Both sides previous revisionPrevious revisionNext revision | Previous revision |
wiki:dravyasamuddesa:00-edition [2017/05/25 05:04] – [Edit this section] chuck | wiki:dravyasamuddesa:00-edition [2021/06/04 16:11] (current) – old revision restored (2021/01/16 00:52) chuck |
---|
<editor>Charles Li</editor> | <editor>Charles Li</editor> |
</titleStmt> | </titleStmt> |
<!--publicationStmt> | <publicationStmt> |
<date calendar="Gregorian">2016</date> | <date calendar="Gregorian">2018</date> |
<publisher></publisher> | <publisher></publisher> |
<pubPlace>Cambridge</pubPlace> | <pubPlace>Cambridge</pubPlace> |
</publicationStmt--> | </publicationStmt> |
<sourceDesc> | <sourceDesc> |
| |
<msDesc xml:id="Sanskrit" xml:lang="en"> | <msDesc xml:lang="en"> |
<msIdentifier> | <msIdentifier> |
<idno type="siglum">L<sup>Ed</sup></idno> | <idno type="siglum">L<sup>Ed</sup></idno> |
<msItem n="1" defective="false"> | <msItem n="1" defective="false"> |
| |
<author> | <author xml:lang="sa" role="author">Bhartṛhari</author> |
<persName xml:lang="sa" role="author">Bhartṛhari</persName> | <author xml:lang="sa" role="commentator">Helārāja</author> |
</author> | |
<author> | |
<persName xml:lang="sa" role="commentator">Helārāja</persName> | |
</author> | |
| |
<title xml:lang="san">Dravyasamuddeśa</title> | <title xml:lang="sa">Dravyasamuddeśa</title> |
<title xml:lang="san" type="commentary">Prakīrṇaprakāśa</title> | <title xml:lang="sa" type="commentary">Prakīrṇaprakāśa</title> |
| |
<incipit xml:lang="san"></incipit> | |
| |
<explicit xml:lang="san"></explicit> | |
| |
<textLang mainLang="sa-Latn" >Sanskrit in IAST transliteration.</textLang> | <textLang mainLang="sa-Latn" >Sanskrit in IAST transliteration.</textLang> |
| |
<physDesc> | <physDesc> |
<objectDesc form="book"> | <objectDesc form="xml"> |
<supportDesc material="digital"> | <supportDesc material="digital"> |
<extent> | <extent> |
<dimensions type="leaf" unit="cm"> | <measure quantity="18" unit="verses">With commentary.</measure> |
<height></height> | |
<width></width> | |
</dimensions> | |
<dimensions type="written" unit="cm"> | |
<height></height> | |
<width atLeast="27" atMost="29"></width> | |
</dimensions> | |
</extent> | </extent> |
| |
<foliation n="1" type="original"></foliation> | |
| |
<condition> | |
</condition> | |
</supportDesc> | </supportDesc> |
| |
<layoutDesc> | |
<desc></desc> | |
<layout columns="1" ruledLines="X"> | |
<dimensions type="akṣara" unit="mm"> | |
<height></height> | |
</dimensions> | |
<dimensions type="interlinear space" unit="mm"> | |
<height></height> | |
</dimensions> | |
</layout> | |
</layoutDesc> | |
</objectDesc> | </objectDesc> |
| |
<bindingDesc> | |
<desc></desc> | |
</bindingDesc> | |
</physDesc> | </physDesc> |
| |
<history> | <history> |
<origin> | <origin> |
<date calendar="Gregorian" when="2016">2016 CE</date> | <origDate calendar="Gregorian" when="2018">2018 CE</origDate> |
<origPlace>United Kingdom</origPlace> | <origPlace>United Kingdom</origPlace> |
</origin> | </origin> |
<stemma format="newick">((O,(L,(G1,G2))),(KEd,(D,(A,(K,V)))),((M,P),((LEd,(ŚEd,IEd)),(H,(T,CT)))));</stemma> | <stemma format="newick">((O,(L,(G1,G2))),(KEd,(D,(A,(K,V)))),((M,P),((LEd,(ŚEd,IEd)),(H,(T,CT)))));</stemma> |
<stemma format="nexml"> | <stemma format="nexml"> |
<nex:nexml xmlns="http://www.nexml.org/2009" xsi:schemaLocation="http://www.nexml.org/2009 http://www.nexml.org/2009/nexml.xsd" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" version="0.9" xmlns:map="http://phylomap.org/terms.owl#" xmlns:dc="http://purl.org/dc/elements/1.1/" xmlns:xsd="http://www.w3.org/2001/XMLSchema#" xmlns:xml="http://www.w3.org/XML/1998/namespace" xmlns:nex="http://www.nexml.org/2009" generator="Bio::Phylo::Project v.0.58" xmlns:rdf="http://www.w3.org/1999/02/22-rdf-syntax-ns#"><otus id="os37"> | <!--nex:nexml xmlns="http://www.nexml.org/2009" xsi:schemaLocation="http://www.nexml.org/2009 http://www.nexml.org/2009/nexml.xsd" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" version="0.9" xmlns:map="http://phylomap.org/terms.owl#" xmlns:dc="http://purl.org/dc/elements/1.1/" xmlns:xsd="http://www.w3.org/2001/XMLSchema#" xmlns:xml="http://www.w3.org/XML/1998/namespace" xmlns:nex="http://www.nexml.org/2009" generator="Bio::Phylo::Project v.0.58" xmlns:rdf="http://www.w3.org/1999/02/22-rdf-syntax-ns#"><otus id="os37"> |
<otu label="A" id="ou46"/> | <otu label="A" id="ou46"/> |
<otu id="ou54" label="CT"/> | <otu id="ou54" label="CT"/> |
<edge source="ne29" id="edge31" target="ne31"/> | <edge source="ne29" id="edge31" target="ne31"/> |
<edge target="ne35" source="ne34" id="edge35"/> | <edge target="ne35" source="ne34" id="edge35"/> |
<edge source="ne34" id="edge36" target="ne36"/></tree></trees></nex:nexml> | <edge source="ne34" id="edge36" target="ne36"/></tree></trees></nex:nexml--> |
</stemma> | |
| <!-- tree with branch lengths --> |
| <!--nex:nexml xmlns:dc="http://purl.org/dc/elements/1.1/" xmlns:xsd="http://www.w3.org/2001/XMLSchema#" version="0.9" xmlns:map="http://phylomap.org/terms.owl#" xmlns:rdf="http://www.w3.org/1999/02/22-rdf-syntax-ns#" xsi:schemaLocation="http://www.nexml.org/2009 http://www.nexml.org/2009/nexml.xsd" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" generator="Bio::Phylo::Project v.0.58" xmlns:xml="http://www.w3.org/XML/1998/namespace" xmlns:nex="http://www.nexml.org/2009" xmlns="http://www.nexml.org/2009"><otus id="os37"> |
| <otu label="A" id="ou50"/> |
| <otu id="ou54" label="CT"/> |
| <otu id="ou46" label="D"/> |
| <otu id="ou38" label="G1"/> |
| <otu id="ou39" label="G2"/> |
| <otu id="ou48" label="H"/> |
| <otu label="IEd" id="ou52"/> |
| <otu id="ou44" label="K"/> |
| <otu label="KEd" id="ou49"/> |
| <otu id="ou40" label="L"/> |
| <otu label="LEd" id="ou47"/> |
| <otu label="M" id="ou42"/> |
| <otu label="O" id="ou41"/> |
| <otu id="ou43" label="P"/> |
| <otu label="ŚEd" id="ou51"/> |
| <otu id="ou53" label="T"/> |
| <otu label="V" id="ou45"/></otus><trees id="ts2" otus="os37"> |
| <tree id="te4" xsi:type="nex:FloatTree" label="'NJ'"> |
| <node root="true" id="ne5"/> |
| <node label="G1" otu="ou38" id="ne6"/> |
| <node id="ne7" label="G2" otu="ou39"/> |
| <node id="ne8"/> |
| <node label="L" otu="ou40" id="ne9"/> |
| <node id="ne10"/> |
| <node otu="ou41" label="O" id="ne11"/> |
| <node id="ne12"/> |
| <node id="ne13"/> |
| <node id="ne28"/> |
| <node id="ne14"/> |
| <node id="ne25"/> |
| <node id="ne29"/> |
| <node id="ne32"/> |
| <node id="ne15"/> |
| <node id="ne20"/> |
| <node id="ne26" label="M" otu="ou42"/> |
| <node otu="ou43" label="P" id="ne27"/> |
| <node label="K" otu="ou44" id="ne30"/> |
| <node id="ne31" label="V" otu="ou45"/> |
| <node id="ne33"/> |
| <node id="ne36" otu="ou46" label="D"/> |
| <node id="ne16" label="LEd" otu="ou47"/> |
| <node id="ne17"/> |
| <node id="ne21" label="H" otu="ou48"/> |
| <node id="ne22"/> |
| <node label="KEd" otu="ou49" id="ne34"/> |
| <node otu="ou50" label="A" id="ne35"/> |
| <node id="ne18" label="ŚEd" otu="ou51"/> |
| <node id="ne19" otu="ou52" label="IEd"/> |
| <node label="T" otu="ou53" id="ne23"/> |
| <node id="ne24" label="CT" otu="ou54"/> |
| <edge id="edge6" target="ne6" length="0.0019942326" source="ne5"/> |
| <edge id="edge7" target="ne7" length="0.0" source="ne5"/> |
| <edge length="0.03504755" source="ne5" id="edge8" target="ne8"/> |
| <edge target="ne9" id="edge9" length="0.008698954" source="ne8"/> |
| <edge id="edge10" target="ne10" length="0.0018340953" source="ne8"/> |
| <edge length="0.006063414" source="ne10" id="edge11" target="ne11"/> |
| <edge id="edge12" target="ne12" source="ne10" length="0.0041254354"/> |
| <edge length="0.0026605946" source="ne12" id="edge13" target="ne13"/> |
| <edge id="edge28" target="ne28" length="0.0019849064" source="ne12"/> |
| <edge target="ne14" id="edge14" source="ne13" length="0.0023121694"/> |
| <edge source="ne13" length="0.016024848" target="ne25" id="edge25"/> |
| <edge target="ne29" id="edge29" source="ne28" length="0.0101192305"/> |
| <edge id="edge32" target="ne32" length="1.1384383E-4" source="ne28"/> |
| <edge target="ne15" id="edge15" length="0.0018298231" source="ne14"/> |
| <edge target="ne20" id="edge20" source="ne14" length="0.0015890087"/> |
| <edge id="edge26" target="ne26" source="ne25" length="9.547547E-4"/> |
| <edge source="ne25" length="0.008996702" id="edge27" target="ne27"/> |
| <edge id="edge30" target="ne30" length="6.795082E-4" source="ne29"/> |
| <edge length="0.0023552992" source="ne29" id="edge31" target="ne31"/> |
| <edge length="4.3088227E-4" source="ne32" id="edge33" target="ne33"/> |
| <edge id="edge36" target="ne36" length="0.0011499984" source="ne32"/> |
| <edge id="edge16" target="ne16" source="ne15" length="0.0016101459"/> |
| <edge length="0.0017294337" source="ne15" id="edge17" target="ne17"/> |
| <edge target="ne21" id="edge21" source="ne20" length="0.012950887"/> |
| <edge target="ne22" id="edge22" source="ne20" length="0.0028139213"/> |
| <edge target="ne34" id="edge34" length="0.0027897127" source="ne33"/> |
| <edge length="0.008893515" source="ne33" id="edge35" target="ne35"/> |
| <edge id="edge18" target="ne18" source="ne17" length="5.9591973E-4"/> |
| <edge id="edge19" target="ne19" length="2.972564E-4" source="ne17"/> |
| <edge length="0.0032703872" source="ne22" id="edge23" target="ne23"/> |
| <edge id="edge24" target="ne24" length="0.0062346933" source="ne22"/></tree></trees></nex:nexml--> |
| |
| <!-- tree with Gv --> |
| <nex:nexml xmlns:xml="http://www.w3.org/XML/1998/namespace" xmlns:dc="http://purl.org/dc/elements/1.1/" xmlns:nex="http://www.nexml.org/2009" xmlns:rdf="http://www.w3.org/1999/02/22-rdf-syntax-ns#" generator="Bio::Phylo::Project v.0.58" xmlns="http://www.nexml.org/2009" xsi:schemaLocation="http://www.nexml.org/2009 http://www.nexml.org/2009/nexml.xsd" version="0.9" xmlns:map="http://phylomap.org/terms.owl#" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xmlns:xsd="http://www.w3.org/2001/XMLSchema#"><otus id="os39"> |
| <otu label="A" id="ou53"/> |
| <otu label="CT" id="ou57"/> |
| <otu id="ou45" label="D"/> |
| <otu label="G1" id="ou40"/> |
| <otu label="G2" id="ou41"/> |
| <otu id="ou51" label="GV"/> |
| <otu label="H" id="ou49"/> |
| <otu label="IEd" id="ou55"/> |
| <otu id="ou46" label="K"/> |
| <otu label="KEd" id="ou52"/> |
| <otu id="ou42" label="L"/> |
| <otu id="ou48" label="LEd"/> |
| <otu label="M" id="ou44"/> |
| <otu label="O" id="ou43"/> |
| <otu id="ou50" label="P"/> |
| <otu id="ou54" label="ŚEd"/> |
| <otu id="ou56" label="T"/> |
| <otu id="ou47" label="V"/></otus><trees id="ts2" otus="os39"> |
| <tree xsi:type="nex:FloatTree" id="te4" label="'NJ'"> |
| <node root="true" id="ne5"/> |
| <node id="ne6" label="G1" otu="ou40"/> |
| <node id="ne7" otu="ou41" label="G2"/> |
| <node id="ne8"/> |
| <node label="L" otu="ou42" id="ne9"/> |
| <node id="ne10"/> |
| <node id="ne11" otu="ou43" label="O"/> |
| <node id="ne12"/> |
| <node id="ne13"/> |
| <node id="ne30"/> |
| <node id="ne14"/> |
| <node id="ne25"/> |
| <node id="ne31"/> |
| <node id="ne36"/> |
| <node id="ne15"/> |
| <node id="ne20"/> |
| <node id="ne26" label="M" otu="ou44"/> |
| <node id="ne27"/> |
| <node id="ne32"/> |
| <node id="ne35" otu="ou45" label="D"/> |
| <node otu="ou46" label="K" id="ne37"/> |
| <node id="ne38" otu="ou47" label="V"/> |
| <node label="LEd" otu="ou48" id="ne16"/> |
| <node id="ne17"/> |
| <node id="ne21" otu="ou49" label="H"/> |
| <node id="ne22"/> |
| <node id="ne28" otu="ou50" label="P"/> |
| <node id="ne29" otu="ou51" label="GV"/> |
| <node id="ne33" otu="ou52" label="KEd"/> |
| <node id="ne34" otu="ou53" label="A"/> |
| <node otu="ou54" label="ŚEd" id="ne18"/> |
| <node id="ne19" label="IEd" otu="ou55"/> |
| <node otu="ou56" label="T" id="ne23"/> |
| <node id="ne24" label="CT" otu="ou57"/> |
| <edge length="0.0019817243" target="ne6" source="ne5" id="edge6"/> |
| <edge length="0.0" target="ne7" source="ne5" id="edge7"/> |
| <edge source="ne5" length="0.03505176" target="ne8" id="edge8"/> |
| <edge id="edge9" target="ne9" length="0.008599509" source="ne8"/> |
| <edge id="edge10" source="ne8" target="ne10" length="0.0018776999"/> |
| <edge id="edge11" target="ne11" length="0.005985768" source="ne10"/> |
| <edge id="edge12" length="0.0041939933" target="ne12" source="ne10"/> |
| <edge id="edge13" length="0.0028189274" target="ne13" source="ne12"/> |
| <edge id="edge30" source="ne12" target="ne30" length="0.0018811234"/> |
| <edge target="ne14" length="0.002351993" source="ne13" id="edge14"/> |
| <edge id="edge25" source="ne13" target="ne25" length="0.016651468"/> |
| <edge id="edge31" source="ne30" target="ne31" length="2.1022733E-4"/> |
| <edge target="ne36" length="0.010063942" source="ne30" id="edge36"/> |
| <edge source="ne14" target="ne15" length="0.0010017393" id="edge15"/> |
| <edge id="edge20" source="ne14" target="ne20" length="0.001420391"/> |
| <edge target="ne26" length="3.8144205E-4" source="ne25" id="edge26"/> |
| <edge id="edge27" source="ne25" target="ne27" length="0.0074464907"/> |
| <edge id="edge32" source="ne31" length="4.2246864E-4" target="ne32"/> |
| <edge id="edge35" length="0.0011485753" target="ne35" source="ne31"/> |
| <edge id="edge37" source="ne36" target="ne37" length="6.798557E-4"/> |
| <edge source="ne36" length="0.0023401752" target="ne38" id="edge38"/> |
| <edge id="edge16" source="ne15" target="ne16" length="0.002125951"/> |
| <edge source="ne15" target="ne17" length="0.0022701435" id="edge17"/> |
| <edge source="ne20" length="0.012951022" target="ne21" id="edge21"/> |
| <edge id="edge22" length="0.0026504274" target="ne22" source="ne20"/> |
| <edge source="ne27" target="ne28" length="8.383856E-4" id="edge28"/> |
| <edge source="ne27" length="0.004814785" target="ne29" id="edge29"/> |
| <edge length="0.0027425075" target="ne33" source="ne32" id="edge33"/> |
| <edge length="0.008887491" target="ne34" source="ne32" id="edge34"/> |
| <edge length="5.9089134E-4" target="ne18" source="ne17" id="edge18"/> |
| <edge id="edge19" source="ne17" length="2.9794485E-4" target="ne19"/> |
| <edge id="edge23" length="0.0034014764" target="ne23" source="ne22"/> |
| <edge source="ne22" target="ne24" length="0.0062095076" id="edge24"/></tree></trees></nex:nexml> </stemma> |
</xenoData> | </xenoData> |
</teiHeader> | </teiHeader> |
<head type="sub">prakāśaḥ</head> | <head type="sub">prakāśaḥ</head> |
<div1 n="1" type="commentary"> | <div1 n="1" type="commentary"> |
<p xml:id="c3.2.1-0">jātir vā dravyaṃ vā padārthāv ity uktam | tatra vājapyāyanadarśanena jātiṃ viśeṣaṇabhūtāṃ padārthaṃ vyavasthāpya vyāḍidarśanena viśeṣyarūpaṃ dravyam api padārthaṃ vyavasthāpayituṃ yathādarśanaṃ tad eva paryāyāntarair uddiśati |</p> | <p xml:id="c3.2.1-0"> |
| jātir vā dravyaṃ vā padārthāv ity uktam<anchor n="c3.2.1-0-n1"/> | tatra vājapyāyanadarśanena<anchor n="c3.2.1-0-n2"/> jātiṃ viśeṣaṇabhūtāṃ padārthaṃ vyavasthāpya vyāḍidarśanena<anchor n="c3.2.1-0-n3"/> viśeṣyabhūtaṃ<anchor n="c3.2.1-0-n4"/> dravyam api padārthaṃ vyavasthāpayituṃ yathādarśanaṃ tad eva paryāyāntarair uddiśati | |
| </p> |
<div2 xml:id="c3.2.1-0-app" target="#c3.2.1-0" type="apparatus"> | <div2 xml:id="c3.2.1-0-app" target="#c3.2.1-0" type="apparatus"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">padārthānām apoddhāre jātir vā dravyam eva vā | padārthau sarvaśabdānāṃ nityāv evopavarṇitau ||</quote>, <title xml:lang="sa">Jātisamuddeśa</title> 2 (ed. Subramania Iyer, III, i, 8).</item> | <item target="#c3.2.1-0-n1"><quote xml:lang="sa">padārthānām apoddhāre jātir vā dravyam eva vā | padārthau sarvaśabdānāṃ nityāv evopavarṇitau ||</quote> (<title xml:lang="sa">Jātisamuddeśa</title> 2, ed. Subramania Iyer, III, i, 8).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">ākṛtyabhidhānād vaikam vibhaktau vājapyāyanaḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Vārttika</title> 34 ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.2.64 (ed. Kielhorn, I, 242).</item> | <item target="#c3.2.1-0-n2"><quote xml:lang="sa">ākṛtyabhidhānād vaikam vibhaktau vājapyāyanaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Vārttika</title> 34 ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.2.64, ed. Kielhorn, I, 242).</item> |
| |
<item><quote xml:lang="sa">dravyābhidhānaṃ vyāḍiḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Vārttika</title> 45 ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.2.64 (ed. Kielhorn, I, 244).</item> | <item target="#c3.2.1-0-n3"><quote xml:lang="sa">dravyābhidhānaṃ vyāḍiḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Vārttika</title> 45 ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.2.64, ed. Kielhorn, I, 244).</item> |
</list> | </list> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">jātir vā dravyaṃ vety evam ukta iti</quote>, <title xml:lang="sa">Ṭīkā</title> ad <title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 2.79 (ed. Subramania Iyer, II, 39).</item> | <item target="#c3.2.1-0-n1"><quote xml:lang="sa">jātir vā dravyaṃ vety evam ukta iti</quote> (<title xml:lang="sa">Ṭīkā</title> ad <title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 2.79, ed. Subramania Iyer, II, 39).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">tatra vyāḍimate bhedo vākyārthaḥ, padavācyānāṃ dravyāṇāṃ dravyāntaranivṛttitātparyeṇābhidheyatvāt | jātivādino vājapyāyanasya tu mate saṃsargo vākyārthaḥ, samānyānāṃ padārthānāṃ saṃśleṣamātrarūpatvād vākyārthasya |</quote>, <title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Jātisamuddeśa</title> 5 (ed. Subramania Iyer, III, i, 15).</item> | <item target="#c3.2.1-0-n1"><quote xml:lang="sa">tatra vyāḍimate bhedo vākyārthaḥ, padavācyānāṃ dravyāṇāṃ dravyāntaranivṛttitātparyeṇābhidheyatvāt | jātivādino vājapyāyanasya tu mate saṃsargo vākyārthaḥ, samānyānāṃ padārthānāṃ saṃśleṣamātrarūpatvād vākyārthasya</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Jātisamuddeśa</title> 5, ed. Subramania Iyer, III, i, 15).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">guṇo jātir vā viśeṣaṇam idaṃ dravyaṃ viśeṣyam iti</quote>, <title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Vṛttisamuddeśa</title> 92-93 (ed. Subramania Iyer, III, ii, 196).</item> | <item target="#c3.2.1-0-n4"><quote xml:lang="sa">guṇo jātir vā viśeṣaṇam idaṃ dravyaṃ viśeṣyam iti</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Vṛttisamuddeśa</title> 92-93, ed. Subramania Iyer, III, ii, 196).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">tathā ca jātyādir api viśeṣyatvena ced_ vivakṣitas tadā dravyam iti tīrthāntarīyadravyalakṣaṇānādarāt_ vyāḍidarśanena sārvatrikī dravyapadārthavyavasthā siddhyati | yathā vājapyāyanadarśane jātir anvitapratyayanimittaṃ sarvaśabdānām arthaḥ |</quote>, <title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Bhuyodravyasamuddeśa</title> 3 (ed. Subramania Iyer, III, i, 188).</item> | <item target="#c3.2.1-0-n4"><quote xml:lang="sa">tathā ca jātyādir api viśeṣyatvena ced_ vivakṣitas tadā dravyam iti tīrthāntarīyadravyalakṣaṇānādarāt_ vyāḍidarśanena sārvatrikī dravyapadārthavyavasthā siddhyati | yathā vājapyāyanadarśane jātir anvitapratyayanimittaṃ sarvaśabdānām arthaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Bhūyodravyasamuddeśa</title> 3, ed. Subramania Iyer, III, i, 188).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">jātiśabdārthavācino vājapyāyanasya mate gavādayaḥ śabdā bhinnadravyasamavetajātim abhidadhati.... dravyapadārthavādivyāḍinaye śabdasya vyaktir evābhidheyatayā pratibhāsate | jātis tūpalakṣaṇatayeti nānantyādidoṣāvakāśaḥ | pāṇinyācāryasyobhayaṃ saṃmatam</quote>, <title xml:lang="sa">Sarvadarśanasaṃgraha</title> (ed. Abhyankar, 307-308).</item> | <item target="#c3.2.1-0-n2"><quote xml:lang="sa">jātiśabdārthavācino vājapyāyanasya mate gavādayaḥ śabdā bhinnadravyasamavetajātim abhidadhati.... dravyapadārthavādivyāḍinaye śabdasya vyaktir evābhidheyatayā pratibhāsate | jātis tūpalakṣaṇatayeti nānantyādidoṣāvakāśaḥ | pāṇinyācāryasyobhayaṃ saṃmatam</quote> (<title xml:lang="sa">Sarvadarśanasaṃgraha</title>, ed. Abhyankar, 307-308).</item> |
