KathmanduNepalKaiser Libraryhttps://www.klib.gov.np/[collection]KL 699KThe Uttaratantra of the SuśrutasaṃhitāSuśrutaSuśrutasaṃhitāSanskrit in Nepalese
script.Nepśa and sa
not distinguished.ba and va
not distinguished.M Saṃvat 301 (878
CE).Transcription of 5.1.Transcription of
5.2.Transcription of
5.3.Transcription of 5.4.Transcription of 5.5.Added transcription of
5.7Added transcription of
5.6Added transcription of
5.8Added Zenodo links to the
folios and other minor correctionsRemoved the empty passage
tags so that these passages do not show up in the edition as being present
but empty.Updated facs in pb
tags
athāto nnapānarakṣākalpaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||yathovāca bhagavān dhanvantariḥ |divodāsakṣitipatis tapodharmabhṛtāṃ varaḥ |
suśrutapramukhāñ chiṣyāṃ śaśāsāhataśāsanaḥ |ripavo vikramākrāntāḥ sve vā syuḥ kṛtyatāṅ gatāḥ
|sisṛkṣavaḥ krodhaviṣaṃ vivaraṃ prāpya tādṛśaṃ | viṣair hiṃsyur akiñcijñaṃ nṛpatiṃ duṣṭacetasaḥ
| tasmād vaidyena satataṃ viṣād rakṣyo
narādhipaḥ |yasmāc cānityacittatvam aśvavat prathitaṃ nṛṣu |
tasmān na viśvased rājā kadācid api kasya cit |kulīnam dhārmikaṃ snigdham akṛśaṃ satatotthitaṃ
|mahānase niyuñjīta vaidyan tadvidyapūjitaṃ
|praśastadigdeśakṛtaṃ śucibhāṇḍāṃ mahacchuciḥ
|parīkṣitastrīpuruṣaṃ bhavec cāpi
mahānasaṃ |mahānasikavoḍhḍhāraḥ saupodanikapūpikāḥ |bhaveyur vaidyavaśagā ye cāpy anye
tra kecanaḥ |
iṅgitajño manuṣyāṇāṃ vākceṣṭāmukhavaikṛtaiḥ |jānīyād viṣadātāram ebhir liṅgaiś ca buddhimān |
vivakṣur muhyate pṛṣṭo nottaraṃ pratipadyate |apārthaṃ bahusaṅkīrṇṇaṃ bhāṣate cāpi
mūḍhavat |
hasaty akasmād aṅgulīḥ sphoṭāyed vilikhed mahīṃ
|vepathuś cāsya bhavati trastaś cānyo nyam īkṣate
|
vivarṇṇavaktro dhyāmaś ca nakhaiḥ kiñcic chinaty api
|varttate viparītaś ca viṣadātā vicetanaḥ |dantakāṣṭhe nnapāne ca tathābhyaṅge valekhane |
utsādane parīṣeke kaṣāye sānulepane |srakṣu vastreṣu śayyāsu kavacābharaṇeṣu ca |
pādukāpādapīṭheṣu pṛṣṭheṣu gajavājināṃ |viṣajuṣṭeṣu cānyeṣu
dhūmanasyāñjanādiṣu |
lakṣaṇāni pravakṣyāmi cikitsāñ cāpy anantaraṃ ||nṛpabhaktād balin dattaṃ saviṣaṃ
bhakṣayanti ye |
tatraiva te vinaśyanti makṣikāvāyasādayaḥ |hutabhuk tena cānnena bhṛśañ caṭacaṭāyate |
