavacchinnaṃ vā brahma dravyaśabdavācyaṃ sarvaśabdānāṃ viṣaya iti vakṣyata eva | vyaktiparyāyo vā dravyaśabda iti jātivyaktivikalpena sarvaśabdaviṣayaḥ | tathā ca sarvaśabdānām ity abhidhānāt padād apy apoddhāre prakṛtipratyayarūpasyāpi śabdasya yathāyogaṃ kriyākārakasaṃkhyādir apoddhārapadārtho jātivyaktibhedena samāmnātaḥ | ubhayasyāpi vā śabdāt pratīter ubhayaṃ padārthaḥ | guṇapradhānabhāvabhedāśrayas tu matavikalpaḥ | nityatvopavarṇanaṃ ca ‘siddhe śabdārthasaṃbandhe’ (Vā. in paspaśāhnika of the M. Bh. Kiel. 1.616) ity atra bhāṣye— ‘yasmiṃs tattvaṃ na vihanyate’ (M. Bh. Cf. Kiel. 1.722) iti dravyasyāpi nityatvam, pravāhanityatayā śabdāt sadaiva pratīteḥ || 2 ||

tad evam etad anantarakāṇḍe darśanadvayam upapāditam iti yathāsaṃbhavaṃ pratinidhiś ca cintitaḥ | idānīṃ jātau śabdenābhidhīyamānāyāṃ tatra jātyantarābhāvān nirnimittā śabdasya pravṛttir āyātety āśaṅkyopapādayitum āha―

svā jātiḥ prathamaṃ śabdaiḥ sarvair evābhidhīyate | tato 'rthajātirūpeṣu tadadhyāropakalpanā || 6 ||

svā asādhāraṇī ātmīyā gośabdatvādikā na tu sakalaśabdasādhāraṇī śabdatvādiḥ | evaṃ cāsādhāraṇatvena viśeṣaṇāt tayā saṃbandhāvyabhicāraḥ śabdasyārthajātyā saṃbandhavyabhicāre 'pīti svā jātiḥ eva mukhyam abhidheyam ity uktaṃ bhavati | tathā ca vākyakāraḥ― ‘na vā śabdapūrvako hy arthe saṃpratyayaḥ’(Vā. on P.1.1.67) iti | ata evāvyabhicāriṇyāḥ svarūpajāter arthajātyabhidhāne śabdasya nāntarīyakam abhidhānam iti prathamam ity āha | yadabhedena yatpratipattiḥ tad avaśyaṃ tatra pratipattavyam ity etāvatātra prāthamyam, na tu krameṇābhidhānāt | yad vā sambandhavyutpattikālāpekṣaṃ prāthamyam | tathā hi― sambandhavyutpattikāle 'rthajātyā nāsti saṃbandhaḥ | tathātve vācakatvena tatra viniyogo 'narthakaḥ syāt, arthasya pratipannatvād iti so 'rthas tāvat tena śabdena na pratipannaḥ | yadi ca svajātyabhidhānaṃ tadānīṃ na syāt_ tadānarthakatvād vibhaktiyogo na syād iti ‘prāk_ saṃjñinābhisaṃbandhāt saṃjñā rūpapadārthikā’(Vāk. b. I. 66) ity uktam | rūpaṃ hi svarūpaṃ svā jātir veti darśanabhedena kathyate | sarvaiḥ iti | svarūpaparair arthaparaiś ca, tasyā eva svarūpatayā vyavahārāt | tathāvyutpannair api śabdair avinābhāvāc chabdasvarūpeṇāvasthitā jātiḥ pratipadyate | arthasya jhaṭity eva śabdasvarūpābhedenāvabodhe 'pi yathāpratipāditakramāśrayeṇa tataḥ svajātipratyāyanād anantaram arthajātīnāṃ gotvādīnām ātmasu tasyāḥ śabdajāteḥ samāropasya kalpanā na paramārthaḥ, śabdavivartatvenārthasya śabdāt tattvato bhedābhāvāt |