</list> | </list> |
| |
</div2> | </div2> |
<lg type="verse" id="3.2.1" xml:id="v3.2.1"> | <lg type="verse" id="3.2.1" xml:id="v3.2.1"> |
<l>ātmā vastu svabhāvaś ca śarīraṃ tattvam ity api |</l> | <l>ātmā vastu svabhāvaś ca śarīraṃ tattvam ity api |<anchor n="v3.2.1-n1"/></l> |
<l>dravyam ity asya paryāyās tac ca nityam iti smṛtam || 1 ||</l> | <l>dravyam ity asya paryāyās tac ca nityam iti smṛtam || 1 ||</l> |
| |
<div2 xml:id="v3.2.1-app" target="#v3.2.1" type="apparatus"> | <div2 xml:id="v3.2.1-app" target="#v3.2.1" type="apparatus"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa"><lg> | <item target="#v3.2.1-n1"><quote xml:lang="sa"><lg> |
<l>hetupratyayasaṃbhūtā paratantrā ca saṃvṛtiḥ |</l> | <l>hetupratyayasaṃbhūtā paratantrā ca saṃvṛtiḥ |</l> |
<l>paratantra iti proktaḥ paramārthas tv akṛtrimaḥ ||</l> | <l>paratantra iti proktaḥ paramārthas tv akṛtrimaḥ ||</l> |
<l>svabhāvaḥ prakṛtis tattvaṃ dravyaṃ vastu sad ity api |</l> | <l>svabhāvaḥ prakṛtis tattvaṃ dravyaṃ vastu sad ity api |</l> |
<l>nāsti vai kalpito bhāvo paratantra<sic>s na</sic> vidyate ||</l></lg></quote> <title xml:lang="sa">Acintyastava</title> 44-45 (ed. Tola & Dragonetti, 18). Lindtner (154) reads <quote xml:lang="sa">tu vidyate</quote>.</item> | <l>nāsti vai kalpito bhāvaḥ paratantras tu vidyate ||</l></lg></quote> (<title xml:lang="sa">Acintyastava</title> 44-45, ed. Tsuda, 50). Lindtner (154) also reads <quote xml:lang="sa">tu vidyate</quote>, while Tola & Dragonetti, following Tibetan sources, read <quote>na vidyate</quote> (18). Both Lindtner and Tola & Dragonetti read <quote xml:lang="sa">bhāvo</quote>, indicating an elided <quote xml:lang="sa">aparatantras</quote> following it; however, this seems to be a typo, since they translate it as <quote xml:lang="en">relative</quote> (155) and <quote xml:lang="en">dependent</quote> (33), respectively.</item> |
</list> | </list> |
<list type="testimonia"> | <list type="testimonia"> |
<item><quote xml:lang="sa">nanu sūtre <hi rend="boldface">‘svātmani’</hi> iti śuddham upāttam, vṛttau tu <hi rend="boldface">‘sarveṣām’</hi> iti saṃbandhipadaṃ yad uktam, tat_ kuta ānīyeti āśaṅkamāna āha <hi rend="boldface">‘sva’</hi> iti | ātmaśabdo 'pi yady api ‘ātmā vastu svabhāvaś ca....................|’ iti dṛṣṭyā svabhāvavācī saṃbandhiśabdaḥ, tathāpi vaiśeṣikādidṛśi svatantra eva ātmapadārtha iti śaṅketāpi; svaśabdopādāne tu svabhāvavacanatā asya gamyate</quote>, <title xml:lang="sa">Īśvarapratyabhijñāvivṛtivimarśinī</title> (ed. Kaul Shāstrī, I, 41).</item> | <item target="#v3.2.1-n1"><quote xml:lang="sa">nanu sūtre <hi rend="boldface">‘svātmani’</hi> iti śuddham upāttam, vṛttau tu <hi rend="boldface">‘sarveṣām’</hi> iti saṃbandhipadaṃ yad uktam, tat_ kuta ānīyeti āśaṅkamāna āha <hi rend="boldface">‘sva’</hi> iti | ātmaśabdo 'pi yady api ‘ātmā vastu svabhāvaś ca....................|’ iti dṛṣṭyā svabhāvavācī saṃbandhiśabdaḥ, tathāpi vaiśeṣikādidṛśi svatantra eva ātmapadārtha iti śaṅketāpi; svaśabdopādāne tu svabhāvavacanatā asya gamyate</quote> (<title xml:lang="sa">Īśvarapratyabhijñāvivṛtivimarśinī</title>, ed. Kaul Śāstrī, I, 41).</item> |
| |
<item><quote xml:lang="sa">nanu ātmaśabda eva ‘ātmā vastu svabhāvaś ca................|’ iti sthityā svabhāvavācī vyākhyāyiṣyate kiṃ svagrahaṇena iti | āha <hi rend="boldface">‘svaśabdaḥ’</hi> iti</quote>, <title xml:lang="sa">Īśvarapratyabhijñāvivṛtivimarśinī</title> (ed. Kaul Shāstrī, I, 47-48).</item> | <item target="#v3.2.1-n1"><quote xml:lang="sa">nanu ātmaśabda eva ‘ātmā vastu svabhāvaś ca................|’ iti sthityā svabhāvavācī vyākhyāyiṣyate kiṃ svagrahaṇena iti | āha <hi rend="boldface">‘svaśabdaḥ’</hi> iti</quote> (<title xml:lang="sa">Īśvarapratyabhijñāvivṛtivimarśinī</title>, ed. Kaul Śāstrī, I, 47-48).</item> |
| |
<item><quote xml:lang="sa"> <hi rend="boldface">‘vastu’</hi> iti pradhānaṃ dravyam.... yathā pūrvam uktaṃ ‘kiñcit_ vastu bhavati |’ iti ‘ātmā vastu svabhāvaś ca śarīram |’ iti ca</quote>, <title xml:lang="sa">Īśvarapratyabhijñāvivṛtivimarśinī</title> (ed. Kaul Shāstrī, III, 78-79).</item> | <item target="#v3.2.1-n1"><quote xml:lang="sa"> <hi rend="boldface">‘vastu’</hi> iti pradhānaṃ dravyam.... yathā pūrvam uktaṃ ‘kiñcit_ vastu bhavati |’ iti ‘ātmā vastu svabhāvaś ca śarīram |’ iti ca</quote> (<title xml:lang="sa">Īśvarapratyabhijñāvivṛtivimarśinī</title>, ed. Kaul Śāstrī, III, 78-79).</item> |
| |
</list> | </list> |
</div2> | </div2> |
<p xml:id="c3.2.1-1"> | <p xml:id="c3.2.1-1"> |
ihārthakriyāyāṃ dravyam evopayujyata iti tad eva pravartakam arthinām | ataḥ śabdena tad evocyate | anabhidhīyamānā tu jātir avacchedikā guḍaśabde mādhuryādaya iveti dravyavādināṃ darśanam | dravyaṃ ca dvividham, pāramārthikaṃ sāṃvyavahārikaṃ ca | tatra dvitīyaṃ bhedyabhedakaprastāvena guṇasamuddeśe vakṣyati | ihārthakriyāyāṃ dravyam evopayujyata iti tad eva pravartakam arthinām | ataḥ śabdena tad evocyate | anabhidhīyamānā tu jātir avacchedikā guḍaśabde mādhuryādaya iveti<anchor n="c3.2.1-1-n1"/> dravyavādināṃ darśanam | dravyaṃ ca dvividham, pāramārthikaṃ sāṃvyavahārikaṃ ca |<anchor n="c3.2.1-1-n2"/> tatra dvitīyaṃ bhedyabhedakaprastāvena guṇasamuddeśe vakṣyati― «vastūpalakṣaṇaṃ yatre»tyādinā<anchor n="c3.2.1-1-n3"/> | anena ca dravyeṇa vyāḍidarśane sarve śabdā dravyābhidhāyino bhavanti | |
<lg type="quote"> | |
<l> | |
‘vastūpalakṣaṇaṃ yatra...’ | |
</l> | |
</lg> | |
ityādinā | anena ca dravyeṇa vyāḍidarśane sarve śabdā dravyābhidhāyino bhavanti | | |
</p> | </p> |
<div2 xml:id="c3.2.1-1-app" target="#c3.2.1-1" type="apparatus"> | <div2 xml:id="c3.2.1-1-app" target="#c3.2.1-1" type="apparatus"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">tatraikeṣāṃ mādhuryādayo 'tyantam anabhidhīyamānā guḍādibhiḥ śabdaiḥ tām arthān [sajante] iti</quote>, <title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābāṣya Paspaśāhnika</title> (ed. Bronkhorst, I, 15). | <item target="#c3.2.1-1-n1"><quote xml:lang="sa">tatraikeṣāṃ mādhuryādayo 'tyantam anabhidhīyamānā guḍādibhiḥ śabdaiḥ tām arthān [sajante] iti</quote> (<title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābāṣya Paspaśāhnika</title>, ed. Bronkhorst, I, 15). |
</item> | </item> |
<item><quote xml:lang="sa">nityatā cāpi dvividhā | vyavahārāśrayā paramārthāśrayā ca | ....dravye 'pi padārthe vyavahāranityatā</quote>, <title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābāṣya Paspaśāhnika</title> (ed. Bronkhorst, I, 17-18). | <item target="#c3.2.1-1-n2"><quote xml:lang="sa">nityatā cāpi dvividhā | vyavahārāśrayā paramārthāśrayā ca | ....dravye 'pi padārthe vyavahāranityatā</quote> (<title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābāṣya Paspaśāhnika</title>, ed. Bronkhorst, I, 17-18). |
</item> | </item> |
<item><quote xml:lang="sa">vastūpalakṣaṇaṃ yatra sarvanāma prayujyate | dravyam ity ucyate so 'rtho bhedyatvena vivakṣitaḥ ||</quote> <title xml:lang="sa">Bhūyodravyasamuddeśa</title> 3 (ed. Subramania Iyer, III, i, 187).</item> | <item target="#c3.2.1-1-n3"><quote xml:lang="sa">vastūpalakṣaṇaṃ yatra sarvanāma prayujyate | dravyam ity ucyate so 'rtho bhedyatvena vivakṣitaḥ ||</quote> (<title xml:lang="sa">Bhūyodravyasamuddeśa</title> 3, ed. Subramania Iyer, III, i, 187).</item> |
</list> | </list> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">darśanād yathā guḍam upalabhya mādhuryam indriyāntaraviṣayaṃ pratipadyate | śravaṇād yathā guḍaśabdaṃ śrutvā mādhuryam aśabdakaṃ pratipadyata iti</quote>, <title xml:lang="sa">Yuktidīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Sāṅkhyakārikā</title> 4 (ed. Wezler & Motegi, I, 73).</item> | <item target="#c3.2.1-1-n1"><quote xml:lang="sa">darśanād yathā guḍam upalabhya mādhuryam indriyāntaraviṣayaṃ pratipadyate | śravaṇād yathā guḍaśabdaṃ śrutvā mādhuryam aśabdakaṃ pratipadyata iti</quote> (<title xml:lang="sa">Yuktidīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Sāṅkhyakārikā</title> 4, ed. Wezler & Motegi, I, 73).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">yadā tu nābhidhīyate dravyam, tadānabhidhīyamānam abhidhīyamānāyā jāter guḍaśabda iva mādhuryāder bhedakam ity ātmādhāraliṅgasaṃkhyopahāreṇopakāritvād guṇa iti yujyate vaktum</quote>, <title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Vṛttisamuddeśa</title> 336 (ed. Subramania Iyer, III, ii, 305).</item> | <item target="#c3.2.1-1-n1"><quote xml:lang="sa">yadā tu nābhidhīyate dravyam, tadānabhidhīyamānam abhidhīyamānāyā jāter guḍaśabda iva mādhuryāder bhedakam ity ātmādhāraliṅgasaṃkhyopahāreṇopakāritvād guṇa iti yujyate vaktum</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Vṛttisamuddeśa</title> 336, ed. Subramania Iyer, III, ii, 305).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">na caitad vācyaṃ vākyasyaiva pratyāyakatvaṃ na padānāṃ, yato yathā guḍaśabdo guḍadravyam abhidhatte tathā pratyāyayaty api tadavinābhāvi mādhuryam</quote>, <title xml:lang="sa">Śṛṅgāraprakāśa</title> 6 (ed. Raghavan, I, 345).</item> | <item target="#c3.2.1-1-n1"><quote xml:lang="sa">na caitad vācyaṃ vākyasyaiva pratyāyakatvaṃ na padānāṃ, yato yathā guḍaśabdo guḍadravyam abhidhatte tathā pratyāyayaty api tadavinābhāvi mādhuryam</quote> (<title xml:lang="sa">Śṛṅgāraprakāśa</title> 6, ed. Raghavan, I, 345).</item> |
</list> | </list> |
| |
</div2> | </div2> |
<p xml:id="c3.2.1-2"> | <p xml:id="c3.2.1-2"> |
iha tu pāramārthikaṃ dravyaṃ nirūpyate | tathā hi ātmādvaitavādibhir <hi rend="boldface">ātma</hi>śabdena tad dravyam uktam | ātmaiva hy upādhibhinnaṃ pratibhāsamānaṃ ‘dravyaṃ padānām arthaḥ’ iti teṣāṃ darśanam ihaiva vakṣyamāṇam | | iha tu pāramārthikaṃ dravyaṃ nirūpyate | tathā hy ātmādvaitavādibhir <hi rend="boldface">ātma</hi>śabdena tad dravyam uktam | ātmaiva hy upādhibhinnaṃ pratibhāsamānaṃ dravyaṃ padānām artha iti teṣāṃ darśanam ihaiva vakṣyamāṇam | |
</p> | </p> |
| |
<p xml:id="c3.2.1-3"> | <p xml:id="c3.2.1-3"> |
<hi rend="boldface">vastu</hi> svalakṣaṇam arthakriyākāri dravyam iti śākyair uktam | | <hi rend="boldface">vastu</hi> svalakṣaṇam arthakriyākāri<anchor n="c3.2.1-3-n1"/> dravyam iti śākyair uktam | |
</p> | </p> |
<div2 xml:id="c3.2.1-3-app" target="#c3.2.1-3" type="apparatus"> | <div2 xml:id="c3.2.1-3-app" target="#c3.2.1-3" type="apparatus"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">yad arthakriyākāri tad eva vastv ity uktam</quote>, <title xml:lang="sa">Pramāṇavārttikasvavṛtti</title> (ed. Sankrityayana, 330).</item> | <item target="#c3.2.1-3-n1"><quote xml:lang="sa">yad arthakriyākāri tad eva vastv ity uktam</quote> (<title xml:lang="sa">Pramāṇavārttikasvavṛtti</title>, ed. Sankrityayana, 330).</item> |
</list> | </list> |
</div2> | </div2> |
| |
<p xml:id="c3.2.1-4"> | <p xml:id="c3.2.1-4"> |
<hi rend="boldface">svabhāva</hi> iti sattādvaitavādibhiḥ svabhāva ātmabhūtā satteti kṛtvā | tathā hi kramarūpopasaṃhāre sattaiva sattvam iti svasaṃbandhibhir upādhibhir upahitabhedā saiva dravyam | | <hi rend="boldface">svabhāva</hi> iti sattādvaitavādibhiḥ svabhāva ātmabhūtā satteti kṛtvā | tathā hi kramarūpopasaṃhāre sattaiva sattvam iti<anchor n="c3.2.1-4-n1"/> svasaṃbandhibhir upādhibhir upahitabhedā saiva dravyam | |
</p> | </p> |
<div2 xml:id="c3.2.1-4-app" target="#c3.2.1-4" type="apparatus"> | <div2 xml:id="c3.2.1-4-app" target="#c3.2.1-4" type="apparatus"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">saṃbandhibhedāt sattaiva bhidyamānā gavādiṣu.... kramarūpasya saṃhāre tat sattvam iti kathyate</quote>, <title xml:lang="sa">Jātisamuddeśa</title> 33-35 (ed. Subramania Iyer, III, i, 42).</item> | <item target="#c3.2.1-4-n1"><quote xml:lang="sa">saṃbandhibhedāt sattaiva bhidyamānā gavādiṣu.... kramarūpasya saṃhāre tat sattvam iti kathyate</quote> (<title xml:lang="sa">Jātisamuddeśa</title> 33-35, ed. Subramania Iyer, III, i, 42).</item> |
</list> | </list> |
| |
| |
<p xml:id="c3.2.1-5"> | <p xml:id="c3.2.1-5"> |
prakṛter ekadeśaḥ cetanaḥ puruṣaḥ, taddvāreṇa śarīraśarīriṇor avyatirekāt <hi rend="boldface">śarīraṃ</hi> dravyaṃ pradhānam eveti prākṛtikaiḥ, śarīram evaika ātmā yeṣāṃ, taiḥ śarīrātmabhir ucyate | | prakṛter ekadeśaḥ cetanaḥ puruṣaḥ,<anchor n="c3.2.1-5-n1"/> taddvāreṇa śarīraśarīriṇor avyatirekāc <hi rend="boldface">charīraṃ</hi> dravyaṃ pradhānam eveti prākṛtikaiḥ,<anchor n="c3.2.1-5-n2"/> śarīram evaika ātmā<anchor n="c3.2.1-5-n3"/> yeṣāṃ, taiḥ śarīrātmabhir<anchor n="c3.2.1-5-n4"/> ucyate | |
</p> | </p> |
<div2 xml:id="c3.2.1-5-app" target="#c3.2.1-5" type="apparatus"> | <div2 xml:id="c3.2.1-5-app" target="#c3.2.1-5" type="apparatus"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">tasmāt tatsaṃyogād acetanaḥ cetanāvad iva liṅgam | guṇakartṛtve ca tathā karteva bhavaty udāsīnaḥ ||</quote>, <title xml:lang="sa">Sāṅkhyakārikā</title> 20 (ed. Sharma, 22).</item> | <item target="#c3.2.1-5-n1"><quote xml:lang="sa">tasmāt tatsaṃyogād acetanaḥ cetanāvad iva liṅgam | guṇakartṛtve ca tathā karteva bhavaty udāsīnaḥ ||</quote> (<title xml:lang="sa">Sāṅkhyakārikā</title> 20, ed. Sharma, 22).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">tatra jarāmaraṇakṛtaṃ duḥkhaṃ prāpnoti cetanaḥ puruṣaḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Sāṅkhyakārikā</title> 55ab (ed. Sharma, 50).</item> | <item target="#c3.2.1-5-n1"><quote xml:lang="sa">tatra jarāmaraṇakṛtaṃ duḥkhaṃ prāpnoti cetanaḥ puruṣaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Sāṅkhyakārikā</title> 55ab, ed. Sharma, 50).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">atrocyate 'cetanaṃ pradhānaṃ cetanaḥ puruṣaḥ iti...</quote>, <title xml:lang="sa">Gauḍapādabhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Sāṅkhyakārikā</title> 57 (ed. Sharma, 52).</item> | <item target="#c3.2.1-5-n1"><quote xml:lang="sa">atrocyate 'cetanaṃ pradhānaṃ cetanaḥ puruṣaḥ iti...</quote> (<title xml:lang="sa">Gauḍapādabhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Sāṅkhyakārikā</title> 57, ed. Sharma, 52).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">pratipakṣāḥ punas tasya puruṣeśāṇuvādinaḥ | vaināśikāḥ prākṛtikā vikārapuruṣās tathā</quote>, <title xml:lang="sa">Yuktidīpikā</title> (ed. Wezler & Motegi, I, 2).</item> | <item target="#c3.2.1-5-n2"><quote xml:lang="sa">pratipakṣāḥ punas tasya puruṣeśāṇuvādinaḥ | vaināśikāḥ prākṛtikā vikārapuruṣās tathā</quote> (<title xml:lang="sa">Yuktidīpikā</title>, ed. Wezler & Motegi, I, 2).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">dvāv ātmanau | antarātmā śarīrātmā ca | antarātmā tat karma karoti yena śarīrātmā sukhaduḥkhe 'nubhavati | śarīrātmā tat karma karoti yenāntarātmā sukhaduḥkhe 'nubhavatīti</quote>, <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> (ed. Kielhorn, I, 292). | <item target="#c3.2.1-5-n4"><quote xml:lang="sa">dvāv ātmanau | antarātmā śarīrātmā ca | antarātmā tat karma karoti yena śarīrātmā sukhaduḥkhe 'nubhavati | śarīrātmā tat karma karoti yenāntarātmā sukhaduḥkhe 'nubhavatīti</quote> (<title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Vārttika</title> 9 ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.3.67, ed. Kielhorn, I, 292). |
</item> | </item> |
| </list> |
| <list type="parallels"> |
| <item target="#c3.2.1-5-n3"><quote xml:lang="sa">deham evātmeti bārhaspatyāḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Siddhitraya Ātmasiddhi</title>, ed. Ramanujacharya, 3). |
| </item> |
| <item target="#c3.2.1-5-n3"><quote xml:lang="sa">tac caitanyaviśiṣṭadeha evātmā</quote> (<title xml:lang="sa">Sarvadarśanasaṃgraha Cārvākadarśana</title>, ed. Abhyankar, 3). |
| </item> |
</list> | </list> |
</div2> | </div2> |
<p xml:id="c3.2.1-6"> | <p xml:id="c3.2.1-6"> |
<hi rend="boldface">tattvam</hi> iti caturbhūtatattvavādibhiś cārvākair dravyam ucyate | pṛthivy āpas tejo vāyur iti tattvāni, tatsamudāye śarīrendriyaviṣayasaṃjñā iti vacanāt | tad evam etaiḥ paramārthata ekam eva vastūcyate | | <hi rend="boldface">tattvam</hi> iti caturbhūtatattvavādibhiś cārvākair dravyam ucyate | pṛthivy āpas tejo vāyur iti tattvāni,<anchor n="c3.2.1-6-n1"/> tatsamudāye śarīrendriyaviṣayasaṃjñeti vacanāt | tad evam etaiḥ paramārthata ekam eva vastūcyate | |
</p> | </p> |
<div2 xml:id="c3.2.1-6-app" target="#c3.2.1-6" type="apparatus"> | <div2 xml:id="c3.2.1-6-app" target="#c3.2.1-6" type="apparatus"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">pṛthivy āpas tejo vāyur iti tattvāni | tatsamudāye śarīrendriyaviṣayasaṃjñāḥ</quote>, <title xml:lang="en">Cārvāka Fragments</title> I.2-3 (Bhattacharya, 78).</item> | <item target="#c3.2.1-6-n1"><quote xml:lang="sa">pṛthivy āpas tejo vāyur iti tattvāni | tatsamudāye śarīrendriyaviṣayasaṃjñāḥ</quote> (<title xml:lang="en">Cārvāka Fragments</title> I.2-3, Bhattacharya, 78).</item> |
| <item target="#c3.2.1-6-n1"><quote xml:lang="sa">pṛthivy āpas tejo vāyur ākāśaṃ kālo dig ātmā mana iti dravyāṇi </quote> (<title xml:lang="sa">Vaiśeṣikasūtra</title> 1.1.4, ed. Jambūvijayajī, 2).</item> |
</list> | </list> |
</div2> | </div2> |
| |
<p xml:id="c3.2.1-7"> | <p xml:id="c3.2.1-7"> |
<hi rend="boldface">dravyam ity asya</hi> iti | dravyaṃ nāma yaḥ padārthaḥ, tasyaita eva <hi rend="boldface">paryāyāḥ</hi> | eteṣām eva pāramārthikarūpābhidhāyitvāt | nānye ghaṭādiśabdāḥ | saty api tadabhidhāyitve vakṣyamāṇanayenātmādiśabdānām eva sarvatra ghaṭādāv avyāhataprasaratvam | tathā ca bhāṣyam— | <hi rend="boldface">dravyam ity asye</hi>ti | dravyaṃ nāma yaḥ padārthaḥ, tasyaita eva <hi rend="boldface">paryāyāḥ</hi> | eteṣām eva pāramārthikarūpābhidhāyitvāt | nānye ghaṭādiśabdāḥ | saty api tadabhidhāyitve vakṣyamāṇanayenātmādiśabdānām eva sarvatra ghaṭādāv avyāhataprasaratvam | tathā ca bhāṣyam— |
<lg type="quote"> | <lg type="quote"> |
<l>‘eko 'yam ātmā udakaṃ nāma’ iti</l> | <l>eko 'yam ātmā udakaṃ nāma<anchor n="c3.2.1-7-n1"/></l> |
</lg> | </lg> |
atrātmaśabda udake prayujyamāno dravyavacanaḥ | ākṛtidvāreṇa cānye śabdā dravye vartante | ime tu tatparityāgena mukhyayā vṛttyeti viśeṣaḥ | | ity atrātmaśabda udake prayujyamāno dravyavacanaḥ | ākṛtidvāreṇa cānye śabdā dravye vartante | ime tu tatparityāgena mukhyayā vṛttyeti viśeṣaḥ | |
<lg type="quote"> | <lg type="quote"> |
<l>‘siddhe śabdārthasaṃbandhe’</l> | <l>siddhe śabdārthasaṃbandhe<anchor n="c3.2.1-7-n2"/></l> |
</lg> | </lg> |
ity atra | ity atra |
<lg type="quote"> | <lg type="quote"> |
<l> | <l> |
‘dravyaṃ nityam ākṛtir anyā cānyā ca bhavati’ | dravyaṃ nityam ākṛtir anyā cānyā ca bhavati<anchor n="c3.2.1-7-n3"/> |
</l> | </l> |
</lg> | </lg> |
iti vadatā bhāṣyakāreṇa <hi rend="boldface">nityaṃ</hi> dravyaṃ smṛtam | saṃgrahoktasya tasyārthasyānuvādāt <hi rend="boldface">smṛtam</hi> ity āha | | iti vadatā bhāṣyakāreṇa <hi rend="boldface">nityaṃ</hi> dravyaṃ smṛtam | saṃgrahoktasya<anchor n="c3.2.1-7-n4"/> tasyārthasyānuvādāt <hi rend="boldface">smṛtam</hi> ity āha | |