mayūrakaṇṭhapratimo jāyate cāpi duḥsahaḥ |cakorasyākṣivairāgyaṃ jāyate
kṣipram eva tu |dṛṣṭvānnaṃ viṣasaṃsṛṣṭaṃ mriyate jīvajīvakaḥ |
kokilaḥ svaravaikṛtyaṃ kroñcas tu madam arcchati |hṛṣyen mayūras tūdvigne
krośete śukasārike |
haṃsa kṣvelati cātyarthaṃ kūjate
bhṛṅgarājakaḥ |pṛṣabho visṛjaty aśraṃ
muñcate viṭ ca markaṭaḥ |upakṣiptasya cānnasya vāṣpeṇordhvam
udīyatā |hṛtpīḍā bhrāntanetratvaṃ śiroduḥkhañ ca jāyate |
tatra nasyāñjane kuṣṭhaṃ lāmajjaṃ naladaṃ madhuḥ |hṛdi candanalepaś ca tathā sukham avāpnuyāt
|pāṇiprāptaṃ pāṇidāhaṃ nakhaśātaṅ
karoti ca |
tatra pralepaḥ śyāmendragopasomotpalāni ca
|sa cet pramādān mohād vā tad bhuṃkte bhojanaṃ
yadi |
tato syāṣṭhīlavaj jihvā jāyate rasavedanī |tudyate dahyate cāpi śleṣmā cāsya
prasicyate |
tatra vāṣperitaṃ karma yac ca syād dantakāṣṭhikaṃ |mūrcchā cchardiṃ romaharṣam ādhmānaṃ
dāham eva ca |
indriyāṇāñ ca vaikṛtyaṃ kuryād āmāśayaṃ gataṃ |tatrāśu madanālāvuvimvīkośātakīphalaiḥ |
chardanaṃ dadhyudaśvibhyām athavā tāṇḍulāmvunā |dāhaṃ mūrcchām atīsāraṃ tṛṣṇām
indriyavaikṛtaṃ |
āṭopaṃ pāṇḍutāṃ kārśyaṃ kuryāt pakvāśayaṃ gataṃtatra nīlīphalaṃ śreṣṭhaṃ sasarpiṣkaṃ
virecanaṃ |
dadhnā dūṣīviṣāriś ca peyo madhusamāyutaḥ |dravadravyeṣu sarveṣu kṣīramadyodakādiṣu |
bhavanti vividhā rājyaḥ phenabudbudajanma ca |chāyā cātra na dṛśyante dṛśyante yadi
vā punaḥ |
bhavanti vikṛtā chidrās tanvyo vā vikṛtās tathā |śākasūpāṃṇamāṃsāni klinnāni virasāni
ca |
sadyaḥ paryuśitānīva vigandhīni bhavanti ca |gandhavarṇṇarasair hīnāḥ sarve bhakṣyāḥ phalāni
ca |
pakvāny āśuḥ prakuthyante pākam āmāni yānti ca |viśīryante kūrcakas tu dantakāṣṭhagate viṣe |
jihvādantauṣṭhamāṃseṣuśvayathuś copajāyate
|athāsya dhātakīpuṣpajamvvāmrāsthiharīkakaiḥ |
sakṣaudraiḥ pracchite śophe kartavyaṃ pratisāraṇaṃ
|athavāṅkollamūlāni tvacaḥ saptachadasya vā |
śirīṣamāṣakād vāpi kartavyaṃ pratisāraṇaṃ |jihvānirlekhakavalau dantakāṣṭhavad ādiśet |
picchalo vahalo bhyaṅgo vivarṇaś ca viṣānvitaḥ |sphoṭājanmarujāsrāvas tvakpākaḥ
svedam eva ca |
dāraṇañ cāpi māṃsānām abhyaṅge viṣadūṣite |tatra sītāmvusiktasya kartavyam anulepanaṃ |
candanan tagaraṃ kuṣṭham uśīraṃ veṇupatrikā |somavalyamṛtā śvetā padmaṃ kālīyakan tathā |