yad vā sambandhavyutpattikāle gaur ayam artha ity arthajātyā śabdajāter atyantabhedāt sāmānādhikaraṇyānyathānupapattyā abhedādhyāropaḥ kalpyate | yathā gaur vāhīka iti | anyathā saṅketasyaiva kartum aśakyatvāt | yathā cāyam anādir apauruṣeyo vācyavācakabhāvaḥ tathādhyāropo 'pi | anyathā vācyavācakabhāva eva na ghaṭeta, yathā bauddhasya dṛśyavikalpārthaikīkāro bhedānadhyavasāyalakṣaṇaḥ, na tu yathā gaur vāhīka ity atra puruṣecchayā adhyāropaḥ | vyavahāre śabdārthayoḥ sadaivābhedāvasāyāt katham iyaṃ prativarṇam anabhivyaktāsādhāraṇī jātir asamasamayabhāvibhir varṇair abhivyajyata iti cet_ yathotkṣepaṇatvādijātir iti brūmaḥ | tathā hi― pratyekaṃ karmakṣaṇānām upavyañjakatve 'pi yaḥ prathama utkṣepaṇakṣaṇaḥ sa paramāṇumātradeśākramaṇamātrarūpatvāt_ bhramaṇakṣaṇāt_ sārūpyavaśād anavadhāryamāṇabheda ekaiko 'samartho niyatajātyabhivyañjane iti kṣaṇāntaram apekṣate | na ca tasya bhramaṇakṣaṇād viśeṣo nāsti, upakrama evotkṣipāmīty evaṃprayatnajanitatvāt | evaṃ gośabdam uccārayāmīty ayaṃ prayatno yady api gānagaganaśabdajanakāt prayatnād anya eva, hetubhedāc ca gakārayor api bheda eva tathāpi sādṛśyād asau duravadhāra iti vyañjako 'pi san_ prathamo dhvanir asphuṭam abhivyanaktīty āvartamāno 'pi na viśadatarasāmānyaviśeṣābhivyaktau hetuḥ | yadā tv avayavaprabandhaḥ krameṇopalabdho bhavati, atha śabdajātiviśeṣopādhiyuktāḥ vyavahārā avatiṣṭhante | tadānīṃ sāhacaryāt parasparāvacchedavaśena vilakṣaṇatayā pratibhāsanāt | yathā ca ślokaḥ sakṛt paṭhyamāno nāvadhāryate, abhyāsena tu sphuṭāvabhāsaḥ tathā caramacetasi cakāsti ratnatattvavat sphoṭatattvam | prathamākṣareṇa hi jāter ābhāsamātraṃ janyate taduttarottaravarṇakalāpena tu sphuṭatarasphuṭatamaparicchedādhānam | saṃskāraviśeṣotpādanadvāreṇābhivyaktiviśeṣasya ratnatattvādau dṛṣṭeḥ | tasmāc chabdād arthaṃ pratipadyāmahe iti vyavahārād varṇānām arthāvasāyajanakatvānupapatteḥ prakriyābhaṅgasya prathamakāṇḍa eva vihitatvān niravayavaṃ pratyāyakaṃ śabdatattvaṃ jātivyaktibhedena bhinnaṃ sphoṭasvabhāvam evāṅgīkāryam | gaur ayam artha iti ca vācakābhedena vācyapratīteḥ tadadhyāsakhacitavapur vvavapur vyavavahāryo 'rthaḥ tatra ca svarūpasya vācyatā prathamakāṇḍa eva nirṇītā, iha tu saṃbandhasamuddeśe 'pi nirṇeṣyate || 6 ||

tatraitat_ syāt― śabdasamavāyi sāmānyaṃ vyadhikaraṇatvāt katham arthajātim abhedena vyapadiśed ity āśaṅkya nidarśanenaitad vyutpādayati―

yathā rakte guṇe tattvaṃ kaṣāye vyapadiśyate | saṃyogisannikarṣāc ca vastrādiṣv api gṛhyate || 7 || tathā śabdārthasaṃbandhāc chabde jātir avasthitā | vyapadeśe 'rthajātīnāṃ jātikāryāya kalpate || 8 ||