</p> | </p> |
<div2 xml:id="c3.2.1-7-app" target="#c3.2.1-7" type="apparatus"> | <div2 xml:id="c3.2.1-7-app" target="#c3.2.1-7" type="apparatus"> |
<list type="sources"> <item><quote xml:lang="sa">kathaṃ punar jñāyate bhedakā guṇā iti | evaṃ hi dṛśyate loke | eko 'yam ātmodakaṃ nāma tasya guṇabhedād anyatvaṃ bhavati | anyad idaṃ śītam anyad idam uṣṇam iti</quote>, <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.1.1 (ed. Kielhorn, I, 41-42).</item> | <list type="sources"> <item target="#c3.2.1-7-n1"><quote xml:lang="sa">kathaṃ punar jñāyate bhedakā guṇā iti | evaṃ hi dṛśyate loke | eko 'yam ātmodakaṃ nāma tasya guṇabhedād anyatvaṃ bhavati | anyad idaṃ śītam anyad idam uṣṇam iti</quote> (<title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.1.1, ed. Kielhorn, I, 41-42).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">ākṛtir anyā cānyā ca bhavati dravyaṃ punas tad eva</quote>, <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title> (ed. Kielhorn, I, 7).</item> | <item target="#c3.2.1-7-n2"><quote xml:lang="sa">siddhe śabdārthasaṃbandhe</quote> (<title xml:lang="sa">Vārttika</title> 1, <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title>, ed. Kielhorn, I, 6).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">siddhe śabdārthasaṃbandhe</quote>, <title xml:lang="sa">Vārttika</title> 1, <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title> (ed. Kielhorn, I, 6).</item> | <item target="#c3.2.1-7-n3"><quote xml:lang="sa">ākṛtir anyā cānyā ca bhavati dravyaṃ punas tad eva</quote> (<title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title>, ed. Kielhorn, I, 7).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">ākṛtir anyā cānyā ca bhavati dravyaṃ punas tad eva</quote>, <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title> (ed. Kielhorn, I, 7).</item> | <item target="#c3.2.1-7-n4"><quote xml:lang="sa">saṅgraha etat prādhānyena parīkṣitaṃ nityo vā syāt kāryo veti | tatroktā doṣāḥ prayojanāny apy uktāni | tatra tv eṣa nirṇayo yatheva nityo 'thāpi kārya ubhayathāpi lakṣaṇaṃ pravartyam iti ||</quote> (<title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title>, ed. Kielhorn, I, 6).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">saṅgraha etat prādhānyena parīkṣitaṃ nityo vā syāt kāryo veti | tatroktā doṣāḥ prayojanāny apy uktāni | tatra tv eṣa nirṇayo yatheva nityo 'thāpi kārya ubhayathāpi lakṣaṇaṃ pravartyam iti ||</quote>, <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title> (ed. Kielhorn, I, 6).</item> | |
</list> | </list> |
| |
</div2> | </div2> |
<p xml:id="c3.2.1-8"> | <p xml:id="c3.2.1-8"> |
yady api ca śākyādidarśane nityaṃ na bhavati dravyaṃ tathāpi tanmatasyānabhyupagamād adoṣaḥ | kevalaṃ yad asmākaṃ dravyam tad anyair evam abhidhīyata ity evam atropanyāsaḥ | yad vā bhāṣyānusāreṇa svarūpānyathātvānāpattiḥ, vikārabhede 'pi nityatvaṃ vivakṣitam eveti sarvatra tat siddhiḥ || 1 || | yady api śākyādidarśane nityaṃ na bhavati dravyaṃ<anchor n="c3.2.1-8-n1"/> tathāpi tanmatasyānabhyupagamād adoṣaḥ | kevalaṃ yad asmākaṃ dravyaṃ tad anyair evam abhidhīyata ity evam atropanyāsaḥ | yad vā bhāṣyānusāreṇa svarūpānyathātvānāpattiḥ, vikārabhede 'pi nityatvaṃ vivakṣitam atreti sarvatra tatsiddhiḥ || 1 || |
</p> | </p> |
</div1> | </div1> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.1-8-app" target="c3.2.1-8"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.1-8-app" target="#c3.2.1-8"> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">tatra kṣaṇikavādinām avicchedena pravṛttir yā sā nityatā</quote>, <title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title> (ed. Bronkhorst, I, 33).</item> | <item target="#c3.2.1-8-n1"><quote xml:lang="sa">tatra kṣaṇikavādinām avicchedena pravṛttir yā sā nityatā</quote> (<title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title>, ed. Bronkhorst, IV, i, 23).</item> |
</list> | </list> |
| |
<lg type="verse" id="3.2.2" xml:id="v3.2.2"> | <lg type="verse" id="3.2.2" xml:id="v3.2.2"> |
<l>satyaṃ vastu tadākārair asatyair avadhāryate |</l> | <l>satyaṃ vastu tadākārair asatyair avadhāryate |</l> |
<l>asatyopādhibhiḥ śabdaiḥ satyam evābhidhīyate || 2 ||</l> | <l>asatyopādhibhiḥ<anchor n="v3.2.2-n1"/> śabdaiḥ satyam evābhidhīyate || 2 ||<anchor n="v3.2.2-n2"/></l> |
</lg> | </lg> |
<div2 xml:id="v3.2.2-app" target="#v3.2.2" type="apparatus"> | <div2 xml:id="v3.2.2-app" target="#v3.2.2" type="apparatus"> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">asatyopādhi yat satyaṃ tad vā śabdanibandhanam</quote>, <title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 2.127ab (ed. Subramania Iyer, 61).</item> | <item target="#v3.2.2-n1"><quote xml:lang="sa">asatyopādhi yat satyaṃ tad vā śabdanibandhanam</quote> (<title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 2.127ab, ed. Subramania Iyer, 61).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">jātyādayas tu bhedakā dravyasya sattvam vaktum | upādhibhūtās te śabdasyeti</quote>, <title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title> (ed. Bronkhorst, 15).</item> | <item target="#v3.2.2-n1"><quote xml:lang="sa">jātyādayas tu bhedakā dravyasya sattvam vaktum | upādhibhūtās te śabdasyeti</quote> (<title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title>, ed. Bronkhorst,IV, i, 15).</item> |
</list> | </list> |
<list type="testimonia"> | <list type="testimonia"> |
<item><quote xml:lang="sa">asatyopādhi yat satyaṃ tad vā śabdanibandhanam</quote>, <title xml:lang="sa">Tattvasaṃgraha</title> 889ab (ed. Krishnamacharya, I, 284).</item> | <item target="#v3.2.2-n1"><quote xml:lang="sa">asatyopādhi yat satyaṃ tad vā śabdanibandhanam</quote> (<title xml:lang="sa">Tattvasaṃgraha</title> 889ab, ed. Krishnamacharya, I, 284).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">anye tu āhuḥ— yad asatyopādhi satyaṃ sa śabdārtha iti | tatra śabdārthatvenāsatyā upādhayo viśeṣā valayāṅgulīyakādayo yasya satyasya, sarvabhedānuyāyinaḥ suvarṇādes sāmānyātmanaḥ, tat satyam asatyopādhi | śabdanibandhanam iti | śabdapravṛttinimittam abhidheyam ity arthaḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Pañjikā</title> ad <title xml:lang="sa">Tattvasaṃgraha</title> 889ab (ed. Krishnamacharya, I, 284).</item> | <item target="#v3.2.2-n1"><quote xml:lang="sa">anye tu āhuḥ— yad asatyopādhi satyaṃ sa śabdārtha iti | tatra śabdārthatvenāsatyā upādhayo viśeṣā valayāṅgulīyakādayo yasya satyasya, sarvabhedānuyāyinaḥ suvarṇādes sāmānyātmanaḥ, tat satyam asatyopādhi | śabdanibandhanam iti | śabdapravṛttinimittam abhidheyam ity arthaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Pañjikā</title> ad <title xml:lang="sa">Tattvasaṃgraha</title> 889ab, ed. Krishnamacharya, I, 284).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">dravyapadārthavādino pi naye saṃvillakṣaṇaṃ tattvam eva sarvaśabdārtha iti saṃbandhasamuddeśe samarthitam -- satyaṃ vastu...</quote>, <title xml:lang="sa">Sarvadarśanasaṃgraha</title> (ed. Abhyankar, 306).</item> | <item target="#v3.2.2-n2"><quote xml:lang="sa">dravyapadārthavādino pi naye saṃvillakṣaṇaṃ tattvam eva sarvaśabdārtha iti saṃbandhasamuddeśe samarthitam -- satyaṃ vastu...</quote> (<title xml:lang="sa">Sarvadarśanasaṃgraha</title>, ed. Abhyankar, 306).</item> |
</list> | </list> |
</div2> | </div2> |
<p xml:id="c3.2.2-1"> | <p xml:id="c3.2.2-1"> |
iha sarvaśabdānāṃ pāramārthikaṃ tattvaṃ sākṣāt spraṣṭum aśaktānām anekopādhiviṣayanihitapadānāṃ tadrūpāliṅganaṃ vyavahāre samālakṣyate | upādhīnāṃ cāgamāpāyavaśavidhuritanijasvarūpāṇām arthisārthasamāśāpūraṇapratihataśaktitvān na tāvaty eva paryavasānam ity upalakṣitarūpapṛṣṭhapātinaḥ śabdā vyavasthāpyante | avadhṛtarūpaniveśitvāc ca śabdānām avadhāraṇānusāram arthe pravṛttiḥ, avadhṛtiś cākāradvāreṇa | nirākārasya buddhyupārohāyogāt | yathāpratyayaṃ bhedāvasāyasya bādhyamānatvād anuyāyy abhinnam eva rūpaṃ paramārthataḥ | tad eva brahmarūpaṃ satyam || 2 || | iha sarvaśabdānāṃ pāramārthikaṃ tattvaṃ sākṣāt spraṣṭum aśaktānām anekopādhiviṣayanihitapadānāṃ tadrūpolliṅganaṃ vyavahāre samālakṣyate | upādhīnāṃ cāgamāpāyavaśavidhuritanijasvarūpāṇām arthisārthasamāśāpūraṇapratihataśaktitvān na tāvaty eva paryavasānam ity upalakṣitarūpapṛṣṭhapātinaḥ śabdā vyavasthāpyante | avadhṛtarūpaniveśitvāc ca śabdānām avadhāraṇānusāram arthe pravṛttiḥ, avadhṛtiś cākāradvāreṇa | nirākārasya buddhyupārohāyogāt | yathāpratyayaṃ bhedāvasāyasya bādhyamānatvād anuyāyy abhinnam eva rūpaṃ paramārthataḥ | tad eva brahmarūpaṃ satyam || 2 || |
</p> | </p> |
</div1> | </div1> |
<p xml:id="c3.2.3-0">syād etat | upādhiṣu śabdānāṃ viśrāntyabhāve śabdārthopādhitvaṃ teṣāṃ na syāt | avācyasya tadupādhitvāyogād ity etad vicārayitum āha—</p> | <p xml:id="c3.2.3-0">syād etat | upādhiṣu śabdānāṃ viśrāntyabhāve śabdārthopādhitvaṃ teṣāṃ na syāt | avācyasya tadupādhitvāyogād ity etad vicārayitum āha—</p> |
<lg type="verse" id="3.2.3" xml:id="v3.2.3"> | <lg type="verse" id="3.2.3" xml:id="v3.2.3"> |
<l>adhruveṇa nimittena devadattagṛhaṃ yathā |</l> | <l>adhruveṇa nimittena devadattagṛhaṃ yathā |<anchor n="v3.2.3-n1"/></l> |
<l>gṛhītaṃ gṛhaśabdena śuddham evābhidhīyate || 3 ||</l> | <l>gṛhītaṃ gṛhaśabdena śuddham evābhidhīyate || 3 ||</l> |
</lg> | </lg> |
<div2 type="apparatus" xml:id="v3.2.3-app" target="v3.2.3"> | <div2 type="apparatus" xml:id="v3.2.3-app" target="#v3.2.3"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">tad yathā | katarad devadattasya gṛham | ado yatrāsau kāka iti | utpatite kāke naṣṭaṃ tadgṛhaṃ bhavati.... tad yathā | itaratrāpi katarad devadattasya gṛham | ado yatrāsau kāka iti | utpatite kāke yady api naṣṭaṃ tadgṛhaṃ bhavaty antatas tam uddeśaṃ jānāti.... tad yathā | itaratrāpi katarad devadattasya gṛham | ado yatrāsau kāka iti | utpatite kāke yady api tam uddeśaṃ jānāti saṃdehas tu tasya bhavatīdaṃ tadgṛham idaṃ iti</quote>, <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Vārttika</title> 3-4 ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.1.26 (ed. Kielhorn, I, 74-75).</item> | <item target="#v3.2.3-n1"><quote xml:lang="sa">tad yathā | katarad devadattasya gṛham | ado yatrāsau kāka iti | utpatite kāke naṣṭaṃ tadgṛhaṃ bhavati.... tad yathā | itaratrāpi katarad devadattasya gṛham | ado yatrāsau kāka iti | utpatite kāke yady api naṣṭaṃ tadgṛhaṃ bhavaty antatas tam uddeśaṃ jānāti.... tad yathā | itaratrāpi katarad devadattasya gṛham | ado yatrāsau kāka iti | utpatite kāke yady api tam uddeśaṃ jānāti saṃdehas tu tasya bhavatīdaṃ tadgṛham idaṃ iti</quote> (<title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Vārttika</title> 3-4 ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.1.26, ed. Kielhorn, I, 74-75).</item> |
| </list> |
| <list type="parallels"> |
| <item target="#v3.2.3-n1"><quote xml:lang="sa">gotvādayas tv anabhidhīyamānāḥ śabdasyopādhibhūtāḥ pravṛttinimittam | yathā svastikādayo devadattagṛhasyāvācakāḥ santa upalakṣaṇaṃ gṛhasya bhavanti</quote> (<title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title>, ed. Bronkhorst, IV, i, 22).</item> |
</list> | </list> |
| |
<list type="testimonia"> | <list type="testimonia"> |
<item><quote xml:lang="sa">adhruveṇa nimittena.... iti | bhāṣyakāreṇāpi siddhe śabdārthasaṃbandha ity etad vārtikavyākhyānāvasare dravyaṃ hi nityam ity anena granthenāsatyopādhyavacchinnaṃ brahmatattvaṃ dravyaśabdavācyaṃ sarvaśabdārtha iti nirūpitam</quote>, <title xml:lang="sa">Sarvadarśanasaṃgraha</title> (ed. Abhyankar, 306-307).</item> | <item target="#v3.2.3-n1"><quote xml:lang="sa">adhruveṇa nimittena.... iti | bhāṣyakāreṇāpi siddhe śabdārthasaṃbandha ity etad vārtikavyākhyānāvasare dravyaṃ hi nityam ity anena granthenāsatyopādhyavacchinnaṃ brahmatattvaṃ dravyaśabdavācyaṃ sarvaśabdārtha iti nirūpitam</quote> (<title xml:lang="sa">Sarvadarśanasaṃgraha</title>, ed. Abhyankar, 306-307).</item> |
</list> | </list> |
| |
</div2> | </div2> |
<p xml:id="c3.2.3-1"> | <p xml:id="c3.2.3-1"> |
‘ado devadattasya gṛhaṃ yatrāsau kākaḥ prativasati’ ity atra niyatasvāmikagṛhopalakṣaṇāyopalakṣaṇabhūtasya kākasyotpatite 'pi, tasminn upalakṣaṇasya kṛtatvād <hi rend="boldface">adhruva</hi>tvam anityatvam iti tadanādareṇaiva tadupalakṣitaṃ gṛham abhidhīyate gṛhaśabdena yathā tathā prakṛtisaṃbandhād asatyopādhyupalakṣitaṃ satyam upādhirūpānādareṇa śabdair abhidhīyata ity anabhidhīyamānasyāpy abhidhānaviṣayaniyāmakatvād upalakṣaṇatve saty upādhitvaṃ nidarśanena samarthitam | tathā hi— | |
<lg type="quote"> | <lg type="quote"> |
<l>‘ktaktavatū niṣṭhā’</l> | <l>ado devadattasya gṛhaṃ yatrāsau kākaḥ prativasati</l> |
| </lg> |
| ity atra niyatasvāmikagṛhopalakṣaṇāyopalakṣaṇabhūtasya<anchor n="c3.2.3-1-n1"/> kākasyotpatite 'pi, tasminn upalakṣaṇasya kṛtatvād <hi rend="boldface">adhruva</hi>tvam anityatvam iti | tadanādareṇaiva tadupalakṣitaṃ <hi rend="boldface">gṛham abhidhīyate gṛhaśabdena yathā</hi> tathā prakṛtisaṃbandhād asatyopādhyupalakṣitaṃ satyam upādhirūpānādareṇa śabdair abhidhīyata ity anabhidhīyamānasyāpy abhidhānaviṣayaniyāmakatvād upalakṣaṇatve saty upādhitvaṃ nidarśanena samarthitam | tathā hi— |
| <lg type="quote"> |
| <l>ktaktavatū niṣṭhā<anchor n="c3.2.3-1-n2"/></l> |
</lg> | </lg> |
ity anubandhasyāprayogasamavāyitvād adhruvasyopalakṣaṇatve tadrahitasya śuddhasya pratyayarūpasya saṃjñā'prasaṅga ity atredaṃ bhāṣye nidarśanam uktam || 3 || | ity anubandhasyāprayogasamavāyitvād adhruvasyopalakṣaṇatve tadrahitasya śuddhasya pratyayarūpasya saṃjñā'prasaṅga<anchor n="c3.2.3-1-n3"/> ity atredaṃ bhāṣye nidarśanam uktam || 3 || |
| |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.3-1-app" target="c3.2.3-1"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.3-1-app" target="#c3.2.3-1"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">ktaktavatū niṣṭhā</quote>, <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.1.26.</item> | <item target="#c3.2.3-1-n2"><quote xml:lang="sa">ktaktavatū niṣṭhā</quote> (<title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.1.26, ed Böhtlingk, 4).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">yady api lupyate jānāti tv asau sānubandhakasyeyaṃ saṃjñā kṛteti</quote>, <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Vārttika</title> 3 ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.1.26 (ed. Kielhorn, I, 75).</item> | <item target="#c3.2.3-1-n3"><quote xml:lang="sa">yady api lupyate jānāti tv asau sānubandhakasyeyaṃ saṃjñā kṛteti</quote> (<title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Vārttika</title> 3 ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.1.26, ed. Kielhorn, I, 75).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">tathā dravyam api abhidhīyate upalakṣaṇaṃ gotvādaya iti vyāḍimatam</quote>, <title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title> (ed. Bronkhorst, I, 16).</item> | <item target="#c3.2.3-1-n1"><quote xml:lang="sa">tathā dravyam api abhidhīyate upalakṣaṇaṃ gotvādaya iti vyāḍimatam</quote> (<title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title>, ed. Bronkhorst, IV, i, 16).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">gotvādayas tv anabhidhīyamānāḥ śabdasyopādhibhūtāḥ pravṛttinimittam | yathā svastikādayo devadattagṛhasyāvācakāḥ santa upalakṣaṇaṃ gṛhasya bhavanti</quote>, <title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title> (ed. Bronkhorst, I, 22).</item> | |
</list> | </list> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa"><hi rend="boldface">ktaktavatū॰</hi> || 26 || ihānubandhāḥ kāryārtham upādīyante | prayogas tv eṣāṃ luptatvān nāsti | yatra ca sārūpyaṃ tatra sandehaḥ — katham asyānubandhakāryaṃ kṛtam asya tu na kṛtam iti pūrvapakṣābhiprāyaḥ || siddhāntavādī tu manyate — adhruveṇānubandhena niyatasannidhānā arthāḥ kārakakālādayo lakṣyante | taddarśanād anubandhasmṛtau ca tallakṣitānāṃ kāryāṇāṃ sādhutvaṃ vijñāyate</quote>, <title xml:lang="sa">Pradīpa</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.1.26 (ed. Josi, I, 315).</item> | <item target="#c3.2.3-1-n2"><quote xml:lang="sa"><hi rend="boldface">ktaktavatū</hi>॰ || 26 || ihānubandhāḥ kāryārtham upādīyante | prayogas tv eṣāṃ luptatvān nāsti | yatra ca sārūpyaṃ tatra sandehaḥ — katham asyānubandhakāryaṃ kṛtam asya tu na kṛtam iti pūrvapakṣābhiprāyaḥ || siddhāntavādī tu manyate — adhruveṇānubandhena niyatasannidhānā arthāḥ kārakakālādayo lakṣyante | taddarśanād anubandhasmṛtau ca tallakṣitānāṃ kāryāṇāṃ sādhutvaṃ vijñāyate</quote> (<title xml:lang="sa">Pradīpa</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.1.26, ed. Josi & Sastri, I, 315).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">kākavadupalakṣaṇamātratvād iti cet, na, paryāyatvāt | upalakṣaṇaṃ viśeṣaṇaṃ vyavacchedakam iti paryāyā eva | devadattagṛhaṃ kākīti pratītiprasaṅgād iti cet, na, uktatvāt | yathāsamayaṃ pratītir iti daṇḍena paribrājakaḥ, kākena devadattagṛham iti nānayor vyavacchedakatve viśeṣo 'sti</quote>, <title xml:lang="sa">Nyāyabhūṣaṇa</title> (ed. Yogīndrānanda, 175).</item> <item><quote xml:lang="sa">bhaktiś ca dhvaniś ceti kiṃ paryāyavat tādrūpyam ? atha pṛthivītvam iva pṛthivyā anyato vyāvartakadharmarūpatayā lakṣaṇam ? uta kāka iva devadattagṛhasya sambhavabhāvād upalakṣaṇam ? </quote>, <title xml:lang="sa">Locana</title> ad <title xml:lang="sa">Dhvanyāloka</title> 1.14 (ed. Paṭṭābhirāma Śāstrī, 140).</item> | <item target="#c3.2.3-1-n1"><quote xml:lang="sa">kākavadupalakṣaṇamātratvād iti cet, na, paryāyatvāt | upalakṣaṇaṃ viśeṣaṇaṃ vyavacchedakam iti paryāyā eva | devadattagṛhaṃ kākīti pratītiprasaṅgād iti cet, na, uktatvāt | yathāsamayaṃ pratītir iti daṇḍena paribrājakaḥ, kākena devadattagṛham iti nānayor vyavacchedakatve viśeṣo 'sti</quote> (<title xml:lang="sa">Nyāyabhūṣaṇa</title> , ed. Yogīndrānanda, 175).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">ayaṃ bhāvaḥ viśeṣaṇaṃ caturvidhaṃ vyāvartakaviśeṣaṇaṃ uparañjakaviśeṣaṇaṃ upalakṣaṇaviśeṣaṇaṃ upadhānaviśeṣaṇaṃ ceti.... upalakṣaṇaviśeṣaṇaṃ kākavad devadattagṛham</quote>, <title xml:lang="sa">Lakṣmīdharavyākhyā</title> ad <title xml:lang="sa">Saundaryalaharī</title> (ed. Veṅkaṭanāthācārya, 132).</item> | <item target="#c3.2.3-1-n1"><quote xml:lang="sa">bhaktiś ca dhvaniś ceti kiṃ paryāyavat tādrūpyam ? atha pṛthivītvam iva pṛthivyā anyato vyāvartakadharmarūpatayā lakṣaṇam ? uta kāka iva devadattagṛhasya sambhavabhāvād upalakṣaṇam ? </quote> (<title xml:lang="sa">Locana</title> ad <title xml:lang="sa">Dhvanyāloka</title> 1.14, ed. Paṭṭābhirāma Śāstrī, 140).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">aindropalakṣitaṃ ‘idi paramaiśvarye’, paramaiśvaryavān indraḥ | atra śrutiḥ— “indro māyābhiḥ pururūpa īyate” iti | tatsambandhi aindraṃ karma tenopalakṣite | kākavad devadattagṛham itivad viśvasarjanādivyavahāro 'syopalakṣaṇam na tu svarūpadharma iti yāvat</quote>, <title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Yoginīhṛdaya</title> 2.19 (ed. Kaviraj, 105).</item> | <item target="#c3.2.3-1-n1"><quote xml:lang="sa">viśeṣaṇaṃ caturvidhaṃ vyāvartakaviśeṣaṇam uparañjakaviśeṣaṇam upalakṣaṇaviśeṣaṇam upadhānaviśeṣaṇaṃ ceti.... upalakṣaṇaviśeṣaṇaṃ kākavad devadattagṛham</quote> (<title xml:lang="sa">Lakṣmīdharavyākhyā</title> ad <title xml:lang="sa">Saundaryalaharī</title>, ed. Veṅkaṭanāthācārya, 132).</item> |