kapittharasapatrābhyāṃ pāṇam etac ca pūjyate |utsādane parīṣeke kaṣāye sānulepane |
śayyāvastratanutreṣu vidyād abhyaṅgavad bhiṣak |keśaśātaḥ śiroduḥkhaṃ khebhyaś ca rudhirāgamaḥ |
granthijanmottamāṅge ca viṣajuṣṭe valekhane |tatra pralepo vahuśo bhāvitā kṛṣṇamṛttikā |
ṛkṣapittaghṛtaśyāmāpālindītaṇḍulīyakaiḥ |gomayasvaraso vāpi hito vā mālatīrasaḥ |
raso mūṣikakarṇyā vā dhūmo vāgārasaṃjñitaḥ ||śiro 'bhyaṅgaḥ śirastrāṇaṃ snānam uṣṇīṣam eva ca
|
srajaś ca viṣasaṃsṛṣṭāḥ sādhayed
avalekhanāvat |mukhālepe mukhaśyāvaṃ yuktam abhyaṅgalakṣaṇaiḥ |
padminīkaṇṭakaprakhyaiḥ kaṇṭakaiś copacīyate |tatra kṣaudraghṛtaṃ pānam ālepaś
candanaṃ ghṛtaṃ |
payasyā madhukā phañjī vandhujīva punarṇṇavā || asvāsthyaṅ kuñjarādīnāṃ lālāsravaṇam
eva ca |
yātuś ca sphoṭanaṃmāsrāvau muṣkameḍhragudeṣv atha |tatrābhyaṃgavad ācaṣṭe yātrivāhanayoḥ
kriyāṃ |
śoṇitāgamanaṃ khebhyaḥ śiroruk kaphasaṃsravaḥ | nasyadhūmagate liṅgam indriyāṇāñ ca vaikṛtaṃ |
tatra sarpirgavādīnāṃ dugdhaiḥ sātiviṣaiḥ śritaṃ |nasyaṃ pānañ ca vihitaṃ śītaṃ samadayantikaṃ ||
gandhahānir vivarṇṇatvaṃ puṣpāṇāṃ mlānatā tathā |jighrataś ca śiroduḥkhaṃ vāripūrṇṇe ca locane |
tatreṣṭaṃ vāṣpikaṃ karma mukhālepe ca yat smṛtaṃ
||karṇṇatailagate śrotre vaikṛtyaṃ śophavedanā |
karṇṇāsrāvaś ca tatrāśuḥ kartavyaṃ pratipūraṇaṃ |svaraso vahuputrāyāḥ taṃ |
somavalkarasaś cāpi suśīto hitam iṣyate |aśropadehau dāhaś ca vedanā
dṛṣṭivibhramaḥ |
añjane viṣasaṃsṛṣṭe bhaved āndhyam athāpi vā |tatra sadyo ghṛtaṃ peyaṃ
tarpaṇai ca samāgadhaṃ |
añjanaṃ meṣaśṛṅgasya niryāso varuṇasya ca |kapitthameṣaśṛṅgaśophaḥ svāpas tathā srāvaḥ pādayoḥ sphoṭajanma
ca |bhavanti viṣaduṣṭābhyāṃ pādukābhyām
asaṃśayaṃ |
upānatpādapīṭhāni pādukābhyāṃ prasādhayet |bhūṣaṇāni hatārcīṃṣi na vibhānti yathā purā |
svāni sthānāni hanyuś ca dāhapākāvadāruṇaiḥ |pādukābhūṣaṇeṣūktam abhyaṃgavidhim
ācaret |
viṣopasargo vāṣpādir bhūṣaṇānto ya īritaḥ |upadravāṃs tatra vīkṣya vidadhīta
cikitsitaṃ |
mahāsugandham agadaṃ yaṃ pravakṣyāmi tam bhiṣak |pānālepananasyeṣu vidadhītāñjaneṣu ca
||
virecanāni tīkṣṇāni kuryāt pracchardanāni ca |śirāś ca vyadhayet prāptāḥ prāptaṃ
visrāvaṇaṃ yadi |