rakte guṇe tattvam | tasya raktasya guṇasya bhāvo raktatvaṃ lauhityasāmānyaṃ guṇavyaktisamavetam ucyate | tatsamavetasamavāyāt_ kaṣāye raktaguṇādhāre dravye vyapadiśyate vyapadeśāya kalpate | tadviśeṣaṇabhūtaṃ hi tat kaṣāyadravyam abhidhīyate lohitā lākṣeti | tena saṃyogino vastrādayaḥ tayoḥ saṃyoginoḥ kaṣāyavastrayoḥ saṃnikarṣaḥ saṃbhedaḥ, tasmān nimittāt tatrāpi tallauhityaṃ gṛhyate | saṃyuktasamavetasamavāyād vastrādiṣv api lauhityanimitto vyapadeśaḥ, lohitaṃ vastram ity arthaḥ | tathā śabdārthasaṃbandhāt iti | lohitaguṇakaṣāyadravyasaṃbandhasthānīyāt samānādhikaraṇatayāvasthitāt_ svābhāvikāt tathā kevalaṃ vyutpattikāle nirjñātāt tadanyathānupapattyaivādhyāropasya kalpanāt saṃbandhād eva śabdajātyā vyapadeśaḥ | artho 'trārthajātiḥ, tasyā eva vācyatvaprakramāt | vyapadeśe kalpate svarūpābhedena, jātikāryāya kalpate― jātyādiśabde jātiṣu vācakatvena pravartamānā sthitā jātir na kevalaṃ vyapadeśāya kalpate yāvaj jātikāryāya ca | atha vā vyapadeśe sati jātikāryāya kalpata ity arthaḥ | niḥsāmānyāni sāmānyānīty arthajātīnāṃ svato jātirahitatve tatkāryaṃ śabdapratyayānuvṛttilakṣaṇaṃ śabdārthayoḥ so 'yam ity abhedena saṃbandhāc chabdasamavāyinī jātir arthenādhyāropitābhedā saṃpādayantī tadātmanā saṃpadyata ity upacaryate | vyaktirūpe ca śabde jātes samavāyo na tu varṇeṣv iti avasthitā ity upapadyate | varṇānāṃ hi yaugapadyābhāvād avācakatvam iti kathaṃ tatra śabdajāteḥ samavāyas syāt | kevalaṃ sphoṭasya jātivyaktibhedena darśanadvayam iti vyaktisphoṭe jātiḥ samavetā | arthabhedena hi bhinnasya nityasya śabdasyābhinnābhidhānapratyayahetur jātir avaśyābhyupagantavyā | ata eva jātyācchuritāyā vyakter eva vācakatvam | upalakṣaṇabhūtā tu jātir āśrīyate iti katham atrānanuyāyinyā vyakter vācakatvam iti na codanīyam |

śabdārthasaṃbandhaś cātra yogyatālakṣaṇo 'bhipretaḥ | sarvo hi śabdaḥ saṃjñātvena niyujyamānaḥ sarvatrārthe yogyatālakṣaṇena saṃbandhena saṃbaddhaḥ | kevalaṃ śaktyavacchedamātre saṃjñākartur vyāpāro na tv apūrvasaṃketakaraṇe, arthasaṃbandhasyāpauruṣeyatvāt | evaṃ cādaikṣu vṛddhiśabdo nāpūrva eva saṃketita iti sarveṣām anekārthatvād vaktṛbhedād vānekatve samānākārapratyayanibandhanajātir eṣaṇīyā | tad yathākāśasya saṃyogibhedena kalpitabhedasyānekatve saty ākāśatvaṃ lakṣyate | na caivaṃ sarvasmāt sarvārthapratītiprasaṅgaḥ, prasiddhivaśenārthapratīteḥ kutracit_ kasyacit_ prasiddhatvāt | prasiddhānāṃ cārthānām arthaprakaraṇādayo vibhāgahetava uktāḥ | tad yathā gośabdena navasvartheṣu sannihiteṣv api prakaraṇādeḥ pratiniyatārthāvasāyaḥ | tad evaṃ śabdajātyā śabdavyaktir vācikā prathamam abhedena vyapadiśyate tato 'rthajātiḥ tatas tad vyaktir ity ayaṃ vāstavaḥ kramaḥ | pratyāyane tv akramataiva |