| <item target="#c3.2.3-1-n1"><quote xml:lang="sa">aindropalakṣitaṃ ‘idi paramaiśvarye’, paramaiśvaryavān indraḥ | atra śrutiḥ— “indro māyābhiḥ pururūpa īyate” iti | tatsambandhi aindraṃ karma tenopalakṣite | kākavad devadattagṛham itivad viśvasarjanādivyavahāro 'syopalakṣaṇam na tu svarūpadharma iti yāvat</quote> (<title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Yoginīhṛdaya</title> 2.19, ed. Kaviraj, 105).</item> |
| <item target="#c3.2.3-1-n1"><quote xml:lang="sa">yena ca svoparāgam udāsīnaṃ kurvatā viśeṣyagatavyāvartakadharmopasthāpanena vyāvṛttibuddhir janyate tad upalakṣaṇam, yathā kākādi</quote> (<title xml:lang="sa">Advaitasiddhi</title>, ed. Srinivasachar & Venkatanarasimha Sastry, II, 32).</item> |
</list> | </list> |
| |
<div1 n="4" type="commentary"> | <div1 n="4" type="commentary"> |
<p xml:id="c3.2.4-1"> | <p xml:id="c3.2.4-1"> |
nanu kāko 'tivilakṣaṇād gṛhād bhedenāvadhāryamāṇo mā bhūd gṛhaśabdābhidheyaḥ | ghaṭādayas tv ākārāḥ pṛthaganupalabhyamānatattvāḥ katham iva tacchabdair nābhidhīyeran | anyo hy upādhir upalakṣaṇabhūtaḥ sāmānādhikaraṇyenāvacchedakaḥ | tad yathā dṛtiharir ity atra paśuḥ | anyat tu viśeṣaṇam apṛthakśabdavācyam uparañjakam | tad yathā vāneyam udakam iti vanasaṃbandhopādhīyamānarūpaviśeṣam udakam abhidhīyate iti vanasaṃbandho viśeṣaṇam uparañjakatayābhidheyakam āpadyata iti | tathā coktam— | nanu kāko 'tivilakṣaṇād gṛhād bhedenāvadhāryamāṇo mā bhūd gṛhaśabdābhidheyaḥ | ghaṭādayas tv ākārāḥ pṛthaganupalabhyamānatattvāḥ, katham iva tacchabdair nābhidhīyeran | anyo hy upādhir upalakṣaṇabhūtaḥ sāmānādhikaraṇyenāvacchedakaḥ | tad yathā dṛtiharir ity atra paśuḥ |<anchor n="c3.2.4-1-n1"/> anyat tu viśeṣaṇaṃ pṛthakśabdavācyam uparañjakam | tad yathā vāneyam udakam iti vanasaṃbandhopādhīyamānarūpaviśeṣam udakam abhidhīyata iti vanasaṃbandho viśeṣaṇam uparañjakatayābhidheyakam āpadyata iti | tathā coktam— |
<lg type="quote"> | <lg type="quote"> |
<l>arthaviśeṣa upādhis tadantavācyaḥ samānaśabdo yaḥ |</l> | <l>arthaviśeṣa upādhis tadantavācyaḥ samānaśabdo yaḥ |</l> |
<l>anupādhir ato 'nyaḥ syāc chlāghādiviśeṣaṇaṃ yadvat ||</l> | <l>anupādhir ato 'nyaḥ syāc chlāghādiviśeṣaṇaṃ yadvat ||<anchor n="c3.2.4-1-n2"/></l> |
</lg> | </lg> |
ity āśaṅkya sadṛśataram atra nidarśanam āha— | ity āśaṅkya sadṛśataram atra nidarśanam āha— |
| |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.4-1-app" target="c3.2.4-1"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.4-1-app" target="#c3.2.4-1"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">harater dṛtināthayoḥ paśau</quote>, <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 3.2.25.</item> | <item target="#c3.2.4-1-n1"><quote xml:lang="sa">harater dṛtināthayoḥ paśau</quote> (<title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 3.2.25, ed Böhtlingk, 95).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">gotracaraṇāc chlāghātyākāratadaveteṣu</quote>, <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 5.1.134.</item> | <item target="#c3.2.4-1-n2"><quote xml:lang="sa">gotracaraṇāc chlāghātyākāratadaveteṣu</quote> (<title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 5.1.134, ed. Böhtlingk, 236).</item> |
</list> | </list> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">tadantatvāt tadvācyaḥ samānaśabdo 'yam_ iti ca smaraṇāt</quote>, <title xml:lang="sa">Vidhiviveka</title> (ed. Goswami, 318).</item> | <item target="#c3.2.4-1-n2"><quote xml:lang="sa">tadantatvāt tadvācyaḥ samānaśabdo 'yam_ iti ca smaraṇāt</quote> (<title xml:lang="sa">Vidhiviveka</title>, ed. Goswami, 318).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">dvividho 'py upādhir upahitasamānādhikaraṇas tadvyadhi<sic>ka</sic>karaṇaś ca | tad yathā | dṛtihariḥ paśuḥ, gārgikayā ślāghate iti ca | tatra yaḥ samānaśabdaḥ sa samānādhikaraṇopādhiḥ sa tadantavācyaḥ pratyayāntavācyo dṛtiharipaśvādiḥ | na tv asamānaśabdo 'samānādhikaraṇo gārgikayā ślāghate ity ādiḥ | na hi gārgikayeti ślāghādyadhikāravihite vuni tadantenā 'samānādhikaraṇaḥ, gārgikayā ślāghā 'bhidhīyata ity arthaḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Nyāyakaṇikā</title> ad <title xml:lang="sa">Vidhiviveka</title> (ed. Goswami, 318).</item> | <item target="#c3.2.4-1-n2"><quote xml:lang="sa">dvividho 'py upādhir upahitasamānādhikaraṇas tadvyadhi<sic>ka</sic>karaṇaś ca | tad yathā | dṛtihariḥ paśuḥ, gārgikayā ślāghate iti ca | tatra yaḥ samānaśabdaḥ sa samānādhikaraṇopādhiḥ sa tadantavācyaḥ pratyayāntavācyo dṛtiharipaśvādiḥ | na tv asamānaśabdo 'samānādhikaraṇo gārgikayā ślāghate ity ādiḥ | na hi gārgikayeti ślāghādyadhikāravihite vuni tadantenā 'samānādhikaraṇaḥ, gārgikayā ślāghā 'bhidhīyata ity arthaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Nyāyakaṇikā</title> ad <title xml:lang="sa">Vidhiviveka</title>, ed. Goswami, 318).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">upādhiśabdena ceha tulyanyāyatvād viśeṣaṇam apy ucyate | kvacit tu, tayor bhedena vyavahāro dṛśyate | yathā ‘nopādhir upādhir bhavati viśeṣaṇasya vā viśeṣaṇam iti || <hi rend="boldface">‘arthaviśeṣa upādhis tadantavācyaḥ samānaśabdo yaḥ | anupādhir atonyaḥ syāc chlāghādi viśeṣaṇaṃ yadvat ||’</hi> iti</quote>, <title xml:lang="sa">Pradīpa</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 3.1.1 (ed. Josi, III, 1).</item> | <item target="#c3.2.4-1-n2"><quote xml:lang="sa">upādhiśabdena ceha tulyanyāyatvād viśeṣaṇam apy ucyate | kvacit tu, tayor bhedena vyavahāro dṛśyate | yathā ‘nopādhir upādhir bhavati viśeṣaṇasya vā viśeṣaṇam iti || <hi rend="boldface">‘arthaviśeṣa upādhis tadantavācyaḥ samānaśabdo yaḥ | anupādhir atonyaḥ syāc chlāghādi viśeṣaṇaṃ yadvat ||’</hi> iti</quote> (<title xml:lang="sa">Pradīpa</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 3.1.1, ed. Josi & Shastri, III, 1).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">gotvaṃ ca jātir upādhir bhaviṣyati | tena nātiprasaṅgaḥ | na copādher abhidhānam | anabhihitasyāpi tacchabdenopahitāvacchedakatvadarśanāt | yathā gārgikayā ślāghata ity atra ślāghopādhivihito <sic>buñ</sic> na ślāghām āheti bhāvaḥ | ....seyaṃ vyadhikaraṇe 'nupādhau gatiḥ | samānādhikaraṇe tu paśvādāv upādhau pratyayāntaraśabdavācyatvam eva, yathā dṛtihariḥ <sic>śveti</sic> | ....tathā ca smarati bhagavān_ <hi rend="boldface">kātyāyanaḥ</hi>— tadantavācyaḥ samānaśabdo 'yam_ iti | samānaśabdaḥ samānādhikaraṇaśabdaḥ, ya upādhir asau pratyayāntaśabdavācya ity arthaḥ | tasmād vyaktiniyame apratītā jātir aśaktā | na ca gośabdād anyad asyāḥ pratyāyakam astīti sā 'pi tena pratyāyanīyeti siddham na vyaktimātraṃ padārtha iti</quote>, <title xml:lang="sa">Nyāyavārttikatātparyaṭīkā</title> ad <title xml:lang="sa">Nyāyasūtra</title> 2.2.60-61 (ed. Thakur, 432-433).</item> | <item target="#c3.2.4-1-n2"><quote xml:lang="sa">gotvaṃ ca jātir upādhir bhaviṣyati | tena nātiprasaṅgaḥ | na copādher abhidhānam | anabhihitasyāpi tacchabdenopahitāvacchedakatvadarśanāt | yathā gārgikayā ślāghata ity atra ślāghopādhivihito <sic>buñ</sic> na ślāghām āheti bhāvaḥ | ....seyaṃ vyadhikaraṇe 'nupādhau gatiḥ | samānādhikaraṇe tu paśvādāv upādhau pratyayāntaraśabdavācyatvam eva, yathā dṛtihariḥ <sic>śveti</sic> | ....tathā ca smarati bhagavān_ <hi rend="boldface">kātyāyanaḥ</hi>— tadantavācyaḥ samānaśabdo 'yam_ iti | samānaśabdaḥ samānādhikaraṇaśabdaḥ, ya upādhir asau pratyayāntaśabdavācya ity arthaḥ | tasmād vyaktiniyame apratītā jātir aśaktā | na ca gośabdād anyad asyāḥ pratyāyakam astīti sā 'pi tena pratyāyanīyeti siddham na vyaktimātraṃ padārtha iti</quote> (<title xml:lang="sa">Nyāyavārttikatātparyaṭīkā</title> ad <title xml:lang="sa">Nyāyasūtra</title> 2.2.60-61, ed. Thakur, 432-433).</item> |
</list> | </list> |
| |
<lg type="verse" id="3.2.4" xml:id="v3.2.4"> | <lg type="verse" id="3.2.4" xml:id="v3.2.4"> |
<l>suvarṇādi yathā yuktaṃ svair ākārair apāyibhiḥ |</l> | <l>suvarṇādi yathā yuktaṃ svair ākārair apāyibhiḥ |</l> |
<l>rucakādyabhidhānānāṃ śuddham evaiti vācyatām || 4 ||</l> | <l>rucakādyabhidhānānāṃ śuddham evaiti vācyatām || 4 ||<anchor n="v3.2.4-n1"/></l> |
| |
</lg> | </lg> |
<div2 type="apparatus" xml:id="v3.2.4-app" target="v3.2.4"> | <div2 type="apparatus" xml:id="v3.2.4-app" target="#v3.2.4"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">yathā somyaikena lohamaṇinā sarvaṃ loham ayaṃ vijñātam̐ syāt | vācārambhaṇaṃ vikāro nāmadheyaṃ loham ity eva satyam</quote>, <title xml:lang="sa">Chāndogya Upaniṣad</title> 6.1.5 (ed. Olivelle, 246).</item> | <item target="#v3.2.4-n1"><quote xml:lang="sa">yathā somyaikena lohamaṇinā sarvaṃ loham ayaṃ vijñātam̐ syāt | vācārambhaṇaṃ vikāro nāmadheyaṃ loham ity eva satyam</quote> (<title xml:lang="sa">Chāndogya Upaniṣad</title> 6.1.5, ed. Olivelle, 246).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">tathā suvarṇaṃ kayācid ākṛtyā yuktaṃ piṇḍo bhavati | piṇḍākṛtim upamṛdya rucakāḥ kriyante | rucakākṛtim upamṛdya kaṭakāḥ kriyante | kaṭakākṛtim upamṛdya svastikāḥ kriyante | punar āvṛttaḥ suvarṇapiṇḍaḥ punar aparayākṛtyā yuktaḥ khadirāgārasavarṇe kuṇḍale bhavataḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title> (ed. Kielhorn, I, 7).</item> | <item target="#v3.2.4-n1"><quote xml:lang="sa">tathā suvarṇaṃ kayācid ākṛtyā yuktaṃ piṇḍo bhavati | piṇḍākṛtim upamṛdya rucakāḥ kriyante | rucakākṛtim upamṛdya kaṭakāḥ kriyante | kaṭakākṛtim upamṛdya svastikāḥ kriyante | punar āvṛttaḥ suvarṇapiṇḍaḥ punar aparayākṛtyā yuktaḥ khadirāgārasavarṇe kuṇḍale bhavataḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title>, ed. Kielhorn, I, 7).</item> |
</list> | </list> |
<list type="testimonia"> | <list type="testimonia"> |
<item><quote xml:lang="sa">tad yathā— katarat suvarṇaṃ, ya eṣa rucakaḥ svastiko vardhamānaka iti; na hy atra rucakādyākāradvāreṇa pravṛttas suvarṇaśabdo rucakādyākāram abhidhatte, uparateṣu vā rucakādyākāreṣu tadvyavacinnasvarṇārthaparatāṃ parityajati | tad uktam— <lg> | <item target="#v3.2.4-n1"><quote xml:lang="sa">tad yathā— katarat suvarṇaṃ, ya eṣa rucakaḥ svastiko vardhamānaka iti; na hy atra rucakādyākāradvāreṇa pravṛttas suvarṇaśabdo rucakādyākāram abhidhatte, uparateṣu vā rucakādyākāreṣu tadvyavacinnasvarṇārthaparatāṃ parityajati | tad uktam— <lg> |
<l>adhruveṇa nimittena devadattagṛhaṃ yathā |</l> | <l>adhruveṇa nimittena devadattagṛhaṃ yathā |</l> |
<l>gṛhītaṃ gṛhaśabdena śuddham evābhidhīyate ||</l> | <l>gṛhītaṃ gṛhaśabdena śuddham evābhidhīyate ||</l> |
<l>tathopalakṣaṇe jātāv ākṛtau vā samāśrite |</l> | <l>tathopalakṣaṇe jātāv ākṛtau vā samāśrite |</l> |
<l>vyaktayo yānti śabdānāṃ śuddhā evābhidheyatām ||</l> | <l>vyaktayo yānti śabdānāṃ śuddhā evābhidheyatām ||</l> |
</lg></quote> <title xml:lang="sa">Śṛṅgāraprakāśa</title> 6 (ed. Raghavan, I, 329).</item> | </lg></quote> (<title xml:lang="sa">Śṛṅgāraprakāśa</title> 6, ed. Raghavan, I, 329).</item> |
</list> | </list> |
| |
</div2> | </div2> |
<p xml:id="c3.2.4-2"> | <p xml:id="c3.2.4-2"> |
rucakakuṇḍalādyākāraviśeṣopādhīyamānarūpabhedam api suvarṇam ity eva sarvatrānapāyirūpaṃ satyam iti apāyibhiḥ ākāraviśeṣais tatsādhyārthakriyā'karaṇān na tatraiva rucakādiśabdāḥ kṛtapadabandhāḥ | kiṃ tu tadatiricyamānam arthavastv abhidhāyakatvena samāviśanti, tadvat prakṛtisaṃbandhād ākāropahitanānātvam api paratattvaṃ śabdagocara ity arthaḥ | tatra ca <hi rend="boldface">apāyibhir</hi> iti hetunirdeśaḥ sādhyasamakakṣyatayā kṛtaḥ, tataś copādhīnām avācyatvam asatyatvaṃ ca siddhyati | asatyatvād evārthakriyā'karaṇāt tadarthaṃ ca śabdavyavahārād avācyatvaṃ teṣām ity arthaḥ | | rucakakuṇḍalādyākāraviśeṣopādhīyamānarūpabhedam api suvarṇam ity eva sarvatrānapāyirūpaṃ satyam ity <hi rend="boldface">apāyibhir</hi> <hi rend="boldface">ākāra</hi>viśeṣais tatsādhyārthakriyā'karaṇān<anchor n="c3.2.4-2-n1"/> na tatraiva rucakādiśabdāḥ kṛtapadabandhāḥ<anchor n="c3.2.4-2-n2"/> | kiṃ tu tadatiricyamānam arthavastv abhidhāyakatvena samāviśanti,<anchor n="c3.2.4-2-n3"/> tadvat prakṛtisaṃbandhād ākāropahitanānātvam api paratattvaṃ śabdagocara ity arthaḥ | tatra ca <hi rend="boldface">apāyibhir</hi> iti hetunirdeśaḥ sādhyasamakakṣyatayā kṛtaḥ, tataś copādhīnām avācyatvam asatyatvaṃ ca siddhyati | asatyatvād evārthakriyā'karaṇāt tadarthaṃ ca śabdavyavahārād avācyatvaṃ teṣām ity arthaḥ | |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.4-2-app" target="c3.2.4-2"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.4-2-app" target="#c3.2.4-2"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">na ca tatsvalakṣaṇagrahaṇottarakālabhāvinīlavikalpasya viṣayeṇa nīlārthasādhyārthakriyā kriyate</quote>, <title xml:lang="sa">Hetubindu</title> (ed. Steinkellner, 35).</item> | <item target="#c3.2.4-2-n1"><quote xml:lang="sa">na ca tatsvalakṣaṇagrahaṇottarakālabhāvinīlavikalpasya viṣayeṇa nīlārthasādhyārthakriyā kriyate</quote> (<title xml:lang="sa">Hetubindu</title>, ed. Steinkellner 1967, 35). Reconstructed from the Tibetan translation.</item> |
</list> | <item target="#c3.2.4-2-n1"><quote xml:lang="sa">na ca tatsvalakṣaṇagrahaṇottarakālabhāvino nīlavikalpasya viṣayeṇa nīlasādhyārthakriyā sādhyate</quote> (<title xml:lang="sa">Hetubindu</title>, ed. Steinkellner & Krasser 2016, 3).</item> |
| </list> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">asatyeṣu bhedeṣv eva śabdāḥ kṛtapadabandhā nābhinnam advayaṃ tattvaṃ saṃspraṣṭuṃ śaktā iti vitatha eva śābdo vyavahāraḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Saṃbandhasamuddeśa</title> 73 (ed. Subramania Iyer, III, i, 174). Subramania Iyer records the variant reading <quote xml:lang="sa">kṛtasaṃbandhā</quote> in K<sup>Ed</sup>, V, and <quote xml:lang="en">COL 2393 of the Travancore University Manuscripts Library</quote>, which is not collated here.</item> | <item target="#c3.2.4-2-n2"><quote xml:lang="sa">asatyeṣu bhedeṣv eva śabdāḥ kṛtapadabandhā nābhinnam advayaṃ tattvaṃ saṃspraṣṭuṃ śaktā iti vitatha eva śābdo vyavahāraḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Saṃbandhasamuddeśa</title> 73, ed. Subramania Iyer, III, i, 174). Subramania Iyer records the variant reading <quote xml:lang="sa">kṛtasaṃbandhā</quote> in K<sup>Ed</sup>, V, and <quote xml:lang="en">COL 2393 of the Travancore University Manuscripts Library</quote> which is not collated here.</item> |
<item><quote xml:lang="sa">yato bahiḥsadasattvam anapekṣyaiva vivakṣāprāpitasaṃnidhāne 'rthe <sic>vṛ</sic>tapadabandhāḥ śabdāḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Vṛttisamuddeśa</title> 570 (ed. Subramania Iyer, III, ii, 405). No variants recorded for <quote xml:lang="sa">vṛtapadabandhāḥ</quote>. Raghunath Sharma corrects <quote xml:lang="sa">vṛtapada</quote> to <quote xml:lang="sa">kṛtapada</quote> (III, iii, 602).</item> | <item target="#c3.2.4-2-n2"><quote xml:lang="sa">yato bahiḥsadasattvam anapekṣyaiva vivakṣāprāpitasaṃnidhāne 'rthe <sic>vṛ</sic>tapadabandhāḥ śabdāḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Vṛttisamuddeśa</title> 570, ed. Subramania Iyer, III, ii, 405). No variants recorded for <quote xml:lang="sa">vṛtapadabandhāḥ</quote>. Raghunātha Śarmā corrects <quote xml:lang="sa">vṛta</quote> to <quote xml:lang="sa">kṛta</quote> (III, iii, 602).</item> |
| <item target="#c3.2.4-2-n3"><quote xml:lang="sa">anyatra saṃjñāsamāveśo bhavati | kānyatra | loke vyākaraṇe ca | loke tāvat | indraḥ śakraḥ puruhūtaḥ puraṃdaraḥ | kanduḥ koṣṭhaḥ kuśūla iti | ekasya dravyasya bahyaḥ saṃjñā bhavanti</quote> (<title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Vārttika</title> 1 ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.4.1, ed. Kielhorn, I, 296).</item> |
</list> | </list> |
| |
</div2> | </div2> |
<p xml:id="c3.2.4-3"> | <p xml:id="c3.2.4-3"> |
nanu ca rucakādau prakṛtyanvayo 'vadhāryata eva | ihāpi vastūnāṃ jñāyamānatvena sattvāt, jñānasya vaikalpikākārānavasthānān nirākāraśuddhasaṃvinmātrānugamasya svasaṃvitsiddhatvād adoṣaḥ | nanu viśeṣaṇoparaktaṃ viśeṣyābhidhānaṃ yuktam ity upasarjanībhūtasyābhidhāne kā kṣatiḥ | na kācit, kevalam upādhiṣv evātra tātparyadṛṣṭyā padabandho nivāryate | guṇatvena tv abhidhānam astu, na tāvaty eva viśrāntir iti dravyaniṣṭhatāsiddhiḥ || 4 || | nanu ca rucakādau prakṛtyanvayo<anchor n="c3.2.4-3-n1"/> 'vadhāryata eva | ihāpi vastūnāṃ jñāyamānatvena<anchor n="c3.2.4-3-n2"/> sattvāj jñānasya vaikalpikākārānavasthānān nirākāraśuddhasaṃvinmātrānugamasya svasaṃvitsiddhatvād adoṣaḥ | nanu viśeṣaṇoparaktaṃ<anchor n="c3.2.4-3-n3"/> viśeṣyābhidhānaṃ yuktam ity upasarjanībhūtasyābhidhāne kā kṣatiḥ | na kācit, kevalam upādhiṣv evātra tātparyadṛṣṭyā padabandho nivāryate | guṇatvena<anchor n="c3.2.4-3-n4"/> tv abhidhānam astu, na tāvaty eva viśrāntir iti dravyaniṣṭhatāsiddhiḥ || 4 || |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.4-3-app" target="c3.2.4-3"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.4-3-app" target="#c3.2.4-3"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">atha yo 'sāv ādyaḥ kapotaḥ salomakaḥ sapakṣo na ca saṃprati prāṇiti kathaṃ tatra prāṇiśabdo vartate iti | atha matam etat prakṛtyanvayā vikārā bhavantītīhāpi na doṣo bhavati</quote>, <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Vārttika</title> 5 ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 4.3.155 (ed. Kielhorn, II, 325).</item> | <item target="#c3.2.4-3-n1"><quote xml:lang="sa">atha yo 'sāv ādyaḥ kapotaḥ salomakaḥ sapakṣo na ca saṃprati prāṇiti kathaṃ tatra prāṇiśabdo vartate iti | atha matam etat prakṛtyanvayā vikārā bhavantītīhāpi na doṣo bhavati</quote> (<title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Vārttika</title> 5 ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 4.3.155, ed. Kielhorn, II, 325).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">yadi hy ekāntato bhinnaṃ viśeṣyāt_ syād_ viśeṣaṇam | svānurūpāṃ sadā buddhiṃ viśeṣye janayet_ katham</quote>, <title xml:lang="sa">Ślokavārttika</title> 142 (ed. Dvārikādāsa Śāstrī, 128).</item> | <item target="#c3.2.4-3-n3"><quote xml:lang="sa">yadi hy ekāntato bhinnaṃ viśeṣyāt_ syād_ viśeṣaṇam | svānurūpāṃ sadā buddhiṃ viśeṣye janayet_ katham</quote> (<title xml:lang="sa">Ślokavārttika</title> 142, ed. Dvārikādāsa Śāstrī, 128).</item> |
<item><quote xml:lang="sa"><hi rend="boldface">svānurūpā</hi>m iti | viśeṣaṇasvarūpoparaktām | yato viśeṣaṇoparaktaṃ viśeṣyaṃ grāhayad viśeṣaṇam ucyate, anyathā viśeṣaṇa(tva)syānupapannatvād iti bhāvaḥ | yathoktam -- svabuddhyā yena rajyeta viśeṣyaṃ tad viśeṣaṇam iti</quote>, <title xml:lang="sa">Pañjikā</title> ad <title xml:lang="sa">Tattvasaṃgraha</title> 1296 (ed. Krishnamacharya, I, 387), which is a quotation of <title xml:lang="sa">Ślokavārttika Pratyakṣasūtra</title> 142 (ed. Dvārikādāsa Śāstrī, 128).</item> | <item target="#c3.2.4-3-n3"><quote xml:lang="sa"><hi rend="boldface">svānurūpā</hi>m iti | viśeṣaṇasvarūpoparaktām | yato viśeṣaṇoparaktaṃ viśeṣyaṃ grāhayad viśeṣaṇam ucyate, anyathā viśeṣaṇa(tva)syānupapannatvād iti bhāvaḥ | yathoktam -- svabuddhyā yena rajyeta viśeṣyaṃ tad viśeṣaṇam iti</quote> (<title xml:lang="sa">Pañjikā</title> ad <title xml:lang="sa">Tattvasaṃgraha</title> 1296, ed. Krishnamacharya, I, 387), which is a quotation of <title xml:lang="sa">Ślokavārttika Pratyakṣasūtra</title> 142, ed. Dvārikādāsa Śāstrī, 128).</item> |
</list> | <item target="#c3.2.4-3-n4"><quote xml:lang="sa">na hy ākṛtipadārthikasya dravyaṃ na padārtho dravyapadārthikasya vākṛtir na padārthaḥ | ubhayor ubhayaṃ padārthaḥ | kasyacit tu kiṃcit pradhānabhūtaṃ kiṃcid guṇabhūtam | ākṛtipadārthikasyākṛtiḥ pradhānabhūtā dravyaṃ guṇabhūtam | dravyapadārthikasya dravyaṃ pradhānabhūtam ākṛtir guṇabhūtā</quote> (<title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Vārttika 53</title> ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 1.2.64, ed. Kielhorn, I, 246)</item> |