mūṣikājaruhā vāpi haste vaddhā tu bhūpateḥ |karoti nirviṣaṃ sarvam annaṃ
viṣasamāyutaṃ |
hṛdayāvaraṇaṃ nityaṃ kuryāc cāmitramadhyagaḥ |pived ghṛtam ajeyākhyam amṛtaṃ cāpy
abhuktavān |
sarpiḥ kṣaudraṃ dadhi payaḥ pived vā śītalañ jalaṃ |godhāmayūranakulāṃ pṛṣatā hariṇān api
|
viṣaghnānāñ ca satataṃ rasās teṣāṃ pived api |godhānakulamāṃseṣu hariṇasya ca vuddhimāṃ |
dadyāt supiṣṭāṃ pālindīṃ madhukaṃ śarkaran tathā |śarkarātiviṣe deye māyūre
samahauṣadhe |
pārṣate cāpi deyā syuḥ pippalyaḥ samahauṣadhāḥ |sakṣaudraḥ saghṛtaḥ śītaḥ nimvayūṣa hitas tathā
|
viṣāghnāni ca seveta bhakṣyabhojyāni vuddhimān |pippalīmadhukakṣaudraśarkarekṣurasāmvubhiḥ |
cchardayed guptahṛdayo yadi pītaṃ bhaved viṣam iti || kalpe 1 || ❈ ||
athātaḥ sthāvaraviṣavijñānīyaṃ vyākhyāsyāmaḥ ||sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva dvividhaṃ
viṣam ucyate |
daśādhiṣṭhānam ādyan tu dvitīyāṃ ṣoḍaśāśrayaṃ |mūlaṃ patraṃ phalaṃ puṣpaṃ tvak kṣīraṃ sāram eva
ca |
niryāso dhātavaś caiva kandañ ca daśamaṃ smṛtaṃ ||tatra
klītakāśvamārakaguñjāsubhaṅgurākaraṭāvidyucchikhānantavijayā cety
aṣṭau mūlaviṣāṇi || viṣapatrikālamvaradākarambhamahākarambhādīni
patraviṣāṇi ||kumudavatireṇukakuruvakaveṇukakarañ
ca mahākarambhanandanākākādīni
guñjārūṣkaraviṣavedikādīnāṃ phalāni
|| ullikareṇukarambhamahākarambhādīnāṃ puṣpāṇi | vallijakaraghāṭakakarambhanārācakādīnāṃ tvkasāraniryāsāḥ | kumudavatidantīsnuhājālinīprabhṛtīnāṃ kṣīrāṇi | haritālaphenāśmabhasmarakṣeprabhṛtīni dhātuviṣāṇi | kālakuṭāvatsanābhasarṣapakapālakakardamakavairāṭakamustakāmahāviṣapuṣḍarīkamūlakahālāhalaśṛṃgīmarkaṭādīnāṃ kandāḥ |udveṣṭanam mūlaviṣaiḥ pralāpo moha eva ca |
jṛmbhaṇodveṣṭanaṃ śvāsāḥ jñeyāḥ patraviṣair nṛṇāṃ
|muṣkaśophaḥ phalaviṣaiḥ | dāhodveṣṭanam eva ca |
bhavet puṣpaviṣaiś chardir ādhmānaṃ svāpam eva ca
|tvaksāraniryāsaviṣair upayuktair bhavanti ha |
āsyadaurgandhyapāruṣyaśirorukkaphasaṃsravāḥ |phenāgamaḥ kṣīraviṣair viḍbhede gurujihvatā |
hṛtpīḍanan dhātuviṣair mūrcchā dāhaś ca tāluni |prāyeṇa
kālaghātīni viṣāṇy etāni nirdiśet ||
kandajāni tu tīkṣṇāni teṣām vakṣyāmi vistaraṃ |sparśājñānaṃ kālakūṭe vepathuś ca sudāruṇaḥ |
grīvāstambho vatsanābhe pītaviṇmūtratā tathā |sārṣape vāyuvaiguṇyam ānāho