śabdācchuritatve 'pi cārthasya na svarūpavyapagamaḥ | yathā hy ālokācchurito 'pi ghaṭo na svarūpeṇa tirobhavati, evaṃ śabdasvarūpoparakto 'rthaḥ | svarūpāropeṇa śabdālokayor arthaprakāśakatvasyaivaṃvidhasya dṛṣṭeḥ | yathā ca gaur vāhīka ity atra na gotvamātraṃ pratīyate, api tv adhyāropitagorūpo vāhīkaḥ, evam ihāpi, na tu sphaṭikamaṇāv ivārthe śabdajāteḥ samāveśo vivakṣitaḥ, tasyaiva vāhīkavat_ pratyāyyatvāt | svābhāvikaś cāyam arthapratyāyane śabdānām abhedasaṃbandho 'bhyupāya iti pratipādyo 'pi tathaiva pratipadyate | na hi puruṣādhīnam etat | anādau saṃsāre 'nenaiva prakāreṇa saṃbandhavyutpatteḥ ko 'tra niyato 'dhyāropayitā kalpyatām | avyutpannasaṃketasyāpi cābhinnapratyayotpatter arthajātir apy astīti na śabdajātir evādhyāropitāstv iti vācyam | śābdī ceyam evaṃvidhā pratītir iti cākṣuṣeṇa raktādipratyayena nidarśanabhūtena vyutpāditā | vastusanniveśitvābhāve 'pi ca śabdajāter ayam anādir adhyāropo rūḍhaḥ | sadaiva vyavahāre śabdārthayor abhedāvasāyād bhedasyāpi ca gaur vāhīka itivat_ pratibhānān_ mithyājñānam idaṃ na bhavati | prāk_ ca saṃbandhasaṃvedanasamayād arthajātayo bhedenāvabhānty eva | avyutpannasaṃketasya bālakasya puro 'vasthiteṣu sāsnādimatsu piṇḍeṣu bhinnaḥThe context requires abhinnaḥ but the Mss do not have it. pratyaya utpadyate tadā vācakasannidhānābhāvād abhinnapratyayahetur arthajātir avadhāryate | ata eva kathaṃ bhedenānirdhāritāyām arthajātau śabdajātiḥ samāropyate ityādi na codanīyam || 7, 8 ||

jātikāryāya kalpata ity uktam evārtham abhivyanakti―

jātiśabdaikaśeṣe sā jātīnāṃ jātir iṣyate | śabdajātaya ity atra tajjātiḥ śabdajātiṣu || 9 ||

“ākṛtyabhidhānād vaikavibhaktau vājapyāyanaḥ” (Vā. on P. 1.2.64) iti jātipakṣe pratyākhyānād ekaśeṣasya tatphalam ekaśabdaprayogo 'traikaśeṣa uktaḥ | sahavivakṣā caikaśeṣeṇa lakṣyate | jātiśabdaikaśeṣe prasakta iti vā yojanīyam | sā iti śabdajātiḥ | arthajātīnām abhedena pratyavasyamānā jātiśabdagatā jātir ekaśabdatvaṃ saṃpādayati jātikāryam | tad yathā gāvo vṛkṣā ityādir abhinnasāmānyanibandhanas tadekārthasamavāyāt_ samāśritaviśiṣṭasaṅ_khya ekaśabdaprayogaḥ | tathā jātaya imā ity ayam api jātyāśrayāparajātyabhāvād vācakajātyadhyāsāśraya upapadyate | śabdagataṃ ca sāmānyaṃ jātikāryam upacaratīty ucyate na tv arthajātiṣv eveti niyamaḥ kenacit kriyate iti | yadā śabdajātayo 'pi pratyāyyāḥ tadā āsv apy abhidhānagataṃ jātikāryāya kalpata evety āha śabdajātaya ity atra iti | tajjātiḥ śabdajātiḥ śabdagataṃ sāmānyam | śabdajātaya imā ity atraikapadaprayoge tasyoccaritasya śabdajātiśabdasya yā jātiḥ sā śabdajātiṣu gośabdatvādikāsu vyaktisthānīyāsu pratipādyāsv abhinnaśabdaprayoge nibandhanam ity arthaḥ || 9 ||