| </list> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">prakṛtyanvayā iti | prakṛter anvayo yeṣu te prakṛtyanvayāḥ | prakṛtir eva vikārarūpatām āpadyamānā vikārāvasthāyām api kvacit prakṛtiśabdenābhidhīyata ity arthaḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Pradīpa</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Vārttika</title> 5 ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 4.3.155 (ed. Josi, IV, 227).</item> | <item target="#c3.2.4-3-n1"><quote xml:lang="sa">prakṛtyanvayā iti | prakṛter anvayo yeṣu te prakṛtyanvayāḥ | prakṛtir eva vikārarūpatām āpadyamānā vikārāvasthāyām api kvacit prakṛtiśabdenābhidhīyata ity arthaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Pradīpa</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Vārttika</title> 5 ad <title xml:lang="sa">Aṣṭādhyāyī</title> 4.3.155, ed. Josi & Shastri, IV, 227).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">bhāvānāṃ hi jñāyamānatvena jñānopārūḍhatayā sattvam eva, bahir adhyavasānāc cāpi sattvam</quote>, <title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Saṃbandhasamuddeśa</title> 63 (ed. Subramania Iyer, III, i, 169).</item> | <item target="#c3.2.4-3-n2"><quote xml:lang="sa">bhāvānāṃ hi jñāyamānatvena jñānopārūḍhatayā sattvam eva, bahir adhyavasānāc cāpi sattvam</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Saṃbandhasamuddeśa</title> 63, ed. Subramania Iyer, III, i, 169).</item> |
</list> | </list> |
| |
<div1 n="5" type="commentary"> | <div1 n="5" type="commentary"> |
<p xml:id="c3.2.5-0"> | <p xml:id="c3.2.5-0"> |
ata eva viśeṣaṇoparāgāt sāṅkaryadoṣaṃ parihartum āha | | ata eva viśeṣaṇoparāgāt sāṅkaryadoṣaṃ parihartum āha― |
</p> | </p> |
<lg type="verse" id="3.2.5" xml:id="v3.2.5"> | <lg type="verse" id="3.2.5" xml:id="v3.2.5"> |
<l>ākāraiś ca vyavacchedāt sārvārthyam avarudhyate |</l> | <l>ākāraiś ca vyavacchedāt sārvārthyam<anchor n="v3.2.5-n1"/> avarudhyate |</l> |
<l>yathaiva cakṣurādīnāṃ sāmarthyaṃ nāḍikādibhiḥ || 5 ||</l> | <l>yathaiva cakṣurādīnāṃ sāmarthyaṃ nāḍikādibhiḥ || 5 ||<anchor n="v3.2.5-n2"/></l> |
| |
</lg> | </lg> |
<div2 type="apparatus" xml:id="v3.2.5-app" target="v3.2.5"> | <div2 type="apparatus" xml:id="v3.2.5-app" target="#v3.2.5"> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">ekam āhur anekārthaṃ śabdam anye parīkṣakāḥ | | <item target="#v3.2.5-n1"><quote xml:lang="sa">ekam āhur anekārthaṃ śabdam anye parīkṣakāḥ | |
nimittabhedād ekasya sārvārthyaṃ tasya bhidyate</quote>, <title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 2.250 (ed. Subramania Iyer, II, 103).</item> | nimittabhedād ekasya sārvārthyaṃ tasya bhidyate</quote> (<title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 2.250, ed. Subramania Iyer, II, 103).</item> |
</list> | </list> |
<list type="testimonia"> | <list type="testimonia"> |
<item><quote xml:lang="sa">uktaṃ ca— <lg> | <item target="#v3.2.5-n2"><quote xml:lang="sa">uktaṃ ca— <lg> |
<l> | <l> |
ākāraiś ca vyavacchedāt sārvārtham avarudhyate | | ākāraiś ca vyavacchedāt sārvārtham avarudhyate | |
<l> | <l> |
yathaiva cakṣurādīnāṃ sāmarthyaṃ nalikādibhiḥ ||</l> | yathaiva cakṣurādīnāṃ sāmarthyaṃ nalikādibhiḥ ||</l> |
</lg></quote> <title xml:lang="sa">Śṛṅgāraprakāśa</title> 6 (ed. Raghavan, I, 329-330).</item> | </lg></quote> (<title xml:lang="sa">Śṛṅgāraprakāśa</title> 6, ed. Raghavan, I, 329-330).</item> |
</list> | </list> |
</div2> | </div2> |
</p> | </p> |
<p xml:id="c3.2.5-2"> | <p xml:id="c3.2.5-2"> |
ghaṭākāropadhānapuraḥsaraṃ ghaṭaśabdena brahmadravyam abhimukhīkriyate, paṭākāropadhānena tu paṭaśabdenetyādy upādhirūpopahitavivekitvam abhidhānīyam | tad yathā nāḍikāśuṣiravartmanihitanayanās tadavakāśāvasthitam evārthabhāgaṃ paśyanti, tathāvidyāvacchinnadṛkśaktibhir ākārabhedair eva vastūpalakṣyate | tathaiva ca yathādhyavasāyaṃ śabdaniveśāc chabdair abhidhīyata ity arthaḥ | | ghaṭākāropadhānapuraḥsaraṃ ghaṭaśabdena brahmadravyam abhimukhīkriyate, paṭākāropadhānena tu paṭaśabdenetyādy upādhirūpopahitavivekitvam abhidhānīyam | tad yathā nāḍikāśuṣiravartmanihitanayanās tadavakāśāvasthitam evārthabhāgaṃ paśyanti, tathāvidyāvacchinnadṛkśaktibhir ākārabhedair eva vastūpalakṣyate |<anchor n="c3.2.5-2-n1"/> tathaiva ca yathādhyavasāyaṃ śabdaniveśāc chabdair abhidhīyata ity arthaḥ | |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.5-2-app" target="c3.2.5-2"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.5-2-app" target="#c3.2.5-2"> |
<list type="testimonia"> | <list type="testimonia"> |
<item><quote xml:lang="sa">tathā hi— yathā cakṣurādiśabdānām aśeṣarūpādiprakāśanasāmarthyaṃ nalikādisuṣiravartmani yuktaṃ darśanasya tadavakāśāvasthitarūpabhedoparuddhatayā viṣayāntareṣu na viprakīryate, tathā jātyākṛtibhyām avaruddhaviṣayā gavādiśabdānām abhidhānaśaktir nāśvādiṣv atiprasajyata iti</quote>, <title xml:lang="sa">Śṛṅgāraprakāśa</title> 6 (ed. Raghavan, I, 329).</item> | <item target="#c3.2.5-2-n1"><quote xml:lang="sa">tathā hi— yathā cakṣurādiśabdānām aśeṣarūpādiprakāśanasāmarthyaṃ nalikādisuṣiravartmani yuktaṃ darśanasya tadavakāśāvasthitarūpabhedoparuddhatayā viṣayāntareṣu na viprakīryate, tathā jātyākṛtibhyām avaruddhaviṣayā gavādiśabdānām abhidhānaśaktir nāśvādiṣv atiprasajyata iti</quote> (<title xml:lang="sa">Śṛṅgāraprakāśa</title> 6, ed. Raghavan, I, 329).</item> |
</list> | </list> |
| |
</div2> | </div2> |
<p xml:id="c3.2.5-3"> | <p xml:id="c3.2.5-3"> |
yathāvaraṇādinendriyasyaiva prakāśaśaktiḥ pratibadhyate, na viṣayo vikriyate, tathānādyavidyāvacchedaprakalpitavibhāgānāṃ jīvānām eva saṃvedanaśaktir niyamyate, yena vicchinnārthābhidhānena bhedaviṣayāṇy abhidhānāni prayujyante, na tu tattvam avidyayāvilīkriyata iti nāḍikānidarśanena sūcayati | nāḍikādibhir ity <hi rend="boldface">ādi</hi>grahaṇād avadhānapratighātamūrtyabhijanādyavarodhaḥ | yatraiva hy avadhānaṃ tad evāvadhāryate | mūrtyabhijano rūpasaundaryaṃ tenāpahṛto 'nyaṃ na paśyati || 5 || | yathāvaraṇādinendriyasyaiva prakāśaśaktiḥ pratibadhyate, na viṣayo vikriyate, tathānādyavidyāvacchedaprakalpitavibhāgānāṃ<anchor n="c3.2.5-3-n1"/> jīvānām eva saṃvedanaśaktir niyamyate, yena vicchinnārthābhidhānena bhedaviṣayāṇy abhidhānāni prayujyante, na tu tattvam avidyayāvilīkriyata iti <hi rend="boldface">nāḍikā</hi>nidarśanena sūcayati | nāḍikādibhir ity <hi rend="boldface">ādi</hi>grahaṇād avadhānapratighātamūrtyabhijanādyavarodhaḥ | yatraiva hy avadhānaṃ tad evāvadhāryate | mūrtyabhijano rūpasaundaryaṃ tenāpahṛto 'nyaṃ na paśyati || 5 || |
</p> | </p> |
| <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.5-3-app" target="#c3.2.5-3"> |
| <list type="parallels"> |
| <item target="#c3.2.5-3-n1"><quote xml:lang="sa">iha hi vijñānātmano brahmaṇo vibhaktāḥ syuḥ, avibhaktā vā, svato brahmaṇaiva vā vibhajyeran_ bhogārthaṃ krīḍārthaṃ vibhūtikhyāpanārthaṃ vā svabhāvād vā; avidyānibandhano vā tadvibhāgaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Brahmasiddhi</title>, ed. Kuppuswami Sastri, 21).</item> |
| </list> |
| </div2> |
</div1> | </div1> |
<div1 n="6" type="commentary"> | <div1 n="6" type="commentary"> |
<p xml:id="c3.2.6-0">ye tarhy ākāramātraniveśinaḥ sanniveśādiśabdāḥ te dharmamātram abhidadhyur iti sārvatrikī dravyapadārthavyavasthā viśīryetety āśaṅkyāha |</p> | <p xml:id="c3.2.6-0"> |
| ye tarhy ākāramātraniveśinaḥ sanniveśādiśabdās te dharmamātram abhidadhyur iti sārvatrikī dravyapadārthavyavasthā viśīryetety āśaṅkyāha― |
| </p> |
<lg type="verse" id="3.2.6" xml:id="v3.2.6"> | <lg type="verse" id="3.2.6" xml:id="v3.2.6"> |
<l>teṣv ākāreṣu yaḥ śabdas tathābhūteṣu vartate |</l> | <l>teṣv ākāreṣu yaḥ śabdas tathābhūteṣu vartate |</l> |
</lg> | </lg> |
<p xml:id="c3.2.6-1"> | <p xml:id="c3.2.6-1"> |
upādhimātrasvabhāveṣv api sanniveśādy<hi rend="boldface">ākāreṣu</hi> sanniveśādi<hi rend="boldface">śabdā</hi> <hi rend="boldface">vartamānāḥ</hi> paramārthatas tattvād avyatirekād upādhīnāṃ tanniṣkarṣe svarūpasyāsvarūpatvāt tadātmanaiva sattvāt_ tad eva nityam upādhimaddravyam evam apy abhidhāne 'bhihitaṃ bhavati | tattvam ātmā hy upādhīnām, na tu te tasyātmāna iti vyāpakatvāt sarva evopādhayas tadātmanā santas tathaivābhidhīyante | yadā hy upādhimallīnatā tadopādhaya upādhayo na bhavanti | tatas tu niṣkarṣe dharmāntarāśrayatayā svātantryād upādhimattvam eva nopādhitvam ity āśayaḥ || 6 || | upādhimātrasvabhāveṣv api sanniveśādy<hi rend="boldface">ākāreṣu</hi><anchor n="c3.2.6-1-n1"/> sanniveśādi<hi rend="boldface">śabdā</hi> <hi rend="boldface">vartamānāḥ</hi>, paramārthatas tattvād avyatirekād upādhīnāṃ tanniṣkarṣe svarūpasyāsvarūpatvāt tadātmanaiva sattvāt tad eva <hi rend="boldface">nityam</hi> upādhimad dravyam, evam apy abhidhāne 'bhihitaṃ bhavati | tattvam ātmā hy upādhīnām, na tu te tasyātmāna iti vyāpakatvāt sarva evopādhayas tadātmanā santas tathaivābhidhīyante | yadā hy upādhimallīnatā tadopādhaya upādhayo na bhavanti | tatas tu niṣkarṣe dharmāntarāśrayatayā svātantryād upādhimattvam eva nopādhitvam<anchor n="c3.2.6-1-n2"/> ity āśayaḥ || 6 || |
</p> | </p> |
</div1> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.6-1-app" target="#c3.2.6-1"> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.6-1-app" target="c3.2.6-1"> | |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">yo vā saṃniveśaviśeṣaḥ saṃyogaviśeṣaṇaṃ ca hastyādiṣv iva sākṛtir eva</quote>, <title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title> (ed. Bronkhorst, I, 15).</item> | <item target="#c3.2.6-1-n1"><quote xml:lang="sa">yo vā saṃniveśaviśeṣaḥ saṃyogaviśeṣaṇaṃ ca hastyādiṣv iva sākṛtir eva</quote> (<title xml:lang="sa">Dīpikā</title> ad <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title>, ed. Bronkhorst, IV, i, 15).</item> |
</list> | </list> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">yathā ca nirupādhino dravyasya prakarṣo nāsti tathā dravyān niṣkṛṣṭasya svatantrasya guṇasyāpi śuklataraṃ rūpataraṃ rūpam iti svataḥ prakarṣo nāsti, api tu tadavasthāyāṃ dravyāyamāṇatvād_ guṇasyāparasaṃsargidharmāntaranimitta eva prakarṣa iti</quote>, <title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Guṇasamuddeśa</title> 3 (ed. Subramania Iyer, III, i, 204).</item> | <item target="#c3.2.6-1-n2"><quote xml:lang="sa">yathā ca nirupādhino dravyasya prakarṣo nāsti tathā dravyān niṣkṛṣṭasya svatantrasya guṇasyāpi śuklataraṃ rūpataraṃ rūpam iti svataḥ prakarṣo nāsti, api tu tadavasthāyāṃ dravyāyamāṇatvād_ guṇasyāparasaṃsargidharmāntaranimitta eva prakarṣa iti</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Guṇasamuddeśa</title> 3, ed. Subramania Iyer, III, i, 204).</item> |
</list> | </list> |
| |
</div2> | </div2> |
| </div1> |
<div1 n="7" type="commentary"> | <div1 n="7" type="commentary"> |
<p xml:id="c3.2.7-0"> | <p xml:id="c3.2.7-0"> |
yady evaṃ dharmāṇām apy avasthāntare dharmirūpatvān nityatve satyatve cākārāṇām asatyatvam, dravyasya tu satyatvam ity etasya niyamasyānupapattir ity āśaṅkyāha | | yady evaṃ dharmāṇām apy avasthāntare dharmirūpatvān nityatve satyatve cākārāṇām asatyatvam, dravyasya tu satyatvam ity etasya niyamasyānupapattir ity āśaṅkyāha― |
</p> | </p> |
<lg type="verse" id="3.2.7" xml:id="v3.2.7"> | <lg type="verse" id="3.2.7" xml:id="v3.2.7"> |
</lg> | </lg> |
<p xml:id="c3.2.7-1"> | <p xml:id="c3.2.7-1"> |
ayam atrārthaḥ | nehādvaitanaye satyāsatye dve rūpe staḥ, advaitahāniprasaṅgāt | kiṃ tu pāramārthikam ekam evādvayaṃ tattvam | tac cānādisiddhāvidyāvilasitasahaṃ pramātṛviṣayatayā yathātattvam anavabhāsamānam ity anekavikalpaparighaṭitākārarūpatayā vyavahāram avatarati | tathā ca tad evākāranānātvonnīyamānasvarūpabhedaṃ cakāsti, nānyat | tadvyatiriktasyānyasyābhāvāt | | ayam atrārthaḥ | nehādvaitanaye satyāsatye dve rūpe staḥ, advaitahāniprasaṅgāt | kiṃ tu pāramārthikam ekam evādvayaṃ tattvam | tac cānādisiddhāvidyāvilasitasahaṃ<anchor n="c3.2.7-1-n1"/> pramātṛviṣayatayā yathātattvam anavabhāsamānam ity anekavikalpaparighaṭitākārarūpatayā vyavahāram avatarati | tathā ca tad evākāranānātvonnīyamānasvarūpabhedaṃ<anchor n="c3.2.7-1-n2"/> cakāsti, nānyat | tadvyatiriktasyānyasyābhāvāt | |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.7-1-app" target="c3.2.7-1"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.7-1-app" target="#c3.2.7-1"> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">ekam eva brahma sarvaśaktīti pramāṇena siddhe 'sminn arthe 'vidyāparikalpitasya bhāvabhedasyāpāramārthikatvāt kāryanānātvonnīyamānaḥ śaktibheda evaiksya yukto na tu svarūpabhedaḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Jātisamuddeśa</title> 22 (ed. Subramania Iyer, III, i, 34).</item> | <item target="#c3.2.7-1-n1"><quote xml:lang="sa">tad yathā cintāmaṇir arthināṃ yathāśayam ākāranānātvam uddarśayati tathānantaśakti sanmātraṃ brahma avidyāvilasitasahaṃ sāmsārikapramātṛviṣaye nānārūpaṃ cakāstīty ante vastusatattvam uddhāṭitam</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Jātisamuddeśa</title> 40, ed. Subramania Iyer, III, i, 47).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">tad yathā cintāmaṇir arthināṃ yathāśayam ākāranānātvam uddarśayati tathānantaśakti sanmātraṃ brahma avidyāvilasitasahaṃ sāmsārikapramātṛviṣaye nānārūpaṃ cakāstīty ante vastusatattvam uddhāṭitam</quote>, <title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Jātisamuddeśa</title> 40 (ed. Subramania Iyer, III, i, 47).</item> | <item target="#c3.2.7-1-n2"><quote xml:lang="sa">ekam eva brahma sarvaśaktīti pramāṇena siddhe 'sminn arthe 'vidyāparikalpitasya bhāvabhedasyāpāramārthikatvāt kāryanānātvonnīyamānaḥ śaktibheda evaiksya yukto na tu svarūpabhedaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Jātisamuddeśa</title> 22, ed. Subramania Iyer, III, i, 34).</item> |
</list> | </list> |
| |
</div2> | </div2> |
<p xml:id="c3.2.7-2"> | <p xml:id="c3.2.7-2"> |
tatra ca yo 'yaṃ prakāśaḥ sā vidyā | aprakāśas tu tamo 'vidyā | na ca prakāśābhāvo 'prakāśo nāma kaścit pramāṇasiddho nirūpyaḥ | tataś ca yo 'yaṃ bhedaprakāśaḥ saivaikaghanaprakāśābhāvaḥ prakāśavicchedo 'vidyā | tatra ca vicchinnānvayo vicchedo 'vadhāryata iti vicchinnaprakāśaḥ satyo vidyaiva | vicchedamātraṃ tv apradhānasvabhāvaṃ na kiṃcid avidyeti paramārthavicāre na kiṃcid atattvaṃ vyavatiṣṭhate | tattvam eva yathāpratibhāsaṃ bhedena cakāsad avicāritaramaṇīyaṃ prapañco 'tattvam iti vyavahriyata iti brahmavidaḥ | tathā cāvicāritaramaṇīyaṃ parīkṣayā vyavasthāpitaṃ <hi rend="boldface">tattvam</hi> <hi rend="boldface">evā</hi>bhinnaṃ tīrthikā bhedadarśanavyavasthitā bhedātmakam <hi rend="boldface">atattvaṃ</hi> <hi rend="boldface">manyanta</hi> iti vicāreṇāvidyāvilaye brahmaikaniṣṭhatā darśanānām | tad uktam | | tatra ca yo 'yaṃ prakāśaḥ sā vidyā | aprakāśas tu tamo 'vidyā | na ca prakāśābhāvo 'prakāśo nāma kaścit pramāṇasiddho nirūpyaḥ | tataś ca yo 'yaṃ bhedaprakāśaḥ saivaikaghanaprakāśābhāvaḥ prakāśavicchedo 'vidyā | tatra ca vicchinnānvayo vicchedo 'vadhāryata iti vicchinnaprakāśaḥ satyo vidyaiva | vicchedamātraṃ tv apradhānasvabhāvaṃ na kiṃcid avidyeti paramārthatvavicāre na kiṃcid atattvaṃ vyavatiṣṭhate | tattvam eva yathāpratibhāsaṃ bhedena cakāsad avicāritaramaṇīyaṃ prapañco 'tattvam iti vyavahriyata iti brahmavidaḥ | tathā cāvicāritaramaṇīyaṃ parīkṣayā vyavasthāpitaṃ <hi rend="boldface">tattvam</hi> <hi rend="boldface">evā</hi>bhinnaṃ tīrthikā bhedadarśanavyavasthitā bhedātmakam <hi rend="boldface">atattvaṃ</hi> <hi rend="boldface">manyanta</hi> iti vicāreṇāvidyāvilaye brahmaikaniṣṭhatā darśanānām | tad uktam― |
<lg type="quote"> | <lg type="quote"> |
<l> | <l> |
satyā viśuddhis tatroktā vidyaiva | satyā viśuddhis tatroktā vidyaiva<anchor n="c3.2.7-2-n1"/> |
</l> | </l> |
</lg> | </lg> |
| |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.7-2-app" target="c3.2.7-2"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.7-2-app" target="#c3.2.7-2"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">tasyārthavādarūpāṇi niśritāḥ svavikalpajāḥ | ekatvināṃ dvaitināṃ ca pravādā bahudhā matāḥ || satyā viśuddhis tatroktā vidyaivaikapadāgamā | yuktā praṇavarūpeṇa sarvavādāvirodhinā</quote>, <title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 1.8-9 (ed. Subramania Iyer, I, 30-36). Rau reads <quote xml:lang="sa">bahudhāgatāḥ</quote>.</item> | <item target="#c3.2.7-2-n1"><quote xml:lang="sa">tasyārthavādarūpāṇi niśritāḥ svavikalpajāḥ | ekatvināṃ dvaitināṃ ca pravādā bahudhā matāḥ || satyā viśuddhis tatroktā vidyaivaikapadāgamā | yuktā praṇavarūpeṇa sarvavādāvirodhinā</quote> (<title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 1.8-9, ed. Subramania Iyer, I, 30-36). Rau reads <quote xml:lang="sa">bahudhāgatāḥ</quote> (38).</item> |
</list> | </list> |
| |
</lg> | </lg> |
<p xml:id="c3.2.8-1"> | <p xml:id="c3.2.8-1"> |
paramārthato <hi rend="boldface">'vikalpitaṃ</hi> vikalpānām aviṣayo yat <hi rend="boldface">tattvaṃ</hi> tad eva vyavahāre 'nyasyābhāvād vikalpamānaṃ <hi rend="boldface">vikalparūpaṃ</hi> nānāvidhabhedāvabhāsam anādisiddhāvidyāvaśāt samavalambate | jīvātmabhāvenāvatiṣṭhamānaṃ tadgatatveneti mūrtivivartāśrayadikśaktipravibhaktadeśanānātvaṃ nimittapaurvāparyāvalambanasaham | evam akālakalitam api tattvam anādinidhanaṃ kālākhyasvātantryaśaktiviniveśitapratibandhābhyanujñāvaśāj janmādibhāvavikārābhidhīyamānapaurvāparyaṃ cakāstīty arthaḥ || 8 || | paramārthato <hi rend="boldface">'vikalpitaṃ</hi> vikalpānām aviṣayo yat <hi rend="boldface">tattvaṃ</hi> tad eva vyavahāre 'nyasyābhāvād vikalpyamānaṃ <hi rend="boldface">vikalparūpaṃ</hi> nānāvidhabhedāvabhāsam anādisiddhāvidyāvaśāt samavalambate, jīvātmabhedenāvatiṣṭhamānaṃ tadgatatveneti mūrtivivartāśrayadikśaktipravibhaktadeśanānātvaṃ nimittapaurvāparyāvalambanasaham | evam akālakalitam api tattvam anādinidhanaṃ kālākhyasvātantryaśakti<anchor n="c3.2.8-1-n1"/>viniveśitapratibandhābhyanujñāvaśāj<anchor n="c3.2.8-1-n4"/> janmādi<anchor n="c3.2.8-1-n2"/>bhāvavikārābhidhīyamānapaurvāparyaṃ cakāstīty arthaḥ || 8 ||<anchor n="c3.2.8-1-n3"/> |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.8-1-app" target="c3.2.8-1"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.8-1-app" target="#c3.2.8-1"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">ṣaḍ bhāvavikārā bhavanti iti vārṣyāyaṇiḥ | jāyate 'sti vipariṇamate vardhate 'pakṣīyate vinaśyatīti</quote>, <title xml:lang="sa">Nirukta</title> 1.2 (ed. Sarup, 29).</item> | <item target="#c3.2.8-1-n4"><quote xml:lang="sa">tam asya lokayantrasya sūtradhāraṃ pracakṣate | pratibandhābhyanujñābhyāṃ tena viśvaṃ vibhajyate</quote> (<title xml:lang="sa">Kālasamuddeśa</title> 4, ed. Subramania Iyer, III, ii, 42).</item> |
</list> | <item target="#c3.2.8-1-n2"><quote xml:lang="sa">ṣaḍ bhāvavikārā bhavanti iti vārṣyāyaṇiḥ | jāyate 'sti vipariṇamate vardhate 'pakṣīyate vinaśyatīti</quote> (<title xml:lang="sa">Nirukta</title> 1.2, ed. Sarup, 29).</item> |