granthijanma ca |
grīvādaurvalyavāksaṃgau pālakena bhavanti ha |prasekaḥ
kardamākhyena viḍbhedo kṣṇoś ca pītatā |
vairāṭakenāṅgaduḥkhaṃ śirorogaś ca jāyate |gātrastambho vepathuś ca mustākena pra.kīrtitau |
mahāviṣeṇāṅgasādaḥ | dāhodaravivṛddhayaḥ |puṇḍarīke na raktatvam akṣṇor vṛddhis
tathodare |
mūlakenāṅgavaivarṇyaṃ gātrastambhaś ca jāyate |dhyāmaś cireṇocchvasiti naro
hālāhalena tu |
śṛṅgīviṣeṇa hṛdaye granthiśūlodbhavo bhṛśaṃ |markaṭenotplavaty ūrdhvaṃ hasaty api daśaty api | kandajāny ugravīryāṇi yāny uktāni trayodaśaḥ
|
jñeyāny uktāni kuśalair yuktāni daśabhir guṇaiḥ | rūkṣam uṣṇañ ca tīkṣṇañ ca
sūkṣmam āśur vyavāyi ca
|vikāsi viśadañ caiva laghv apāki ca
te daśaḥ |
tad raukṣyāt kopayed vātam auṣṇyāt pittaṃ saśoṇitaṃ ||taikṣṇyān matim mohayati marmavandhāñ chinatti
ca |
saukṣmyāc charīrāvayavān praviśed vikriyeta ca |aviśuddham āśu tad dhinti vyavāyāt prakṛtiṃ bhajet |
vikāsitvād anuviśed doṣān dhātūn malān api|vaiśadyāc cāsaktagatir duścikitsañ ca lāghavāt |
durnirharam apākitvāt tasmāt kleśayate ciraṃ ||sthāvarañ jaṅgamam vāpi kṛtri.maṃ vāpi yad
viṣaṃ |
sadyo mārayate martyaṃ jñeyan daśaguṇan tu
tat |jīrṇam viṣaghnauṣadhibhir hatam vā
dāvāgnivātātapaśoṣitam vā |svabhāvato vā guṇaviprahīṇaṃ viśaṃ hi dūṣīviṣatām upaiti |
vīryālpabhāvād avibhāvanīyaṃ kaphāvṛtatvāt
sucirānuvandhi |tenārdito bhinnapurīśavarṇo
vidagdhavairasyayutaḥ pipāsī |
mūrcchāṃ bhramaṃ gadgadavākyamartyo viceṣṭamāno ratim āpnuyāc ca
|āmāśayasthe phakavātarogī
pakvāśayasthe nilapittarogī |
bhavet samudhvastaśiroruhāṃgo vilūnapakṣas tu yathā
vihaṅgaḥ |sthitaṃ rasādiṣv ayathāyathoktān karoti
dhātuprabhavān vikārān |
kopañ ca śītānilardurdineṣu yāty āśu pūrvaṃ
śṛṇu tasya liṅgaṃ |nidrāgurutvañ ca vijṛmbhaṇañ ca
viśleṣaharṣāv athavāṅgamardaṃ |
tataḥ karoty annamadāvipākāv arocakaṃ maṇḍalakoṭhatāñ ca |māṃsakṣayaṃ pādakarāsyaśophaṃ pralepakacchardim
athātisāraṃ |
dūṣīviṣaṃ śvāsatṛṣājvarāṃś ca | kuryāt pravṛddhiṃ
jaṭharasya cāpi |unmādam anyaj janayet tathānyad ānāham anyat kṣapaye ca śuktraṃ |
kārśyan tathānyaj janaye ca kuṣṭhaṃ tāṃs tāṃ vikārāṃś ca
bahuprakārāṃ |dūṣitaṃ deśakālānnudivāsvapnair abhīkṣṇaśaḥ |