yady evaṃ śabdajātiḥ śabdagatānām api jātīnām anyā vācakajātis tāsām apy anyety anavasthāprasaṅga ity āśaṅ_kyāha―

yā śabdajātiḥ śabdeṣu śabdebhyo bhinnalakṣaṇā | jātis sā śabdajātitvam apy atikramya vartate || 10 ||

prayoktṛbhedād bahuṣu śabdajātiśabdeṣu, abhinnapratyayanibandhanā yā jātis tebhya eva śabdebhyaḥ svāśrayabhūtebhyo bhinnasvabhāvā sā gośabdatvādiśabdajātivargāntaḥpātinī na tu vyapadeśāntarārhā | śabdajātiśabdasyāpi gośabdatvādivat_ śabdajātaya ity anenaivaikaśabdaprayogeṇa sāpi pratyāyyata iti na prayogānavasthāpattir ity abhiprāyaḥ || 10 ||

tad evaṃ svanikāyasiddhādhyāsadarśanāśrayeṇa sārvatrikī jātipadārthavyavasthā darśitā | svarūpabhūtā hi jātiḥ sarveṣāṃ śabdānām antaraṅgatvād asādhāraṇatvād aheyatvāc ca prathamaṃ pratipādyā | idānīm adhyāsānāśrayeṇāpi prauḍhavāditayā jātipadārthavyāptim upapādayitum āha―

arthajātyabhidhāne 'pi sarve jātyabhidhāyinaḥ | vyāpāralakṣaṇā yasmāt padārthāḥ samavasthitāḥ || 11 ||

anyathā cātra saṃbandhaḥ | tathā hi― astu śabdajāter arthajātīnāṃ jātikāryam, saṃbandhavyutpattis tu na ghaṭate | yatra hi saṃketas tatra śabdajātir adhyasyate | sa eva tv anekatvād arthajātīnāṃ sāmānyāntaram antareṇa na saṃbhavatīty āha― arthajātyabhidhāne 'pi ityādi | yadā viśuddhā evārthajātayaḥ śabdair abhidhīyanta ity āśrīyate tadāpi sarve jātyabhidhāyinaḥ jātyādiśabdā api tadā jātivācina eva | nanu nissāmānyāni sāmānyānīti siddhāntāt kathaṃ jātyādiśabdā api jātyādhārāṃ jātim abhidadhyur ity āha― ‘vyāpāralakṣaṇāḥ’ iti | vyāpāraḥ kāryaṃ prayojanaṃ tad eva lakṣyate 'neneti lakṣaṇaṃ hetur yeṣāṃ padapratyāyyānām arthānāṃ te tathā niyamitasvarūpāḥ | ayam āśayaḥ | vaiśeṣikādīnāṃ bhavantu niḥsāmānyāni sāmānyāni | tāni hi vyaktiṣv anvayapratyayāvaseyāni paropādhirūpāṇi svatantravyaktivadidantāvabhāsitvābhāvāt_ sāmānyāntareṇa nopādhīyante | vaiyākaraṇānāṃ śabdārtho 'rtha ity abhyupeyatām anvayirūpāvacchedena śābdasya pratyayasyotpatter jātiṣv api jātir aviruddhābhyupagamyā | etad eva hi vyaktiṣv api jātyabhyupagame nimitam ity atrāpi tathābhyupagame kaḥ pradveṣaḥ | pratyakṣā api ca padārthāḥ svakāryaṃ vijñānādikaṃ kurvantaḥ santīti vyavahriyante, kiṃ punaḥ śabdavācyāḥ padārthā iti sāmānyavacanād_ dravyādayo 'pi śabdavācyatvenaiva lakṣyante | śabdapramāṇakānāṃ hi yacchabda āha tat paramārtharūpam | tathā cānvayirūpeṇa guṇo 'py abhidhīyamāno jātir eva | yathopamāsamāse śyāmādiḥ | tathā ca ‘upamānāni sāmānyavacanaiḥ’(P. 2.1.55) ity ucyate |