| </list> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">sarvaparikalpātītam api brahma samāviṣṭasarvaśaktitvāt_ sarvarūpeṇāvabhāsamānaṃ kālākhyasvātantryaśaktipravartitakramāvabhāsaṃ pūrvāparībhūtāvayavasamāhārātmikāṃ kriyāpratītim upajanayati sādhyasvabhāvabhāvaviṣayām | siddhasvabhāvabhāvaviṣaye tu dik_śaktiprakalpitabhāgabhedaprakalpanān mūrtivibhāgam āracayati | tathā cāpravibhāgam api deśakālābhyāṃ pravibhaktam iva cakāstīti</quote>, <title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Kriyāsamuddeśa</title> 34 (ed. Subramania Iyer, III, ii, 25-26).</item> | <item target="#c3.2.8-1-n3"><quote xml:lang="sa">sarvaparikalpātītam api brahma samāviṣṭasarvaśaktitvāt_ sarvarūpeṇāvabhāsamānaṃ kālākhyasvātantryaśaktipravartitakramāvabhāsaṃ pūrvāparībhūtāvayavasamāhārātmikāṃ kriyāpratītim upajanayati sādhyasvabhāvabhāvaviṣayām | siddhasvabhāvabhāvaviṣaye tu dik_śaktiprakalpitabhāgabhedaprakalpanān mūrtivibhāgam āracayati | tathā cāpravibhāgam api deśakālābhyāṃ pravibhaktam iva cakāstīti</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Kriyāsamuddeśa</title> 34, ed. Subramania Iyer, III, ii, 25-26).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">ata eva svātantryaśaktiḥ kāla iti vākyapadīye siddhāntitam</quote>, <title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Kālasamuddeśa</title> 14 (ed. Subramania Iyer, III, ii, 14).</item> | <item target="#c3.2.8-1-n1"><quote xml:lang="sa">ata eva svātantryaśaktiḥ kāla iti vākyapadīye siddhāntitam</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Kālasamuddeśa</title> 14, ed. Subramania Iyer, III, ii, 14).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">kālākhyā svātantryaśaktir brahmaṇa iti tatrabhavadbhartṛharer abhiprāyaḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Kālasamuddeśa</title> 62 (ed. Subramania Iyer, III, ii, 64).</item> | <item target="#c3.2.8-1-n1"><quote xml:lang="sa">kālākhyā svātantryaśaktir brahmaṇa iti tatrabhavadbhartṛharer abhiprāyaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Kālasamuddeśa</title> 62, ed. Subramania Iyer, III, ii, 64).</item> |
</list> | </list> |
| |
</div1> | </div1> |
<div1 n="9" type="commentary"> | <div1 n="9" type="commentary"> |
<p xml:id="c3.2.9-0">nanv avidyamānasya tattve pratibhānam ayuktam ity āśaṅkya dṛṣṭāntenopapādayati |</p> | <p xml:id="c3.2.9-0"> |
| nanv avidyamānasya tattvena pratibhānam ayuktam ity āśaṅkya dṛṣṭāntenopapādayati | |
| </p> |
<lg type="verse" id="3.2.9" xml:id="v3.2.9"> | <lg type="verse" id="3.2.9" xml:id="v3.2.9"> |
<l>yathā viṣayadharmāṇāṃ jñāne 'tyantam asaṃbhavaḥ |</l> | <l>yathā viṣayadharmāṇāṃ jñāne 'tyantam asaṃbhavaḥ |</l> |
</lg> | </lg> |
<p xml:id="c3.2.9-1"> | <p xml:id="c3.2.9-1"> |
vijñānavāde viṣayākārasya bhāvato 'satyatvān nīlādis tadgato <hi rend="boldface">dharmo</hi> jaḍo 'jaḍe <hi rend="boldface">jñāne</hi> <hi rend="boldface">'saṃbhavī</hi> <hi rend="boldface">atyantam</hi> iti jaḍājaḍayor na kenacid aṃśena sārūpyam ity āha | tathā coktam— | vijñānavāde viṣayākārasya bhāvato 'satyatvān nīlādis tadgato <hi rend="boldface">dharmo</hi> jaḍo 'jaḍe<anchor n="c3.2.9-1-n1"/> <hi rend="boldface">jñāne 'saṃbhavy atyantam</hi> iti jaḍājaḍayor na kenacid aṃśena sārūpyam ity āha | tathā coktam― |
<lg type="quote"> | <lg type="quote"> |
<l>ekadeśena sārūpye sarvaṃ syāt sarvavedanam |</l> | <l>ekadeśena sārūpye sarvaṃ syāt sarvavedanam |</l> |
<l>sarvātmanā tu sārūpye jñānam ajñānatāṃ vrajet ||</l> | <l>sarvātmanā tu sārūpye jñānam ajñānatāṃ vrajet ||<anchor n="c3.2.9-1-n2"/></l> |
</lg> | </lg> |
iti || 9 || | iti || 9 || |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.9-1-app" target="c3.2.9-1"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.9-1-app" target="#c3.2.9-1"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">sarvātmanā hi sārūpye jñānam ajñānatāṃ vrajet | sāmye kenacid aṃśena syāt sarvaṃ sarvavedanam</quote>, <title xml:lang="sa">Pramāṇavārttika</title> 3.434 (ed. Tosaki, II, 115).</item> | <item target="#c3.2.9-1-n1"><quote xml:lang="sa">vijñānaṃ jaḍarūpebhyo vyāvṛttam upajāyate | iyam evātmasaṃvittir asya yā 'jaḍarūpatā</quote> (<title xml:lang="sa">Tattvasaṃgraha</title> 2000, ed. Krishnamacharya, I, 559).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">vijñānaṃ jaḍarūpebhyo vyāvṛttam upajāyate | iyam evātmasaṃvittir asya yā 'jaḍarūpatā</quote>, <title xml:lang="sa">Tattvasaṃgraha</title> 2000 (ed. Krishnamacharya, I, 559).</item> | <item target="#c3.2.9-1-n2"><quote xml:lang="sa">sarvātmanā hi sārūpye jñānam ajñānatāṃ vrajet | sāmye kenacid aṃśena syāt sarvaṃ sarvavedanam</quote> (<title xml:lang="sa">Pramāṇavārttika</title> 3.434, ed. Tosaki, II, 115). Miyasaka reads <quote xml:lang="sa">kenacid aṅgena</quote> (98).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">sarvātmanā ca sārūpye jñāne 'jñānāditā bhavet | sāmye kenacid aṃśena sarvaṃ syāt sarvavedakam</quote>, <title xml:lang="sa">Tattvasaṃgraha</title> 2039 (ed. Krishnamacharya, I, 571).</item> | <item target="#c3.2.9-1-n2"><quote xml:lang="sa">sarvātmanā ca sārūpye jñāne 'jñānāditā bhavet | sāmye kenacid aṃśena sarvaṃ syāt sarvavedakam</quote> (<title xml:lang="sa">Tattvasaṃgraha</title> 2039, ed. Krishnamacharya, I, 571).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">ajñānatā— jaḍarūpatvam</quote>, <title xml:lang="sa">Pañjikā</title> ad <title xml:lang="sa">Tattvasaṃgraha</title> 2039 (ed. Krishnamacharya, I, 571).</item> | <item target="#c3.2.9-1-n2"><quote xml:lang="sa">ajñānatā— jaḍarūpatvam</quote> (<title xml:lang="sa">Pañjikā</title> ad <title xml:lang="sa">Tattvasaṃgraha</title> 2039, ed. Krishnamacharya, I, 571).</item> |
</list> | </list> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">sārūpyaṃ grāhyatvam iti cet, asaṃnihito 'pi nīlārtho nīlajñānagrāhyaḥ syāt | kiṃ ca kathaṃcit sārūpyaṃ sarvajñānānāṃ sarvārthair aviśiṣṭam, sarveṣāṃ kṣaṇikatvāt; tataś ca saiva sarvajñatāpattiḥ | sarvātmanā tu sārūpye 'rthavajjñānasyāpi jaḍatvaṃ syāt | yathāhuḥ — “ekadeśena sārūpye sarvaḥ syāt_ sarvavedakaḥ | sarvātmanā tu sārūpye jñānam ajñānatāṃ vrajet ||” iti</quote>, <title xml:lang="sa">Tātparyaṭīkā</title> ad <title xml:lang="sa">Ślokavārttika Śūnyavāda</title> 20, (ed. Rāmanātha Śāstrī, 246).</item> | <item target="#c3.2.9-1-n2"><quote xml:lang="sa">sārūpyaṃ grāhyatvam iti cet, asaṃnihito 'pi nīlārtho nīlajñānagrāhyaḥ syāt | kiṃ ca kathaṃcit sārūpyaṃ sarvajñānānāṃ sarvārthair aviśiṣṭam, sarveṣāṃ kṣaṇikatvāt; tataś ca saiva sarvajñatāpattiḥ | sarvātmanā tu sārūpye 'rthavajjñānasyāpi jaḍatvaṃ syāt | yathāhuḥ — “ekadeśena sārūpye sarvaḥ syāt_ sarvavedakaḥ | sarvātmanā tu sārūpye jñānam ajñānatāṃ vrajet ||” iti</quote> (<title xml:lang="sa">Tātparyaṭīkā</title> ad <title xml:lang="sa">Ślokavārttika Śūnyavāda</title> 20,, ed. Rāmanātha Śāstrī, 246).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">kiñ ca idam ekena vā kenacid ātmanā jñānārthayoḥ sārūpyaṃ sarvātmanā vā | ekadeśasārūpye nīlam api pītasaṃvidaḥ sarūpam_ ubhayoḥ kṣaṇikatvād asādhāraṇatvāc ceti tad api grāhyaṃ bhavet | evaṃ ca sarvo sarvavit_ syāt | atadutpatter agrāhyatvam iti ced, na | pramāṇābhāvād_ nīlabuddhir nīlapītābhyāṃ sadṛśī nīlād evotpadyata iti na naḥ pramāṇaṃ kramate | api ca nīlād apy utpattau na pramāṇam ity anantaram eva vakṣyāmaḥ | samaṃ ca sārūpyam iti na grāhyetaravivekaḥ | sarvātmanā tu sarūpyam ātiṣṭhamāno jaḍatvam apy arthasya buddhāv ādadhyāt | evaṃ cāndhyam eva jagataḥ | yathāhuḥ — “ekadeśena sārūpye sarvaḥ syāt_ sarvavedakaḥ | sarvātmanā tu sārūpye jñānam ajñānatāṃ vrajet ||” iti </quote>, <title xml:lang="sa">Kāśikā</title> ad <title xml:lang="sa">Ślokavārttika Śūnyavāda</title> 20, (ed. Sāmbaśivaśāstrī, II, 101).</item> | <item target="#c3.2.9-1-n2"><quote xml:lang="sa">kiñ ca idam ekena vā kenacid ātmanā jñānārthayoḥ sārūpyaṃ sarvātmanā vā | ekadeśasārūpye nīlam api pītasaṃvidaḥ sarūpam_ ubhayoḥ kṣaṇikatvād asādhāraṇatvāc ceti tad api grāhyaṃ bhavet | evaṃ ca sarvo sarvavit_ syāt | atadutpatter agrāhyatvam iti ced, na | pramāṇābhāvād_ nīlabuddhir nīlapītābhyāṃ sadṛśī nīlād evotpadyata iti na naḥ pramāṇaṃ kramate | api ca nīlād apy utpattau na pramāṇam ity anantaram eva vakṣyāmaḥ | samaṃ ca sārūpyam iti na grāhyetaravivekaḥ | sarvātmanā tu sarūpyam ātiṣṭhamāno jaḍatvam apy arthasya buddhāv ādadhyāt | evaṃ cāndhyam eva jagataḥ | yathāhuḥ — “ekadeśena sārūpye sarvaḥ syāt_ sarvavedakaḥ | sarvātmanā tu sārūpye jñānam ajñānatāṃ vrajet ||” iti </quote> (<title xml:lang="sa">Kāśikā</title> ad <title xml:lang="sa">Ślokavārttika Śūnyavāda</title> 20,, ed. Sāmbaśivaśāstrī, II, 101).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">kiñ ca, kathañcit_ sārūpyaṃ sarvajñānāṃ sarvārthair aviśiṣṭam, sarveṣāṃ kṣaṇikatvāt, tataś ca saiva sarvajñatāpatti | sarvātmanā tu sārūpye 'rthavajjñānasyāpi jaḍatvaṃ syāt | yathāhuḥ — “ekadeśena sārūpye sarvaḥ syāt_ sarvavedakaḥ | sarvātmanā tu sārūpye jñānam ajñānatāṃ vrajet” || iti </quote>, <title xml:lang="sa">Nyāyaratnākara</title> ad <title xml:lang="sa">Ślokavārttika Śūnyavāda</title> 20, (ed. Dvārikadāsa Śāstrī, 196).</item> | <item target="#c3.2.9-1-n2"><quote xml:lang="sa">kiñ ca, kathañcit_ sārūpyaṃ sarvajñānāṃ sarvārthair aviśiṣṭam, sarveṣāṃ kṣaṇikatvāt, tataś ca saiva sarvajñatāpatti | sarvātmanā tu sārūpye 'rthavajjñānasyāpi jaḍatvaṃ syāt | yathāhuḥ — “ekadeśena sārūpye sarvaḥ syāt_ sarvavedakaḥ | sarvātmanā tu sārūpye jñānam ajñānatāṃ vrajet” || iti </quote> (<title xml:lang="sa">Nyāyaratnākara</title> ad <title xml:lang="sa">Ślokavārttika Śūnyavāda</title> 20,, ed. Dvārikadāsa Śāstrī, 196).</item> |
</list> | </list> |
| |
<div1 n="10" type="commentary"> | <div1 n="10" type="commentary"> |
<p xml:id="c3.2.10-0"> | <p xml:id="c3.2.10-0"> |
athavā 'saṃbhavidharmācchuritaṃ vijñānaṃ viśuddhabodhasvabhāvam apy avidyāyāṃ vyavahāre 'vabhāsata itīṣṭaṃ nidarśanāntaram āha— | atha cāsaṃbhavidharmācchuritaṃ vijñānaṃ viśuddhabodhasvabhāvam apy avidyāyāṃ vyavahāre 'vabhāsata itīṣṭaṃ nidarśanāntaram apy āha— |
</p> | </p> |
<lg type="verse" id="3.2.10" xml:id="v3.2.10"> | <lg type="verse" id="3.2.10" xml:id="v3.2.10"> |
</lg> | </lg> |
<p xml:id="c3.2.10-1"> | <p xml:id="c3.2.10-1"> |
sāṃkhyasyāvikṛtaṃ pradhānatattvaṃ sarvavikāragranthi bījāvastham abhinnam anupasṛṣṭam eva mahadādivikārarūpaiḥ paramārthataḥ | tad dhi mahadādivikāraśaktiyuktaṃ guṇasāmyāvasthātmakaṃ guṇavaiṣamyavimardavaśopajāyamānavikāranānātvād vilakṣaṇam eva | atha ca vyavahāre mahadādivikārarūpāvadhāraṇena vinā tadupalambhāsaṃbhava iti sarvadarśaneṣv avidyānvayinī | evam asatyākāropadhānena tattvapratibhāsaḥ siddha iti sādhyānvayo 'rthagṛhītaḥ || 10 || | sāṃkhyasyāvikṛtaṃ pradhānatattvaṃ sarvavikāragranthi bījāvastham abhinnam anupasṛṣṭam eva mahadādivikārarūpaiḥ paramārthataḥ | tad dhi mahadādivikāraśaktiyuktaṃ guṇasāmyāvasthātmakaṃ guṇavaiṣamyavimarda<anchor n="c3.2.10-1-n1"/>vaśopajāyamānavikāranānātvād vilakṣaṇam eva | atha ca vyavahāre mahadādivikārarūpāvadhāraṇena vinā tadupalambhāsaṃbhava iti sarvadarśaneṣv avidyānvayinī | evam asatyākāropadhānena tattvapratibhāsaḥ siddha iti sādhyānvayo 'rthagṛhītaḥ || 10 || |
</p> | </p> |
| <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.10-1-app" target="#c3.2.10-1"> |
| <list type="sources"> |
| <item target="#c3.2.10-1-n1"><quote xml:lang="sa">guṇavaiṣamyavimardāt tasya ca bhedās tu pañcāśat</quote> (<title xml:lang="sa">Sāṃkhyakārikā</title> 46cd, ed. Prasad Sarma, 4).</item> |
| </list> |
| |
| </div2> |
</div1> | </div1> |
<div1 n="11" type="commentary"> | <div1 n="11" type="commentary"> |
<p xml:id="c3.2.11-0"> | <p xml:id="c3.2.11-0"> |
kathaṃ punar etad avagamyate ākārā asatyāḥ, tato 'nyat satyam ity āha | | kathaṃ punar etad avagamyate, ākārā asatyāḥ, tato 'nyat satyam ity āha― |
</p> | </p> |
<lg type="verse" id="3.2.11" xml:id="v3.2.11"> | <lg type="verse" id="3.2.11" xml:id="v3.2.11"> |
<l>satyam ākṛtisaṃhāre yad ante vyavatiṣṭhate |</l> | <l>satyam ākṛtisaṃhāre yad ante vyavatiṣṭhate |<anchor n="v3.2.11-n1"/></l> |
<l>tan nityaṃ śabdavācyaṃ tac chabdāt tac ca na bhidyate || 11 ||</l> | <l>tan nityaṃ śabdavācyaṃ tac chabdāt tac ca na bhidyate || 11 ||</l> |
| |
</lg> | </lg> |
<div2 type="apparatus" xml:id="v3.2.11-app" target="v3.2.11"> | <div2 type="apparatus" xml:id="v3.2.11-app" target="#v3.2.11"> |
<list type="testimonia"> | <list type="testimonia"> |
<item><quote xml:lang="sa">atha cādṛṣṭasaṃsthānabhedopaplavavivekam api buddhyā bhedāpohadvāreṇa svayaṃ pratīyate, parasmai ca pratipādyate, sa eṣa pratipattikramaḥ śrutyaiva darśitaḥ— “sa eṣa neti neti” iti, tathānyaiḥ— “satyam ākṛtisaṃhāre yad ante vyavatiṣṭhate”</quote>, <title xml:lang="sa">Brahmasiddhi</title> (ed. Śāstrī, 26).</item> | <item target="#v3.2.11-n1"><quote xml:lang="sa">atha cādṛṣṭasaṃsthānabhedopaplavavivekam api buddhyā bhedāpohadvāreṇa svayaṃ pratīyate, parasmai ca pratipādyate, sa eṣa pratipattikramaḥ śrutyaiva darśitaḥ— “sa eṣa neti neti” iti, tathānyaiḥ— “satyam ākṛtisaṃhāre yad ante vyavatiṣṭhate”</quote> (<title xml:lang="sa">Brahmasiddhi</title>, ed. Kuppuswami Sastri, 26).</item> |
</list> | </list> |
</div2> | </div2> |
<lg type="quote"> | <lg type="quote"> |
<l> | <l> |
tad eva hi nityaṃ yasmiṃs tattvaṃ na vihanyate | tad eva hi nityaṃ yasmiṃs tattvaṃ na vihanyate<anchor n="c3.2.11-1-n1"/> |
</l> | </l> |
</lg> | </lg> |
iti bhāṣyānusāreṇaitad ucyate | tathā hi tatroktam | | iti bhāṣyānusāreṇaitad ucyate | tathā hi tatroktaṃ― |
<lg type="quote"> | <lg type="quote"> |
<l> | <l> |
kanakam ity eva satyaṃ punar aparayākṛtyā yuktaṃ khadirāṅgārasavarṇe suvarṇakuṇḍale bhavataḥ | kanakam ity eva satyaṃ punar aparayākṛtyā yuktaṃ khadirāṅgārasavarṇe kuṇḍale bhavataḥ<anchor n="c3.2.11-1-n2"/> |
</l> | </l> |
</lg> | </lg> |
ity anenaiva dṛṣṭāntena vikārāpekṣayā bhinnasya brahmaṇaḥ satyatocyate | yathā hi tatra rucakādyākāropamardena suvarṇam ity eva satyam evam anantavikāragrāmāpāye sarv<hi rend="boldface">ānte</hi> 'vatiṣṭhamānam anapāyi brahmarūpaṃ <hi rend="boldface">satyaṃ</hi> <hi rend="boldface">tad</hi> eva ca bhāvato <hi rend="boldface">nityam</hi> | āpekṣikaṃ tu jātyādīnāṃ vyavahāre nityatvam ucyate | tathā hi vyaktyapāye jātir avatiṣṭhamānā gotvādikā nityā | tatrāpy aśvatvādibhedāpāye pṛthivīty eva satyam | tatrāpy aptvādibhedāpāye vastv ity eva satyaṃ sarvanāmapratyāyyam | tatrāpi saṃvidrūpasyānapāyino 'nugamād viṣayākāraviveke tad eva pāramārthikaṃ satyam iti neti nety upāsīteti bhāvanāya codyate | saṃvic ca paśyantīrūpā parā vāk śabdabrahmamayīti brahmatattvaṃ <hi rend="boldface">śabdāt</hi> pāramārthikān <hi rend="boldface">na bhidyate</hi> | vivartadaśāyāṃ tu vaikharyātmanā bhedaḥ | tatra ca <hi rend="boldface">tad</hi> eva <hi rend="boldface">nityaṃ</hi> jātyādirūpeṇa <hi rend="boldface">śabdavācyam</hi> | tatrāpy āntaropādānaviśrāntyā vācakatvasya vyavasthāpanāt svarūpāntargatasyārthasya vācyatvād vācyavācakayor avibhāgaḥ siddha iti prathamakāṇḍe nirṇītam | ata evānantaram ihābhidhāsyati— | ity anenaiva dṛṣṭāntena vikārāpekṣayā'bhinnasya brahmaṇaḥ satyatocyate | yathā hi tatra rucakādyākāropamardena suvarṇam ity eva satyam, evam anantavikāragrāmāpāye sarv<hi rend="boldface">ānte</hi> 'vatiṣṭhamānam anapāyi brahmarūpaṃ <hi rend="boldface">satyam</hi>, <hi rend="boldface">tad</hi> eva ca bhāvato <hi rend="boldface">nityam</hi> | āpekṣikaṃ tu jātyādīnāṃ vyavahāre nityatvam ucyate | tathā hi vyaktyapāye jātir avatiṣṭhamānā gotvādikā nityā | tatrāpy aśvatvādibhedāpāye pṛthivīty eva satyam | tatrāpy abādibhedāpāye vastv ity eva satyaṃ sarvanāmapratyāyyam | tatrāpi saṃvidrūpasyānapāyino 'nugamād viṣayākāraviveke tad eva pāramārthikaṃ satyam iti neti nety upāsīteti<anchor n="c3.2.11-1-n3"/> bhāvanayā codyate | saṃvic ca paśyantīrūpā parā vāk śabdabrahmamayīti brahmatattvaṃ <hi rend="boldface">śabdāt</hi> pāramārthikān <hi rend="boldface">na bhidyate</hi> | vivartadaśāyāṃ tu vaikharyātmanā bhedaḥ | tatra ca <hi rend="boldface">tad</hi> eva <hi rend="boldface">nityaṃ</hi> jātyādirūpeṇa <hi rend="boldface">śabdavācyam</hi> | tatrāpy āntaropādānaviśrāntyā<anchor n="c3.2.11-1-n4"/> vācakatvasya vyavasthāpanāt svarūpāntargatasyārthasya vācyatvād vācyavācakayor avibhāgaḥ siddha iti prathamakāṇḍe nirṇītam | ata evānantaram ihābhidhāsyati― |
<lg type="quote"> | <lg type="quote"> |
<l> | <l> |
tasya śabdārthasaṃbandharūpam ekasya dṛśyate | tasya śabdārthasaṃbandharūpam ekasya dṛśyate<anchor n="c3.2.11-1-n5"/> |
</l> | </l> |
</lg> | </lg> |
iti || 11 || | iti || 11 || |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.11-1-app" target="c3.2.11-1"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.11-1-app" target="#c3.2.11-1"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">tad api nityaṃ yasmiṃs tattvaṃ na vihanyate</quote>, <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title> (ed. Kielhorn, I, 7).</item> | <item target="#c3.2.11-1-n1"><quote xml:lang="sa">tad api nityaṃ yasmiṃs tattvaṃ na vihanyate</quote> (<title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title>, ed. Kielhorn, I, 7).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">kaṭakākṛtim upamṛdya svastikāḥ kriyante | punar āvṛttaḥ suvarṇapiṇḍaḥ punar aparayākṛtyā yuktaḥ khaidrāṅgārasavarṇe kuṇḍale bhavataḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title> (ed. Kielhorn, I, 7).</item> | <item target="#c3.2.11-1-n2"><quote xml:lang="sa">kaṭakākṛtim upamṛdya svastikāḥ kriyante | punar āvṛttaḥ suvarṇapiṇḍaḥ punar aparayākṛtyā yuktaḥ khaidrāṅgārasavarṇe kuṇḍale bhavataḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Mahābhāṣya Paspaśāhnika</title>, ed. Kielhorn, I, 7).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">athāta ādeśo neti neti | na hy etasmād iti nety anyat param asti</quote>, <title xml:lang="sa">Bṛhadāraṇyaka Upaniṣad</title> 2.3.6 (ed Olivelle, 66).</item> | <item target="#c3.2.11-1-n3"><quote xml:lang="sa">athāta ādeśo neti neti | na hy etasmād iti nety anyat param asti | atha nāmadheyam̐ satyasya satyam iti</quote> (<title xml:lang="sa">Bṛhadāraṇyaka Upaniṣad</title> 2.3.6, ed.Olivelle, 66).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">athāyam āntaro jñātā sūkṣme vāgātmani sthitaḥ | vyaktaye svasya rūpasya śabdatvena vivartate</quote>, <title xml:lang="sa">Vṛtti</title> ad <title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 1.107 (ed. Subramania Iyer, I, 174). Verse 1.115 in the edition of Wilhelm Rau.</item> | <item target="#c3.2.11-1-n4"><quote xml:lang="sa">athāyam āntaro jñātā sūkṣme vāgātmani sthitaḥ | vyaktaye svasya rūpasya śabdatvena vivartate</quote> (<title xml:lang="sa">Vṛtti</title> ad <title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 1.107, ed. Subramania Iyer, I, 174). Verse 1.115 in the edition of Wilhelm Rau (47).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">tasya śabdārthasaṃbandharūpam ekasya dṛśyate</quote>, <title xml:lang="sa">Dravyasamuddeśa</title> 14.</item> | <item target="#c3.2.11-1-n4"><quote xml:lang="sa">idam ity asya vicchinnavimarśasya kṛtārthatā | yā svasvarūpe viśrāntir vimarśaḥ so 'ham ity ayam</quote> (<title xml:lang="sa">Ajaḍapramātṛsiddhi</title> 15, ed. Kaul Shastri, 6).</item> |
| <item target="#c3.2.11-1-n5"><quote xml:lang="sa">tasya śabdārthasaṃbandharūpam ekasya dṛśyate</quote> (<title xml:lang="sa">Dravyasamuddeśa</title> 14ab).</item> |
</list> | </list> |
| |
<div1 n="12" type="commentary"> | <div1 n="12" type="commentary"> |
<p xml:id="c3.2.12-0"> | <p xml:id="c3.2.12-0"> |
yad uktaṃ ‘tadātmeva ca tat tattvam atyantam atadātmakam’ iti tatrātyantam atadātmakatāṃ tāvad vyācaṣṭe | | yad uktaṃ― |
| <lg type="quote"> |
| <l>tadātmeva ca tat tattvam atyantam atadātmakam</l> |
| </lg> |
| iti tatrātyantam atadātmakatāṃ tāvad vyācaṣṭe | |
</p> | </p> |
<lg type="verse" id="3.2.12" xml:id="v3.2.12"> | <lg type="verse" id="3.2.12" xml:id="v3.2.12"> |
<l>na tad asti na tan nāsti na tad ekaṃ na tat pṛthak |</l> | <l>na tad asti na tan nāsti na tad ekaṃ na tat pṛthak |</l> |