evaṃ kriyāpy abhedenābhidhīyamānā jātiḥ | tathedaṃ tad iti svātantryeṇa viśeṣyatayābhidhīyamānā jātiguṇakriyā api dravyam iti yathāvasaram agre nirṇeṣyata eva | etac ca laukikavyavahārānuguṇyena śāstre 'smin_ vyutpādyate | śāstrāntaraprasiddhā hi vyavasthā lokaviruddhā | loke hi ‘gavi śṛṅgam’, ‘vṛkṣe śākhā’ iti vyavahāraḥ | tathaiva ca vyākaraṇe 'py ādhārasaptamī | śāstrāntare tv avayaveṣv avayavīti ‘śṛṅge gauḥ’, ‘śākhāyāṃ vṛkṣaḥ’ iti syāt | itthaṃ ca śabdābhidheyasyehārthatvāt sarve jātyabhidhāyinaḥ, yasmāc chabdavyāpāreṇa padārthā lakṣyante | yady api bahir vastūni na santi tathāpi śabdais tathā pratyāyyante, ato 'bhidhāvyāpāravaśād anvayirūpeṇa pratyāyanād vyāptir jātau padārthe siddhety eṣo 'py arthaḥ || 11 ||

abhidhālakṣaṇavyāpāratvam eva vyaktayati―

jātau padārthe jātir vā viśeṣo vāpi jātivat | śabdair apekṣyate yasmād atas te jātivācinaḥ || 12 ||

jātau padārthe iti pakṣāvacchedaṃ karoti | atra hi pakṣe sarva eva śabdo jātivācīty abhyupagantavyam | bhavatu mā vā bhūj jātiṣu jātiḥ | śabdais tu jāti vyatiriktayā jātyaikasvabhāvaiva apekṣyate pratyāyyatvenāṅgīkriyate | svālakṣaṇyena hi vastūnāṃ bhedaḥ śabdaiḥ spraṣṭuṃ na śakyate, anvayirūpāveśena saṃbandhavyutpattau śabdasya vācakatvāt | tathā ca jātīnām itaretarabhedo vastu san nābhidhīyate, api tv abhedakalpanena tā abhidhīyante | abhedaś ca sāmānyam iti siddham ekaśabdatvāj jātaya iti |

tathā yo 'pi viśeṣaḥ saṃjñāśabdānāṃ vācyaḥ pratītiniyataḥ so 'pi jātivat_ prasiddhajātyā tulyam, apekṣyate śabdaiḥ | tatrāpi bālyakaumārādyavasthābhedaḥ śabdena na spṛśyate, api tv avasthātṛrūpam evānugatam, tad dhi pratyabhijñāpratyayanimittaṃ tatrāvaśyābhyupagantavyam | ataḥ yasmāj jātivat sarvam apekṣyate śabdais tasmāj jātiṃ viśeṣaṃ vā pratipādayantaḥ sarve jātyabhidhāyinaḥ iti jātyabhidhānavyāptiṃ nigamayati | itthaṃ ca saṃjñāśabdānām api jātivādimate jātiśabdatvam ity ekaiva śabdānāṃ pravṛttiḥ || 12 ||

evaṃ darśanāntare 'pi śabdavyāpārāśrayaṇa eva vyāptisiddhir ity āha―

dravyadharmā padārthe tu dravye sarvo 'rtha ucyate | dravyadharmāśrayād_ dravyam ataḥ sarvo 'rtha iṣyate || 13 ||

na kevalaṃ mayaiva jātipadārthavādinaitad aṅgīkṛtaṃ sarvo 'rtho jātir iti, yāvad dravye api padārthe, dravyapadārthapakṣe 'pi dravyadharmā sarvo 'rtha ucyate, kutaḥ ? dravyadharmāṇām āśrayaṇāt | dravyam ataḥ sarvo 'rtha iṣyate | vyāptir ataḥ siddhā bhavatīty arthaḥ | dravyavādināpy etad abhyupetavyaṃ vyāptisiddhaye | śabdena yo 'rtha ucyate sarvo 'sau dravyadharmayukta evety abhiprāyaḥ | yathā tava dravyavādinaḥ kecid eva śabdā mukhyadravyābhidhāyinas tadanye tūpacaritadravyābhidhāyinaḥ tathā mamāpi jātivādino mukhyāṃ jātim abhidadhati kecit, upacaritām anya iti matadvaye 'pi sāmyam | tatra dravyadharmā idaṃ tad iti pratyavamarśayogyatvam, pariniṣpannatā, svātantryam, liṅgasaṅ_khyāyogaś cety evam ādayaḥ | teṣāṃ śuklādiguṇeṣv apy adhyāropāt te 'pi dravyasyeva dharmo yeṣām iti dravyadharmāṇaḥ | tathā hi― śuklo nīlaṃ strīpunnapuṃsakāni sattvaguṇāḥ | tathaikatvādayaś cetyādibhiḥ śabdaiḥ pratyāyyamānā guṇādayo dravyadharmāṇaḥ svātantryādirūpeṇāvabhāsanta iti sarvo 'rtho dravyarūpeṇābhidhīyate || 13 ||

evaṃ śabdavyāpārāśrayeṇa vyāptir upapāditā | adhunā vaiśeṣikadṛṣṭyāpy arthagatasamānadharmāśrayeṇa jātipadārthavyāptim āha―

anupravṛttidharmo vā jātis syāt sarvajātiṣu | vyāvṛttidharmasāmānyaṃ viśeṣe jātir iṣyate || 14 ||

jātīnām etaj jātitvaṃ yeyaṃ svāśrayānuvṛttiḥ sarvajātīnāṃ sādhāraṇo dharmaḥ | sā ca tābhyo 'nanyāpi sādṛśyād abhedena parāmṛṣṭā satī sarvāsāṃ jātiḥ | sarvaiva hi jātiḥ svavyaktīr anuvartate | upalakṣaṇaṃ caiṣa dharmaḥ | tena svānurūpapratyayajanakatvam, yadbalād_ dravyaṃ tadrūpam ābhāti | svānurūpābhidhānahetutvam, yadvaśād_ dravyaṃ tadrūpābhidhānavācyaṃ bhavati | pratyāśrayaṃ ca sarvātmanā parisamāptiḥ sādhāraṇo jātidharmaḥ | yadi bhāgaśo jātir varteta tadā bhāgaśa eva gotvādipratyayaḥ syāt | saṃpūrṇaś ca viṣāṇādyavayavadarśane 'pi jhaṭiti gotvākāraḥ pratyayaḥ prasūyate | pratyāśrayaparisamāptā api ca guṇāḥ pratidravyaṃ bhinnāḥ, jātis tv ekaivety evam ādayo 'sādhāraṇā dharmā vācyāḥ | yathā ca gotvādijātis sarvā vyaktīr vyāpnoti tathaite dharmāḥ sarvajātīr vyāpnuvantīti jātyā tulyarūpatvāj jātikāryāya kalpante | evaṃ sarva eva viśeṣā vyāvartante | anyathānugamāt_ sāmānyāni syur na viśeṣā iti sarvaviśeṣeṣu sādhāraṇī vyāvṛttiḥ sāmānyasamo dharmo bhavaṃs teṣu jātiḥ ity ucyate |