<l>na saṃsṛṣṭaṃ vibhaktaṃ na vikṛtaṃ na ca nānyathā || 12 ||</l> | <l>na saṃsṛṣṭaṃ vibhaktaṃ na vikṛtaṃ na ca nānyathā || 12 ||<anchor n="v3.2.12-n1"/></l> |
| |
</lg> | </lg> |
<div2 type="apparatus" xml:id="v3.2.12-app" target="v3.2.12"> | <div2 type="apparatus" xml:id="v3.2.12-app" target="#v3.2.12"> |
<list type="testimonia"> | <list type="testimonia"> |
<item><quote xml:lang="sa">tāni ca vākyāni pratiśākhaṃ sarvopaniṣadbhyo 'vagantavyāni | pramāṇāntarāṇām apy ekatvapratipādanaparatvād eva grāhiṇaḥ pratyakṣasya miśraiḥ kṛta eva kleśaḥ | uktaṃ ca vākyapadīye ‘na tad asti <sic>ca tan nāmni</sic>’ ityādi | vidhyavagamyatā ca śarīrāvarakād avasātavyā</quote>, <title xml:lang="sa">Manubhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Manusmṛti</title> (ed. Jha, 490).</item> | <item target="#v3.2.12-n1"><quote xml:lang="sa">tāni ca vākyāni pratiśākhaṃ sarvopaniṣadbhyo 'vagantavyāni | pramāṇāntarāṇām apy ekatvapratipādanaparatvād eva grāhiṇaḥ pratyakṣasya miśraiḥ kṛta eva kleśaḥ | uktaṃ ca vākyapadīye ‘na tad asti <sic>ca tan nāmni</sic>’ ityādi | vidhyavagamyatā ca śarīrāvarakād avasātavyā</quote> (<title xml:lang="sa">Manubhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Manusmṛti</title>, ed. Jha, 490).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">na tad asti na tan nāsti na vāggocaram eva tat</quote>, <title xml:lang="sa">Yogavāsiṣṭha Nirvāṇaprakaraṇa Uttarārdha</title> 31.36cd (ed. Śāstrī Paṇśīkar, II, 1129).</item> | <item target="#v3.2.12-n1"><quote xml:lang="sa">na tad asti na tan nāsti na vāggocaram eva tat</quote> (<title xml:lang="sa">Yogavāsiṣṭha Nirvāṇaprakaraṇa Uttarārdha</title> 31.36cd, ed. Śāstrī Paṇśīkar, II, 1129).</item> |
</list> | </list> |
| |
</div2> | </div2> |
<p xml:id="c3.2.12-1"> | <p xml:id="c3.2.12-1"> |
vaikārikasarvavyavahārātītatvāt pāramārthikena rūpeṇa vikārātmakaṃ tattvaṃ na bhavati | tathā hi <hi rend="boldface">asti</hi> iti na śakyate vyavahartum | sattvopādhikasya svarūpasya tattvasvabhāvāyogāt, tenātmanā vyavahārānavatārāt | nāpi <hi rend="boldface">nāsti</hi> iti abhāvopādhikasyāpy atattvāt pramāṇena bhāvātmakasya tattvasyāveditatvāt | | vaikārikasarvavyavahārātītatvāt pāramārthikena rūpeṇa vikārātmakaṃ tattvaṃ na bhavati | tathā hy <hi rend="boldface">astī</hi>ti na śakyate vyavahartum | sattvopādhikasya svarūpasya tattvasvabhāvāyogāt, tenātmanā vyavahārānavatārāt | nāpi <hi rend="boldface">nāstī</hi>ty abhāvopādhikasyāpy atattvāt pramāṇena bhāvātmakasya tattvasyāveditatvāt | |
</p> | </p> |
<p xml:id="c3.2.12-2"> | <p xml:id="c3.2.12-2"> |
ekasaṃkhyopādhīyamānasvarūpaviśeṣaṃ tattvaṃ na bhavati | nirupādhinaḥ tattvasya vastuto 'bhinnatvāt | tathā ca <hi rend="boldface">ekam</hi> ity apratīteḥ | nāpi <hi rend="boldface">pṛthak</hi>tvāhitaviśeṣam, tadbhinnasyāsatyatvāt | | ekasaṃkhyopādhīyamānasvarūpaviśeṣaṃ tattvaṃ na bhavati | nirupādhinas tattvasya vastuto 'bhinnatvāt | tathā <hi rend="boldface">caikam</hi> ity apratīteḥ | nāpi <hi rend="boldface">pṛthak</hi>tvāhitaviśeṣam, tadbhinnasyāsatyatvāt | |
</p> | </p> |
<p xml:id="c3.2.12-3"> | <p xml:id="c3.2.12-3"> |
nāpi saṃsargopādhikaṃ vibhāgopādhikaṃ vā, tato dvitīyasya pramāṇenānupapatteḥ | kuto 'bhinnaṃ <hi rend="boldace">vibhaktaṃ</hi> ca, kena vā <hi rend="boldface">saṃsṛṣṭaṃ</hi> syāt | | nāpi saṃsargopādhikaṃ vibhāgopādhikaṃ vā, tato dvitīyasya pramāṇenānupapatteḥ | kuto bhinnaṃ <hi rend="boldace">vibhaktaṃ</hi> ca, kena vā <hi rend="boldface">saṃsṛṣṭaṃ</hi> syāt | |
</p> | </p> |
<p xml:id="c3.2.12-4"> | <p xml:id="c3.2.12-4"> |
pariṇāmaniṣedhena vivartābhyupagamān na <hi rend="boldface">vikṛtam</hi> | anekabhāvagrāmarūpatayā cātyadbhutayā vṛttyā vivartanād avikṛtam ity api na śakyate vyavahartum iti sarvavyapadeśātītaṃ tattvaṃ paraṃ brahma || 12 || | pariṇāmaniṣedhena vivartābhyupagamān na <hi rend="boldface">vikṛtam</hi> | anekabhāvagrāmarūpatayā cādbhutayā vṛttyā<anchor n="c3.2.12-4-n1"/> vivartanād avikṛtam ity api na śakyate vyavahartum iti sarvavyapadeśātītaṃ tattvaṃ paraṃ brahma || 12 || |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.12-4-app" target="c3.2.12-4"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.12-4-app" target="#c3.2.12-4"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">atyadbhutā tv iyaṃ vṛttir yad abhāgaṃ yad akramam | bhāvānāṃ prāg abhūtānām ātmatattvaṃ prakāśate</quote>, <title xml:lang="sa">Sambandhasamuddeśa</title> 81 (ed. Subramania Iyer, 177).</item> | <item target="#c3.2.12-4-n1"><quote xml:lang="sa">atyadbhutā tv iyaṃ vṛttir yad abhāgaṃ yad akramam | bhāvānāṃ prāg abhūtānām ātmatattvaṃ prakāśate</quote> (<title xml:lang="sa">Sambandhasamuddeśa</title> 81, ed. Subramania Iyer, 177).</item> |
| <item target="#c3.2.12-4-n1"><quote xml:lang="sa">jātiprayuktā tasyāṃ tu phalavyaktiḥ pratīyate | kuto 'py ad_bhutayā vṛttyā śaktibhiḥ sā niyamyate</quote> (<title xml:lang="sa">Kālasamuddeśa</title> 17, ed. Subramania Iyer, 46).</item> |
| <item target="#c3.2.12-4-n1"><quote xml:lang="sa">yathaivādbhutayā vṛttyā niṣkramaṃ nirnibandhanam | apadaṃ jāyate sarvaṃ tathāsyātmā prahīyate</quote> (<title xml:lang="sa">Kālasamuddeśa</title> 26, ed. Subramania Iyer, 49).</item> |
</list> | </list> |
| |
<div1 n="13" type="commentary"> | <div1 n="13" type="commentary"> |
<p xml:id="c3.2.13-0"> | <p xml:id="c3.2.13-0"> |
atha ca tadātmevāvidyāyām avadhāryata ity āha | | atha ca tadātmevāvidyāyām avadhāryata ity āha― |
</p> | </p> |
<lg type="verse" id="3.2.13" xml:id="v3.2.13"> | <lg type="verse" id="3.2.13" xml:id="v3.2.13"> |
</lg> | </lg> |
<p xml:id="c3.2.13-1"> | <p xml:id="c3.2.13-1"> |
bhāvābhāvavikārāvabhāsajananaśakti tad eva ‘asti nāsti’ iti ca sattāsattopādhikavyavahārasahaṃ, bhāvatas tu niḥsattāsattaṃ niḥsadasat paraṃ brahma | vyāvahārikaṃ caikānekavyavahāraṃ jātivyaktyātmanā tad eva vartayati | saṃkhyopādhikam api ca | evaṃ saṃyogopādhikam api anyasaṃsargitayāvabhāsanāt | evaṃ vivekāvasāyas tatra | tathā samastavikārātmanā janyamānam ivākāśādyātmanā kūṭasthatayā tad evāvabhāsata iti tadātmeva tattvam ity uktam || 13 || | bhāvābhāvavikārāvabhāsajananaśakti tad eva, asti nāstīti ca sattāsattopādhikavyavahārasaham | bhāvatas tu niḥsattāsattaṃ niḥsadasat paraṃ brahma | vyāvahārikaṃ caikānekavyavahāraṃ jātivyaktyātmanā tad eva vartayati | saṃkhyopādhikam api ca | evaṃ saṃyogopādhikam apy anyasaṃsargitayāvabhāsanāt | evaṃ vivekāvasāyas<anchor n="c3.2.13-1-n1"/> tatra | tathā samastavikārātmanā janyamānam ivākāśādyātmanā kūṭasthatayā tad evāvabhāsata iti tadātmeva tattvam ity uktam || 13 || |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.13-1-app" target="c3.2.13-1"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.13-1-app" target="#c3.2.13-1"> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">parāmarśacetasā hi dvitīyaṃ prathamād vyatirekeṇa na vyavasthāpyeta dvitīyaparāmarśacetasā yataḥ tad api tadādyānubhayarūpatve sati ekarūpa eva vyavasthitaṃ bhaved grāhakākāra eveti yāvat | tataḥ kuto vivekāvasāyaḥ |</quote>, <title xml:lang="sa">Pramāṇavārttikālaṅkāra</title> ad <title xml:lang="sa">Pramāṇavārttika</title> 3.385 (ed. Sāṅkṛtyāyana, 408).</item> | <item target="#c3.2.13-1-n1"><quote xml:lang="sa">parāmarśacetasā hi dvitīyaṃ prathamād vyatirekeṇa na vyavasthāpyeta dvitīyaparāmarśacetasā yataḥ tad api tadādyānubhayarūpatve sati ekarūpa eva vyavasthitaṃ bhaved grāhakākāra eveti yāvat | tataḥ kuto vivekāvasāyaḥ |</quote> (<title xml:lang="sa">Pramāṇavārttikālaṅkāra</title> ad <title xml:lang="sa">Pramāṇavārttika</title> 3.385, ed. Sāṅkṛtyāyana, 408).</item> |
</list> | </list> |
| |
<div1 n="14" type="commentary"> | <div1 n="14" type="commentary"> |
<p xml:id="c3.2.14-0"> | <p xml:id="c3.2.14-0"> |
evaṃ ca kṛtvā sarvasya tanmayatvād virodhino 'pi vyavahārās tad evopalīyanta ity āha— | evaṃ ca kṛtvā sarvasya tanmayatvād virodhino 'pi vyavahārās tatraivopalīyanta ity āha— |
</p> | </p> |
<lg type="verse" id="3.2.14" xml:id="v3.2.14"> | <lg type="verse" id="3.2.14" xml:id="v3.2.14"> |
</lg> | </lg> |
<p xml:id="c3.2.14-1"> | <p xml:id="c3.2.14-1"> |
vācyavācakasambandhānāṃ bhāvato 'dvayarūpatā | tatra hy āntare tattve śrutyarthaśaktī saṃsṛjyeta iti vivartadaśāyāṃ śrutyarthaśākhātmanā tasyaiva vikāsād vācyavācakarūpatayā bhedāvabhāsau | jñānajñeyarūpatayaivāvidyeti | brahmakāṇḍa eva prapañcenāyam artho 'smābhir nirṇīta iti tata evāvadhāryam | | vācyavācakasambandhānāṃ bhāvato 'dvayarūpatā | tatra hy āntare tattve śrutyarthaśaktī saṃsṛjyeta iti<anchor n="c3.2.14-1-n1"/> vivartadaśāyāṃ śrutyarthaśākhātmanā tasyaiva vikāsād vācyavācakarūpatayā bhedāvabhāsau | jñānajñeyarūpatayaivāvidyeti | brahmakāṇḍa eva prapañcenāyam artho 'smābhir nirṇīta iti tata evāvadhāryam | |
| |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.14-1-app" target="c3.2.14-1"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.14-1-app" target="#c3.2.14-1"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">apara āha— kramavān akramanimittam | akrame tu vāgātmani śrutyarthaśaktī saṃsṛjyete</quote>, <title xml:lang="sa">Vṛtti</title> ad <title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 1.44 (ed. Subramania Iyer, I, 102).</item> | <item target="#c3.2.14-1-n1"><quote xml:lang="sa">apara āha— kramavān akramanimittam | akrame tu vāgātmani śrutyarthaśaktī saṃsṛjyete</quote> (<title xml:lang="sa">Vṛtti</title> ad <title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 1.44, ed. Subramania Iyer, I, 102).</item> |
</list> | </list> |
| |
</div2> | </div2> |
<p xml:id="c3.2.14-2"> | <p xml:id="c3.2.14-2"> |
draṣṭadṛśyarūpatayā ca tasyaiva vivartaḥ | tathā hi <hi rend="boldface">dṛśyaṃ</hi> tāvad bhāvajātaṃ saṃvidupārūḍhaṃ vedyamānam vedyatvād eva vedanaikaparamārtham, aprakāśasya prakāśamānatāyogād iti pūrvakāṇḍe advayasiddhau ca vitatya vicāritam | <hi rend="boldface">draṣṭā</hi>pi jīvātmā avidyākṛtāvacchedo niyataḥ saṃsārī bhoktā brahmaiva cetanatvād bhāvato bhedānupapatter iti tatraivāveditam | anena ca pradhānakartṛkarmarūpakārakanirdeśena kārakāntarasyāpy ākṣepāt siddharūpo vivartaḥ pratipāditaḥ | | draṣṭṛdṛśyarūpatayā ca tasyaiva vivartaḥ | tathā hi <hi rend="boldface">dṛśyaṃ</hi> tāvad bhāvajātaṃ saṃvidupārūḍhaṃ<anchor n="c3.2.14-2-n1"/> vedyamānaṃ vedyatvād eva vedanaikaparamārtham, aprakāśasya prakāśamānatāyogād iti pūrvakāṇḍe 'dvayasiddhau ca vitatya vicāritam | <hi rend="boldface">draṣṭā</hi>pi jīvātmā'vidyākṛtāvacchedo niyataḥ saṃsārī bhoktā brahmaiva cetanatvād bhāvato bhedānupapatter iti tatraivāveditam | anena ca pradhānakartṛkarmarūpakārakanirdeśena kārakāntarasyāpy ākṣepāt siddharūpo vivartaḥ pratipāditaḥ | |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.14-2-app" target="c3.2.14-2"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.14-2-app" target="#c3.2.14-2"> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">ataḥ saṃvitprakāśa eva dvaitaṃ sādhayatīti kiṃ siddhasādhanena | saṃvidupārūḍho hi nīlādir advaitam āpādayati</quote>, <title xml:lang="sa">Kāśikā</title> ad <title xml:lang="sa">Ślokavārttika Śūnyavāda</title> 31 (ed. Śāmbaśiva Śāstrī, II, 106).</item> | <item target="#c3.2.14-2-n1"><quote xml:lang="sa">ataḥ saṃvitprakāśa eva dvaitaṃ sādhayatīti kiṃ siddhasādhanena | saṃvidupārūḍho hi nīlādir advaitam āpādayati</quote> (<title xml:lang="sa">Kāśikā</title> ad <title xml:lang="sa">Ślokavārttika Śūnyavāda</title> 31, ed. Śāmbaśiva Śāstrī, II, 106).</item> |
</list> | </list> |
</div2> | </div2> |
</p> | </p> |
<p xml:id="c3.2.14-4"> | <p xml:id="c3.2.14-4"> |
<hi rend="boldface">prayojana</hi>śabdena ca samastakriyāphalanirdeśa iti sādhyasādhanaphalarūpatayā viśvasaṃkalanāyām aśeṣavivartānuguṇyaṃ brahmaṇaḥ pratipāditam | etac ca— | <hi rend="boldface">prayojana</hi>śabdena ca samastakriyāphalanirdeśa<anchor n="c3.2.14-4-n1"/> iti sādhyasādhanaphalarūpatayā viśvasaṃkalanāyām aśeṣavivartānuguṇyaṃ brahmaṇaḥ pratipāditam | etac ca— |
<lg type="quote"> | <lg type="quote"> |
<l>ekasya sarvabījasya yasya ceyam anekadhā |</l> | <l>ekasya sarvabījasya yasya ceyam anekadhā |</l> |
<l>bhoktṛbhoktavyarūpeṇa bhogarūpeṇa ca sthitiḥ ||</l> | <l>bhoktṛbhoktavyarūpeṇa bhogarūpeṇa ca sthitiḥ ||<anchor n="c3.2.14-4-n2"/></l> |
</lg> | </lg> |
iti brahmakāṇḍe pratipāditam | tatraiva ca satattvanirṇayo 'smābhir vyadhāyi | prakhyopākhyātmakatvāc ca vyavahārasya dvitve <hi rend="boldface">śabdārthasambandharūpam</hi> | <hi rend="boldface">tad dṛśyaṃ darśanaṃ ca</hi> iti bhedenātra nirdeśaḥ | etac cāvidyāmayaṃ rūpaṃ kathyate | pāramārthikaṃ tu praśāntaprapañcarūpaṃ vakṣyati | | iti brahmakāṇḍe pratipāditam | tatraiva ca satattvanirṇayo 'smābhir vyadhāyi | prakhyopākhyātmakatvāc<anchor n="c3.2.14-4-n3"/> ca vyavahārasya dvitve <hi rend="boldface">śabdārthasambandharūpam</hi> | <hi rend="boldface">tad dṛśyaṃ darśanaṃ ce</hi>ti bhedenātra nirdeśaḥ | etac cāvidyāmayaṃ rūpaṃ kathyate | pāramārthikaṃ tu praśāntaprapañcarūpaṃ vakṣyati― |
<lg type="quote"> | <lg type="quote"> |
<l>yatra draṣṭā ca dṛśyaṃ ca darśanaṃ cāvikalpitam |</l> | <l>yatra draṣṭā ca dṛśyaṃ ca darśanaṃ cāvikalpitam |</l> |
<l>tasyaivārthasya satyatvaṃ śritās trayyantavedinaḥ ||</l> | <l>tasyaivārthasya satyatvaṃ śritās trayyantavedinaḥ ||<anchor n="c3.2.14-4-n4"/></l> |
</lg> | </lg> |
iti || 14 || | iti || 14 || |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.14-4-app" target="c3.2.14-4"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.14-4-app" target="#c3.2.14-4"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">ekasya sarvabījasya yasya ceyam anekadhā | bhoktṛbhoktavyarūpeṇa bhogarūpeṇa ca sthitiḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 1.4 (ed. Subramania Iyer, I, 21).</item> | <item target="#c3.2.14-4-n1"><quote xml:lang="sa">adhiśrayaṇārambha eva phalābhisandheḥ samastakriyākalāpas tatraivādhyasyate</quote> (<title xml:lang="sa">Kriyāsamuddeśa</title> 5, ed. Subramania Iyer, III, ii, 9).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">yatra draṣṭā ca dṛśyaṃ ca darśanaṃ cāvikalpitam | tasaivārthasya satyatvaṃ śritās trayyantavedinaḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Saṃbandhasamuddeśa</title> 72 (ed. Rau). Subramania Iyer reads <quote xml:lang="sa">vā vikalpitam</quote>, (III, i, 173).</item> | <item target="#c3.2.14-4-n2"><quote xml:lang="sa">ekasya sarvabījasya yasya ceyam anekadhā | bhoktṛbhoktavyarūpeṇa bhogarūpeṇa ca sthitiḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 1.4, ed. Subramania Iyer, I, 21).</item> |
| <item target="#c3.2.14-4-n4"><quote xml:lang="sa">yatra draṣṭā ca dṛśyaṃ ca darśanaṃ cāvikalpitam | tasaivārthasya satyatvaṃ śritās trayyantavedinaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Saṃbandhasamuddeśa</title> 72, ed. Rau, 125). Subramania Iyer reads <quote xml:lang="sa">vā vikalpitam</quote> (III, i, 173).</item> |
</list> | </list> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">prakhyopākhyātmako dvividho vyavahāraḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Jātisamuddeśa</title> 100 (ed. Subramania Iyer, III, i, 99).</item> | <item target="#c3.2.14-4-n3"><quote xml:lang="sa">prakhyopākhyātmako dvividho vyavahāraḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Jātisamuddeśa</title> 100, ed. Subramania Iyer, III, i, 99).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">prakhyopākhyā ca sattā yadyadasattā viparyayaḥ </quote>, <title xml:lang="sa">Ajaḍapramātṛsiddhi</title> 2ab (ed. Kaul Shastri, 1).</item> | <item target="#c3.2.14-4-n3"><quote xml:lang="sa">tathā hi — audāsīnyāvasthāyāṃ satsv api sādhaneṣu pacatītyādiprakhyopākhyayor abhāvād arthāntaraviṣayatvaṃ tayoḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Kriyāsamuddeśa</title> 1, ed. Subramania Iyer, III, ii, 4).</item> |
| <item target="#c3.2.14-4-n3"><quote xml:lang="sa">asaṃrabdhasādhanasādhyā ca sattā niyatam eva sādhanānāṃ sannihiteti prakhyopākhyayoḥ kadācitkatvābhāvaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Prakīrṇaprakāśa</title> ad <title xml:lang="sa">Kriyāsamuddeśa</title> 1, ed. Subramania Iyer, III, ii, 6).</item> |
| <item target="#c3.2.14-4-n3"><quote xml:lang="sa">prakhyopākhyā ca sattā yadyadasattā viparyayaḥ </quote> (<title xml:lang="sa">Ajaḍapramātṛsiddhi</title> 2ab, ed. Kaul Shastri, 1).</item> |
</list> | </list> |
| |
<div1 n="15" type="commentary"> | <div1 n="15" type="commentary"> |
<p xml:id="c3.2.15-0"> | <p xml:id="c3.2.15-0"> |
uktam idam ‘ākṛtisaṃhāre 'nte yad avatiṣṭhate tat satyam’ iti | tatraitat syāt | ante na kiñcid avatiṣṭhate | asad apadam evaitad viśvam āvirbhavatīty āśaṅkyāpi hetunā'bhinnakāraṇapūrvakatvam anvayamukhena dṛṣṭāntopakramaṃ sādhayitum āha— | uktam idam― |
| <lg type="quote"> |
| <l>ākṛtisaṃhāre 'nte yad avatiṣṭhate tat satyam</l> |
| </lg> |
| iti | tatraitat syāt | ante na kiñcid avatiṣṭhate | asad apadam evaitad viśvam āvirbhavatīty āśaṅkyāpi hetunā'bhinnakāraṇapūrvakatvam anvayamukhena dṛṣṭāntopakramaṃ sādhayitum āha— |
</p> | </p> |
<lg type="verse" id="3.2.15" xml:id="v3.2.15"> | <lg type="verse" id="3.2.15" xml:id="v3.2.15"> |
<l>vikārāpagame satyaṃ suvarṇaṃ kuṇḍale yathā |</l> | <l>vikārāpagame satyaṃ suvarṇaṃ kuṇḍale yathā |</l> |
<l>vikārāpagame satyāṃ tathāhuḥ prakṛtiṃ parām || 15 ||</l> | <l>vikārāpagame satyāṃ tathāhuḥ prakṛtiṃ parām || 15 ||<anchor n="v3.2.15-n1"/></l> |
</lg> | </lg> |
<div2 xml:id="v3.2.15-app" target="v3.2.15" type="apparatus"> | <div2 xml:id="v3.2.15-app" target="#v3.2.15" type="apparatus"> |
<list type="testmonia"> | <list type="testimonia"> |
<item><quote xml:lang="sa">vikārāpagame satyaṃ suvarṇaṃ kuṇḍale yathā | vikārāpagamo yatra tām āhuḥ prakṛtiṃ parām || iti</quote>, <title xml:lang="sa">Sarvadarśanasaṃgraha</title> (ed. Abhyankar, 309).</item> | <item target="#v3.2.15-n1"><quote xml:lang="sa">vikārāpagame satyaṃ suvarṇaṃ kuṇḍale yathā | vikārāpagamo yatra tām āhuḥ prakṛtiṃ parām || iti</quote> (<title xml:lang="sa">Sarvadarśanasaṃgraha</title>, ed. Abhyankar, 309).</item> |
</list> | </list> |
| |
</div2> | </div2> |
<p xml:id="c3.2.15-1"> | <p xml:id="c3.2.15-1"> |
kuṇḍalāvasthātmakavikārāpāye <hi rend="boldface">kuṇḍale</hi> <hi rend="boldface">suvarṇam</hi> ekaṃ <hi rend="boldface">satyam</hi> avatiṣṭhate <hi rend="boldface">yathā</hi>, <hi rend="boldface">tathā</hi> pṛthivyādivikāravigame 'nvayinī <hi rend="boldface">prakṛtir</hi> abhinnā <hi rend="boldface">satyā</hi>vatiṣṭhate ity upeyam | <hi rend="boldface">āhur</hi> iti āgamapramāṇasiddhatāṃ dhvanati brahmaṇaḥ | tathā coktam— | kuṇḍalāvasthātmakavikārāpāye <hi rend="boldface">kuṇḍale</hi> <hi rend="boldface">suvarṇam</hi> ekaṃ <hi rend="boldface">satyam</hi> avatiṣṭhate <hi rend="boldface">yathā</hi>, <hi rend="boldface">tathā</hi> pṛthivyādivikāravigame 'nvayinī <hi rend="boldface">prakṛtir</hi> abhinnā <hi rend="boldface">satyā</hi>vatiṣṭhate ity upeyam | <hi rend="boldface">āhur</hi> iti āgamapramāṇasiddhatāṃ dhvanati brahmaṇaḥ | tathā coktam― |
<lg type="quote"> | <lg type="quote"> |
<l> | <l> |
‘ekam eva yad āmnātam’ iti | | ekam eva yad āmnātam<anchor n="c3.2.15-1-n1"/> |
</l> | </l> |
| </lg> |
| iti | |
| <lg type="quote"> |
<l> | <l> |
‘ātmaivedaṃ satyam’ iti hi śrutiḥ | | ātmaivedaṃ satyam<anchor n="c3.2.15-1-n2"/> |
</l> | </l> |
</lg> | </lg> |
upodbalamātraṃ cānumānam | tathā hi— nirupākhyād asato 'padād vikāraprādurbhāvo na yuktaḥ, abhāvasya bhāvarūpatvavirodhāt | na hi śaśaśṛṅgāt kasyacid udbhavo dṛśyate | asti ca vijñānarūpatayā jagaty anvaya iti tatpūrvakam evaitat | tathā ca vakṣyati— | iti hi śrutiḥ | upodbalamātraṃ cānumānam | tathā hi nirupākhyād asato 'padād vikāraprādurbhāvo na yuktaḥ, abhāvasya bhāvarūpatvavirodhāt | na hi śaśaśṛṅgāt kasyacid udbhavo dṛśyate | asti ca vijñānarūpatayā jagaty anvaya iti tatpūrvakam evaitat | tathā ca vakṣyati― |