nanv evaṃ gopiṇḍeṣv api sāsnālāṅ_gūlakhurakakudaviṣāṇādyavayavasaṃbandhasya sādhāraṇatvāt saiva jātir astu | maivam | sāsnādimattvena sāsnādimānityādipratyayo jāyate na tu gaur gaur iti | anurūpaṃ hi kāryaṃ kāraṇaṃ kalpayati,tad yathā daṇḍīti pratyaye daṇḍasaṃbandho nimittaṃ na tu daṇḍopāditsā | yady evam anupravṛttāv api na jātir jātir iti pratyayo yuktaḥ, vyāvṛttyā ca viśeṣo viśeṣa iti | naitad evam | gatyantarābhāvād atra sadṛśā eva dharmā jātiḥ kalpate, mukhye jātimattve bādhakopapatteḥ | tathā hi― sāmānyeṣv aparasāmānyasamavāye 'navasthādibādhakam anyatra nirṇītam | nityadravyavṛttiṣu vyāvṛttipratyayajanakeṣu viśeṣeṣu sāmānyābhyupagame saṃśayāpanodāya viśeṣāntarakalpane teṣām api sāmānyasamavāye sandehaviṣayatvād viśeṣāntarābhyupagame 'navasthāprasaṅgaḥ | atha kaścin nissāmānyo 'sti viśeṣaḥ, tadā tadaviśeṣāt sarve 'pi tathā syur ity anyatra vistareṇoktam | gopiṇḍeṣu sāmānyābhyupagame na kiñcid bādhakam iti na tatra yathākathañcin nimittaṃ parikalpyam | tad evaṃ yatra jātyabhyupagame pramāṇabādhāsti tatra sadṛśadharmarūpā jātiḥ | tathā cābhāveṣv api sāmānyābhyupagame bhāvatvāpatter abhavanātmakadharmasāmānyād anvayipratyayaviṣayateti saiva tatrāpi jātiḥ || 14 ||

sarvaśabdaviṣayatvam evābhivyanakti —

tāṃ prātipadikārthaṃ ca dhātvarthaṃ ca pracakṣate | sā nityā sā mahān ātmā tām āhus tvatalādayaḥ || 34 ||

sarvabhāveṣu sadrūpaṃ sāmānyam anugatam | abhāvasyāpi buddhyākāreṇa nirūpaṇāt, mahāsattayānayāviyogāt_ prātipadikamātravācyā sattā | tad uktam prātipadikārthaḥ sattā’ iti | dhātubhir api sādhanādhīnalabdhajanmasu kriyāvyaktiṣu samavetā yathopādhyupagṛhītanānātvā sattaivābhidheyatvam āpādyate | siddhasādhyarūpārthadvayātmanā ca tasyā eva vṛttes tadapararāśyabhāvāt_ sarvaśabdaviṣayatvaṃ sattāyāḥ | pratyayabhāgenāpy atra yathāyathaṃ saṅkhyākārakādyupādhiviśiṣṭā sattaivābhidhīyate | sā codayavyayarahitatvāt_ nityā, satpratyayasya sarvadānuvṛtteḥ |

ete sattāmātrasyātmano mahataḥ ṣaḍ_ viśeṣapariṇāmāḥ, yat tat paraṃ viśeṣebhyo liṅgamātraṃ mahattattvam, tasminn ete sattāmātre mahaty ātmany avasthāya vivṛddhikāṣṭhām anubhavanti | pratisaṃsṛjyamānāś ca tasminn eva sattāmātre mahaty ātmany avasthāya yat tan niḥsattāsattaṃ niḥsadasad avyaktam aliṅgaṃ tasmin pratiyantīty evaṃ sāṅkhye buddhitattvaṃ mahacchabdavācyam ādyaṃ jagatkāraṇaṃ nirdiṣṭam ity ato 'nantarasya vikāragrāmasya kāraṇarūpānugamāt sattārūpatvam aviruddham iti sattārūpaṃ sarvaṃ jagadākhyātaṃ bhavatīti sattādvaitavādaḥ sāṅkhyanayenāpy upabṛṃhitaḥ | evaṃ ca sarvaśabdavācyā sattā śabdapravṛttinimittabhūteti yathāyathaṃ bhinnopādhibhāvapratyayābhidheyā saiva | nanv evaṃ gotvam iti prakṛtipratyayayor ekārthatāprasaṅgaḥ | naitat | upādhibhedena sattāyā bhedāt | prātipadikena gavāśrayāyās tasyā abhidhānam, pratyayena tu niṣkṛṣṭāśrayasya sāmānyasyābhidhety adoṣaḥ | prakṛtyarthanimittaś ca bhāvapratyayabhedaḥ iti na sāṅkaryaprasaṅgaḥ || 34 ||