<lg type="quote"> | <lg type="quote"> |
<l> | <l> |
‘nābhāvo jāyate bhāvo naiti bhāvo 'nupākhyatām’ iti | | nābhāvo jāyate bhāvo naiti bhāvo 'nupākhyatām<anchor n="c3.2.15-1-n3"/> |
</l> | </l> |
</lg> | </lg> |
tasya cidrūpasya cicchaktir apariṇāminīti vikārābhāvān nedaṃ sāṃkhyanayavatpariṇāmadarśanam, api tu vivartapakṣaḥ | viśeṣaś cānayor vākyapadīye 'smābhir vyākhyāta iti tata evāvadhāryaḥ | ihāpi sambandhasamuddeśe vakṣyate | kāraṇāntaravyudāsaś cādvayasiddhāv abhihita iti saty arthitve tata evāvagantavyaḥ || 15 || | iti | tasya cidrūpasya cicchaktir apariṇāminīti vikārābhāvān nedaṃ sāṃkhyanayavatpariṇāmadarśanam, api tu vivartapakṣaḥ | viśeṣaś cānayor vākyapadīye 'smābhir vyākhyāta iti tata evāvadhāryaḥ | ihāpi sambandhasamuddeśe vakṣyate | kāraṇāntaravyudāsaś cādvayasiddhāv abhihita iti saty arthitve tata evāvagantavyaḥ || 15 || |
</p> | </p> |
<div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.15-1-app" target="c3.2.15-1"> | <div2 type="apparatus" xml:id="c3.2.15-1-app" target="#c3.2.15-1"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">ekam eva yad āmnātam bhinnaśaktivyapāśrayāt | apṛthak_tve 'pi śaktibhyaḥ pṛthak_tveneva vartate</quote>, <title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 1.2 (ed. Subramania Iyer, I, 14).</item> | <item target="#c3.2.15-1-n1"><quote xml:lang="sa">ekam eva yad āmnātam bhinnaśaktivyapāśrayāt | apṛthak_tve 'pi śaktibhyaḥ pṛthak_tveneva vartate</quote> (<title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 1.2, ed. Subramania Iyer, I, 14).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">athāta ātmādeśa eva | ātmaivādhastād ātmopariṣṭād ātmā paścād ātmā purastād ātmā dakṣiṇata ātmottarata ātmaivedam̐ sarvam iti</quote>, <title xml:lang="sa">Chāndogya Upaniṣad</title> 7.25.2 (ed . Olivelle, 272).</item> | <item target="#c3.2.15-1-n2"><quote xml:lang="sa">athāta ātmādeśa eva | ātmaivādhastād ātmopariṣṭād ātmā paścād ātmā purastād ātmā dakṣiṇata ātmottarata ātmaivedam̐ sarvam iti</quote> (<title xml:lang="sa">Chāndogya Upaniṣad</title> 7.25.2, ed. Olivelle, 272).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">nābhāvo jāyate bhāvo naiti bhāvo 'nupākhyatām | ekasmād ātmano 'nanyau bhāvābhāvau vikalpitau</quote>, <title xml:lang="sa">Saṃbandhasamuddeśa</title> 61 (ed. Subramania Iyer, III, i, 166).</item> | <item target="#c3.2.15-1-n2"><quote xml:lang="sa">sa ya eṣo 'ṇim aitadātmyam idam̐ sarvam | tat satyam | sa ātmā | tat tvam asi śvetaketo iti</quote> (<title xml:lang="sa">Chāndogya Upaniṣad</title> 6.8.7, ed. Olivelle, 252).</item> |
| <item target="#c3.2.15-1-n3"><quote xml:lang="sa">nābhāvo jāyate bhāvo naiti bhāvo 'nupākhyatām | ekasmād ātmano 'nanyau bhāvābhāvau vikalpitau</quote> (<title xml:lang="sa">Saṃbandhasamuddeśa</title> 61, ed. Subramania Iyer, III, i, 166).</item> |
</list> | </list> |
| |
<lg type="verse" id="3.2.16" xml:id="v3.2.16"> | <lg type="verse" id="3.2.16" xml:id="v3.2.16"> |
<l>vācyā sā sarvaśabdānāṃ śabdāś ca na pṛthak tataḥ |</l> | <l>vācyā sā sarvaśabdānāṃ śabdāś ca na pṛthak tataḥ |</l> |
<l>apṛthaktve ca saṃbandhas tayor nānātmanor iva || 16 ||</l> | <l>apṛthaktve ca saṃbandhas tayor nānātmanor iva || 16 ||<anchor n="3.2.16-n1"/></l> |
| |
</lg> | </lg> |
| <div2 type="apparatus" xml:id="v3.2.16-app" target="#v3.2.16"> |
| <list type="testimonia"> |
| <item target="#3.2.16-n1"><quote xml:lang="sa">abhyupagatādvitīyatvanirvāhāya vācyavācakayor avibhāgaḥ pradarśitaḥ— vācyā sā sarvaśabdānāṃ śabdāc ca na pṛthaktataḥ | apṛthaktvepi saṃbandhas tayor jīvātmanor iva || iti</quote> (<title xml:lang="sa">Sarvadarśanasaṃgraha</title>, ed. Abhyankar, 309).</item> |
| </list> |
| |
| </div2> |
<p xml:id="c3.2.16-1"> | <p xml:id="c3.2.16-1"> |
tattadupādhiparikalpitabhedabahulatayā vyavahārasyāvidyābhūyastve pratiniyatākāropādhīyamānarūpabhedaṃ brahmaiva sarvaśabdaviṣaya ity ukto 'rthaḥ | ātmā, brahma, tattvam ityādayo 'pi hi śabdāḥ samavalambitopādhayo 'pi dravyātmānam anu parivartante | nirupādhino vāgviṣayātītatvāt | vāṅmanasātītaṃ hi tattvam ity upadiśanti brahmavidaḥ | ghaṭādiśabdāpekṣayā tv ātmādiśabdāḥ pratyāsannāḥ | sarvasya ca tanmayatvāc chabdā api tadātmakāḥ | yathā vibhaktaṃ prāk | abhede 'pi ca pāramārthike sāṃvṛto lokayātrāyāṃ bhedo 'satya iti <hi rend="boldface">iva</hi>śabdaḥ | ata eva dviṣṭhasambandhopapattiḥ || 16 || | tattadupādhiparikalpitabhedabahulatayā vyavahārasyāvidyābhūyastve pratiniyatākāropādhīyamānarūpabhedaṃ brahmaiva sarvaśabdaviṣaya<anchor n="c3.2.16-1-n1"/> ity ukto 'rthaḥ | ātmā, brahma, tattvam ityādayo 'pi hi śabdāḥ samavalambitopādhayo 'pi dravyātmānam anu parivartante, nirupādhino vāgviṣayātītatvāt | vāṅmanasātītaṃ hi tattvam ity upadiśanti brahmavidaḥ | ghaṭādiśabdāpekṣayā tv ātmādiśabdāḥ pratyāsannāḥ | sarvasya ca tanmayatvāc chabdā api tadātmakāḥ, yathā'vibhaktaṃ prāk | abhede 'pi ca pāramārthike sāṃvṛto lokayātrāyāṃ bhedo 'satya iti <hi rend="boldface">iva</hi>śabdaḥ | ata eva dviṣṭhasambandhopapattiḥ || 16 || |
</p> | </p> |
<div2 xml:id="c3.2.16-1-app" target="c3.2.16-1" type="apparatus"> | <div2 xml:id="c3.2.16-1-app" target="#c3.2.16-1" type="apparatus"> |
<list type="testimonia"> | <list type="testimonia"> |
<item><quote xml:lang="sa">tattadupādhiparikalpitabhedabahulatayā vyavahārasyāvidyāmātrakalpitatvena pratiniyatākāropadhīyamānarūpabhedaṃ brahmatattvaṃ sarvaśabdaviṣayaḥ | abhede ca pāramārthike saṃvṛtivaśād vyavahāradaśāyāṃ svapnāvasthāvaduccāvacaḥ prapañco vivartata iti kārikārthaḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Sarvadarśanasaṃgraha</title> (ed. Abhyankar, 309).</item> | <item target="#c3.2.16-1-n1"><quote xml:lang="sa">tattadupādhiparikalpitabhedabahulatayā vyavahārasyāvidyāmātrakalpitatvena pratiniyatākāropadhīyamānarūpabhedaṃ brahmatattvaṃ sarvaśabdaviṣayaḥ | abhede ca pāramārthike saṃvṛtivaśād vyavahāradaśāyāṃ svapnāvasthāvaduccāvacaḥ prapañco vivartata iti kārikārthaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Sarvadarśanasaṃgraha</title>, ed. Abhyankar, 309).</item> |
</list> | </list> |
| |
<div1 n="17" type="commentary"> | <div1 n="17" type="commentary"> |
<p xml:id="c3.2.17-0"> | <p xml:id="c3.2.17-0"> |
nanu cendrajālam idaṃ, yad avadhṛtarūpabhedānām api bhāvānām anādṛtya tattvam anavasīyamānābhedaparamārthatopadeśanam ity āśaṅkya dṛṣṭāntenaitat sādhayitum āha | | nanu cendrajālam idaṃ, yad avadhṛtarūpabhedānām api bhāvānām anādṛtya tattvam anavasīyamānābhedaparamārthatopadeśanam ity āśaṅkya dṛṣṭāntenaitat sādhayitum āha― |
</p> | </p> |
<lg type="verse" id="3.2.17" xml:id="v3.2.17"> | <lg type="verse" id="3.2.17" xml:id="v3.2.17"> |
<lg type="verse" id="3.2.18" xml:id="v3.2.18"> | <lg type="verse" id="3.2.18" xml:id="v3.2.18"> |
<l>ajanmani tathā nitye paurvāparyavivarjite |</l> | <l>ajanmani tathā nitye paurvāparyavivarjite |</l> |
<l>tattve janmādirūpatvaṃ viruddham upalabhyate || 18 ||</l> | <l>tattve janmādirūpatvaṃ viruddham upalabhyate || 18 ||<anchor n="v3.2.18-n1"/></l> |
</lg> | </lg> |
<div2 type="apparatus" xml:id="v3.2.18-app" target="v3.2.18"> | <div2 type="apparatus" xml:id="v3.2.18-app" target="#v3.2.18"> |
<list type="testimonia"> | <list type="testimonia"> |
<item><quote xml:lang="sa">janmamaraṇādikaṃ tadvat_ prapañcaś ca tatrāvidyākalpita iti vedāntatattvam asmākam apīṣṭam eva | uktaṃ hi <hi rend="boldface">vākyapadīye</hi>— ‘ajanmani tathā nitye paurvāparyavivarjite | tattve janmādirūpatvaṃ viruddham upalabhyate ||’ iti | tasmād avidyādaśāyām uktarītyā jātir eva sphoṭaḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Vaiyākaraṇabhūṣaṇa</title> (ed. Trivedi, 259).</item> | <item target="#v3.2.18-n1"><quote xml:lang="sa">janmamaraṇādikaṃ tadvat_ prapañcaś ca tatrāvidyākalpita iti vedāntatattvam asmākam apīṣṭam eva | uktaṃ hi <hi rend="boldface">vākyapadīye</hi>— ‘ajanmani tathā nitye paurvāparyavivarjite | tattve janmādirūpatvaṃ viruddham upalabhyate ||’ iti | tasmād avidyādaśāyām uktarītyā jātir eva sphoṭaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Vaiyākaraṇabhūṣaṇa</title>, ed. Trivedi, 259).</item> |
</list> | </list> |
| |
</div2> | </div2> |
<p xml:id="c3.2.18-1"> | <p xml:id="c3.2.18-1"> |
svapnāvasthāgataḥ prapañco jāgarayā bādhyamānatvād asatya iti sarvavādyabhyupagamaḥ | tenaiva dṛṣṭāntena jāgarāyām api bhāvabhedas turīyadaśāyām ananuvṛtter asatyo 'vasthāpyate | yat kila sarvāvasthāsv anugataṃ tad eva satyam | tac ca saṃvinmātrarūpam abādhyamānam | avasthābhedas tv āgamāpāyitvād bādhito 'san, sukhaduḥkhādivat | tathā hi rāgādayaḥ sukhādayaś cāsvabhāvatvāt saṃvinmātrarūpaṃ na vikurvanti | tathāvasthābhedo 'py anekākārakāluṣyopahitaḥ | | svapnāvasthāgataḥ prapañco jāgarayā bādhyamānatvād asatya iti sarvavādyabhyupagamaḥ | tenaiva dṛṣṭāntena jāgarāyām api bhāvabhedas turīyadaśāyām ananuvṛtter asatyo 'vasthāpyate | yat kila sarvāvasthāsv anugataṃ tad eva satyam | tac ca saṃvinmātrarūpam abādhyamānam | avasthābhedas tv āgamāpāyitvād bādhito 'san, sukhaduḥkhādivat | tathā hi rāgādayaḥ sukhādayaś cāsvabhāvatvāt saṃvinmātrarūpaṃ na vikurvanti | tathāvasthābhedo 'py anekākārakāluṣyopahataḥ | |
</p> | </p> |
<p xml:id="c3.2.18-2"> | <p xml:id="c3.2.18-2"> |
tatra svapne viruddhākārollekho vaikalpikī dṛṣṭiḥ pratipramātṛniyatā | vaikalpiko hi manovyāpārānusārī saṃsārī bhoktā, sa ca bhāvataś cetanatvād_ brahmaiva | tathā ca tāvati svātantryān nirmitāv īśvaro 'nanyopādānāt, bhāvān ābhāsyopabhuṅkte priyāpriyarūpatayā rāgadveṣādimayena saṃsāramohena svaparavibhāgānusārī parasaṃkathādiṣu | tad āhur vedāntatattvanipuṇāḥ— | tatra svapne viruddhākārollekho vaikalpikī dṛṣṭiḥ pratipramātṛniyatā | vaikalpiko hi manovyāpārānusārī saṃsārī bhoktā, sa ca bhāvataś cetanatvād brahmaiva | tathā ca tāvati svātantryān nirmitāv īśvaro 'nanyopādānāt, bhāvān ābhāsyopabhuṅkte priyāpriyarūpatayā rāgadveṣādimayena saṃsāramohena svaparavibhāgānusārī parasaṃkathādiṣu | tadāhur vedāntatattvanipuṇāḥ— |
<lg type="quote"> | <lg type="quote"> |
<l>pravibhajyātmanātmānaṃ sṛṣṭvā bhāvān pṛthagvidhān |</l> | <l>pravibhajyātmanātmānaṃ sṛṣṭvā bhāvān pṛthagvidhān |</l> |
<l>sarveśvaraḥ sarvamayaḥ svapne bhoktā pravartate || iti |</l> | <l>sarveśvaraḥ sarvamayaḥ svapne bhoktā pravartate ||<anchor n="c3.2.18-2-n1"/></l> |
</lg> | </lg> |
bhokteti vacanāt pratyagātmasṛṣṭir iyam uktā | tasya ca sarveśvaratvāt_ brahmarūpatve sṛṣṭisāmarthyam uktam | sarvamayatvāc cānanyopādānavicitrabhāvaracanām ātmopādānām āhuḥ | ata eva pravibhajyātmanātmānam iti kartṛkarmabhedābhāvāc ca vaikalpikatvam asyāḥ sṛṣṭeḥ sphuṭam uktam | bāhyopādānā tu jāgarāyām aiśvarī sṛṣṭir viśvaśabdavācyā sarvapramātṛsādhāraṇī | | iti | bhokteti vacanāt pratyagātmasṛṣṭir iyam uktā | tasya ca sarveśvaratvāt brahmarūpatve sṛṣṭisāmarthyam uktam | sarvamayatvāc cānanyopādānavicitrabhāvaracanām ātmopādānām āhuḥ | ata eva pravibhajyātmanātmānam iti kartṛkarmabhedābhāvāc ca vaikalpikatvam asyāḥ sṛṣṭeḥ sphuṭam uktam | bāhyopādānā tu jāgarāyām aiśvarī sṛṣṭir viśvaśabdavācyā sarvapramātṛsādhāraṇī |<anchor n="c3.2.18-2-n2"/> |
</p> | </p> |
<div2 xml:id="c3.2.18-2-app" target="c3.2.18-2" type="apparatus"> | <div2 xml:id="c3.2.18-2-app" target="#c3.2.18-2" type="apparatus"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">pravibhajyātmanātmānaṃ sṛṣṭ_vā bhāvān_ pṛthagvidhān | sarveśvaraḥ sarvamayaḥ svapne bhoktā pravartate</quote>, <title xml:lang="sa">Vṛtti</title> ad <title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 1.119 (ed. Subramania Iyer, I, 195). Verse 1.140 in the edition of Wilhelm Rau.</item> | <item target="#c3.2.18-2-n1"><quote xml:lang="sa">pravibhajyātmanātmānaṃ sṛṣṭ_vā bhāvān_ pṛthagvidhān | sarveśvaraḥ sarvamayaḥ svapne bhoktā pravartate</quote> (<title xml:lang="sa">Vṛtti</title> ad <title xml:lang="sa">Vākyapadīya</title> 1.119, ed. Subramania Iyer, I, 195). Verse 1.140 in the edition of Wilhelm Rau (51).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">jāgaritasthāno bahiḥprajñaḥ saptāṅga ekonaviṃśatimukhaḥ sthūlabhug vaiśvānaraḥ prathamaḥ pādaḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Māṇḍūkyopaniṣad</title> 3 (ed. Olivelle, 474).</item> | <item target="#c3.2.18-2-n2"><quote xml:lang="sa">jāgaritasthāno bahiḥprajñaḥ saptāṅga ekonaviṃśatimukhaḥ sthūlabhug vaiśvānaraḥ prathamaḥ pādaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Māṇḍūkyopaniṣad</title> 3, ed. Olivelle, 474).</item> |
<item><quote xml:lang="sa">bahiḥprajño vibhuḥ viśvo hy antaḥprajñas tu taijasaḥ | | <item target="#c3.2.18-2-n2"><quote xml:lang="sa">bahiḥprajño vibhuḥ viśvo hy antaḥprajñas tu taijasaḥ | |
ghanaprajñaḥ tathā prājña eka eva tridhā smṛtaḥ</quote>, <title xml:lang="sa">Āgamaśāstra (Gauḍapadakārikā)</title> 1.1 (ed. Bhattacharya, 1).</item> | ghanaprajñaḥ tathā prājña eka eva tridhā smṛtaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Āgamaśāstra (Gauḍapādakārikā)</title> 1.1, ed. Bhattacharya, 1).</item> |
</list> | </list> |
| <list type="parallels"> |
| <item target="#c3.2.18-2-n1"><quote xml:lang="sa">na tasya svapnapadārthāḥ svātantryeṇa pravartamānāḥ sarvakartṛtvalakṣaṇasvaśaktipratibandham udbhāvayanti asaṃsāritvāt; kiṃtu svatantraḥ svaśaktyā yatheṣṭaṃ tān_ sṛjati | yathāha bhartṛhariḥ |
| <lg> |
| <l>‘pravibhajyātmanātmānaṃ sṛṣṭvā bhāvān_ pṛthagvidhān |</l> |
| <l>sarveśvaraḥ sarvaśaktiḥ svapne bhoktā prapadyate ||’</l> |
| </lg> |
| iti | ata eva svapnasvātantryam etat — ity uktam | tasya svapnajāgarayor viśeṣo nāsti, — iti tamovaraṇanirbhedaḥ sa evoktaḥ</quote> (<title xml:lang="sa">Vivṛti</title> ad <title xml:lang="sa">Spandakārikā</title> 4.4, ed. Chatterji, 102).</item> |
| <item target="#c3.2.18-2-n1"><quote xml:lang="sa">tathā ‘svapnaḥ’ tejo'vasthā brahmaṇaḥ | kutaḥ ? ity āha ‘prakāśamāhātmyāt’ iti... idam arthabalād āyātaṃ yat sa eva bhagavān_ svasvabhāvo devaḥ tattatpramātṛtāṃ samāviṣṭaḥ svapnāyamānaḥ svātmānam eva prakāśasvātantryāt_ gṛha-nagarāṭṭālādi-anekapramātṛvaicitryarūpatayā pravibhajya pratipramātṛ svapne asādhāraṇam eva viśvaṃ prakāśayaty eva, — iti brahmaṇaḥ svātantryaṃ svapna eva brahmavādibhiḥ abhyupagatam | yato vedānteṣu idam uktam |
| <lg> <l>‘pravibhajyātmanātmānaṃ sṛṣṭvā bhāvān_ pṛthagvidhān |</l> <l>sarveśvaraḥ sarvamayaḥ svapne bhoktā prakāśate ||’</l> |
| </lg> |
| iti prakāśamāhātmyam eva atra hetuḥ, ataḥ svapno brahmaṇaḥ tejo'vasthā — iti</quote> (<title xml:lang="sa">Vivṛti</title> ad <title xml:lang="sa">Paramārthasāra</title> 35, ed. Chatterji, 77-78).</item> |
| </list> |
</div2> | </div2> |
<p xml:id="c3.2.18-3"> | <p xml:id="c3.2.18-3"> |
sthiratvāsthiratvagrahāveśanimittas tu bhedaḥ | avidyāpravṛttirūpatvāt_ punar asatyatā samānaiva | kevalaṃ satyām avidyāyām ayam aparo mohaś cicchakter āvārako nidrā nāma | tadvaśād atraiva bhrāntatvābhimāno 'rvāgdṛśām | paramārthadṛśāṃ tu jananamaraṇarahite 'pravibhakte kūṭasthe parasmin_ brahmaṇi cidānandarūpe sarvam eva jagaj jāgratsvapnādyavasthāgataṃ mūrtikriyāvivartarūpam asatyam | anvayicitsāmānyamātraṃ tu paramārtha iti siddham | <hi rend="boldface">viruddham upalabhyate</hi> iti vadann avidyāyāṃ virodham abhyupaiti | etad eva hy avidyāyāḥ svarūpaṃ yad anupapadyamānam apy ābhāsopagamaṃ nayati, upapannatve vidyaiva syāt | tasmād asatprapañcaprakāśanaśaktir brahmaṇo 'nādisiddhā grāhyagrāhakayugalaṃ svānurūpam uparacayya jagannāṭyam ātanotīty avicāritaramaṇīyām imām apanayanti tattvadṛśaḥ || 17-18 || | sthiratvāsthiratvagrahāveśanimittas tu bhedaḥ |<anchor n="c3.2.18-3-n1"/> avidyāpravṛttirūpatvāt punar asatyatā samānaiva | kevalaṃ satyām avidyāyām aparo mohaś cicchakter āvārako nidrā<anchor n="c3.2.18-3-n2"/> nāma | tadvaśād atraiva bhrāntatvābhimāno 'rvāgdṛśām | paramārthadṛśāṃ tu jananamaraṇarahite 'pravibhakte kūṭasthe parasmin brahmaṇi cidānandarūpe sarvam eva jagaj jāgratsvapnādyavasthāgataṃ mūrtikriyāvivartarūpam asatyam |<anchor n="c3.2.18-3-n3"/> anvayicitsāmānyamātraṃ tu paramārtha iti siddham | <hi rend="boldface">viruddham upalabhyata</hi> iti vadann avidyāyāṃ virodham abhyupaiti | etad eva hy avidyāyāḥ svarūpaṃ yad anupapadyamānam apy ābhāsopagamaṃ nayati, upapannatve vidyaiva syāt | tasmād asatyaprapañcaprakāśanaśaktir brahmaṇo 'nādisiddhā grāhyagrāhakayugalaṃ svānurūpam uparacayya jagannāṭyam<anchor n="c3.2.18-3-n4"/> ātanotīty avicāritaramaṇīyām imām apanayanti tattvadṛśaḥ || 17-18 || |
</p> | </p> |
<div2 xml:id="c3.2.18-3-app" target="c3.2.18-3" type="apparatus"> | <div2 xml:id="c3.2.18-3-app" target="#c3.2.18-3" type="apparatus"> |
<list type="sources"> | <list type="sources"> |
<item><quote xml:lang="sa">anyathā gṛhṇataḥ svapno nidrā tattvam ajānataḥ | | <item target="#c3.2.18-3-n2"><quote xml:lang="sa">anyathā gṛhṇataḥ svapno nidrā tattvam ajānataḥ | |
viparyāse tayoḥ kṣīṇe turīyaṃ padam aśnute</quote>, <title xml:lang="sa">Āgamaśāstra (Gauḍapadakārikā)</title> 1.15 (ed. Bhattacharya, 7).</item> | viparyāse tayoḥ kṣīṇe turīyaṃ padam aśnute</quote> (<title xml:lang="sa">Āgamaśāstra (Gauḍapādakārikā)</title> 1.15, ed. Bhattacharya, 7).</item> |
</list> | </list> |
<list type="parallels"> | <list type="parallels"> |
<item><quote xml:lang="sa">nanu svapnakāraṇatve 'pi jāgaritavastuno na svapnavadavastutvam | atyantacalo hi svapno jāgaritan tu sthiraṃ lakṣyate</quote>, <title xml:lang="sa">Śaṅkarabhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Gauḍapadakārikā</title> 4.38 (ed. Röer, 547).</item> | <item target="#c3.2.18-3-n1"><quote xml:lang="sa">nanu svapnakāraṇatve 'pi jāgaritavastuno na svapnavadavastutvam | atyantacalo hi svapno jāgaritan tu sthiraṃ lakṣyate</quote> (<title xml:lang="sa">Śaṅkarabhāṣya</title> ad <title xml:lang="sa">Gauḍapādakārikā</title> 4.38, ed. Röer, 547).</item> |
| <item target="#c3.2.18-3-n4"><quote xml:lang="sa">yathā hi kalpanāmātrasāraṃ tata evānavasthitaikarūpaṃ kṣaṇena kalpanāśatasahasrasahaṃ svapnādivilakṣaṇam api suṣṭhutarāṃ hṛdayagrahanidānam atyaktasvālambanabrahmakalpanaṭoparacitaṃ rāmarāvaṇādi ceṣṭitam asatyaṃ kuto 'py abhūtāt_ bhūtavṛttyā bhāti | tathā bhāsanam api ca pumarthopadeśopāyatām eti | tathā tādṛg eva viśvam idam asatyanāmarūpaprapañcātmakam</quote> (<title xml:lang="sa">Abhinavabhāratī</title>, quoting from a lost work by Bhaṭṭanāyaka: <title xml:lang="sa">Fragments of Bhaṭṭanāyaka</title>, ed. Chintamani, 268). Pollock reads <quote xml:lang="sa">atyaktasvālambanaṃ</quote> (2016, 458, note 17).</item> |
</list> | </list> |
<list type="testimonia"> | <list type="testimonia"> |
<item><quote xml:lang="sa">tad āhur vedāntavādanipuṇāḥ:— yathā svapnaprapañcoyaṃ mayi māyāvijṛmbhitaḥ | evaṃ jāgratprapañcopi mayi māyāvijṛmbhitaḥ || iti | tad itthaṃ kūṭasthe parasmin brahmaṇi saccidānandarūpe pratyagabhinne vagate nādyavidyānivṛttau tādṛgbrahmātmanāvasthānalakṣaṇaṃ niḥśreyasaṃ setsyati |</quote>, <title xml:lang="sa">Sarvadarśanasaṃgraha</title> (ed. Abhyankar, 309-310).</item> | <item target="#c3.2.18-3-n3"><quote xml:lang="sa">tad āhur vedāntavādanipuṇāḥ:— yathā svapnaprapañcoyaṃ mayi māyāvijṛmbhitaḥ | evaṃ jāgratprapañcopi mayi māyāvijṛmbhitaḥ || iti | tad itthaṃ kūṭasthe parasmin brahmaṇi saccidānandarūpe pratyagabhinne vagate nādyavidyānivṛttau tādṛgbrahmātmanāvasthānalakṣaṇaṃ niḥśreyasaṃ setsyati</quote> (<title xml:lang="sa">Sarvadarśanasaṃgraha</title>, ed. Abhyankar, 309-310).</item> |
</list> | </list> |
| |