yasmād vā dūṣayed dhātuṃ tasmād dūṣīviṣaṃ smṛtaṃ ||sthāvarasyopayuktasya vege tu
prathame nṛṇāṃ |
śyāvā jihvā bhavet stabdhā mūrcchā trāsaś ca jāyate
|dvitīye vepathuḥ sādo dāhaḥ kaṇṭharujas tathā |
viṣañ cāmāśayaprāptaṃ kurute hṛdi vedanāṃ |tāluśoṣas tṛtīye tu śūlañ cāmāśaye
bhṛśaṃ bhṛśaṃ |
durbale harite śūne
jāyete cāsya locane |pakvāmāśayayos sādo hikkā kāso
ntrakūjanaṃ |
caturthe jāyate vege śirasaś cāpi gauravaṃ |kaphapraseko vaivarṇyaṃ pārśvabhedaś ca pañcame
|
sarvadoṣaprakopaś ca pakvādhāṇe ca vedanā |ṣaṣṭhe sañjñāpraṇāśaś ca bhṛṣa cāpy atisāryate ||
skandapṛṣṭhakaṭībhāgāḥ sannirodhaś
ca saptame || prathame viṣavege tu vāntaṃ śītāṃvusecitaṃ |
sarpirmadhubhyāṃ saṃyuktam agadam pāyayen naraṃ |dvitīye pūrvavad vāntaṃ viriktañ cāpi pāyayet |
tṛtīye gadapānan tu hitan nasyaṃ tathāñjanaṃ ||sindhuṃ caturthe lpasneham agadam pāyayed bhiṣak
|
pañcame kṣaudramadhukakvāthayuktaṃ pradāpayet ||
ṣaṣṭhe tisāravat siddhir avasīden tu saptame | vegāntare tv anyatame kṛte karmaṇi śītalāṃ |
yavāgūṃ saghṛtaṃ kṣaudrām imāṃ dadyād viṣāpahāṃ |kośavaty agnikaḥ pāṭhā sūryavaly
amṛtābhayā |
śelū śirīṣakiṇihī haridre vṛhatīdvayaṃ |punarṇṇavau hareṇuś ca tryūṣaṇaṃ śārivotpale |
eṣāṃ yavāgū niḥkvāthe kṛtā hanti viṣadvayaṃ |madhukaṃ tagaraṃ kuṣṭhaṃ bhadradāruhareṇavaḥ |
mañjiṣṭhailailavālūni nāgapuṣpotpalaṃ sitā |viḍaṅgaṃ candanaṃ patraṃ priyaṅgu dhyāmakan
tathā |
haridre dve vṛhatyau ca sārivāṅśumatī
valā |kalkair eṣāṃ ghṛtaṃ siddham ajeyam iti viśrutaṃ
|
viṣāṇi hanti sarvāni śīghram evājitan tu tat ||dūṣīviṣārttaṃ susvinnam ūrdhvañ cādham ca
śodhitaṃ |
pāyayed agadam mukhyam idaṃ dūṣīviṣāpahaṃ ||pippalyo dhyāmakaṃ māṃsī lopram
elā suvarccikā |
vālakaṅ gairiko hemas tathā ca paripelavā |kṣaudrayukto gado hy eṣa dūṣīviṣam
apohati ||
dūṣīviṣārir nāmnā tu na cānyatrāpi vāryate |jvare dāhe ca hikkāyāṃ
srunāhe sukrasaṃkṣaye |
śophe ti sāre murcchāyāṃ tvagdoṣe jaṭhare pi ca |unmāde vepathau caiva ye cāpy
anyā upadravā |
yathāsvaṃ teṣu kurvīta viṣaghnair eva bheṣajaiḥ |sādhyam ātmavataḥ sadyo yāpyaṃ
samvatsarotthitaṃ |
dūṣīviṣaṃ varjanīyam ato nyad ahitāśina || iti kalpe 2 ||
❈ ||
athāto jaṅgamaviṣavijñānīyaṃ kalpaṃ
vyākhyāsyāmaḥ || jaṅgamasya viṣasyoktāny adhiṣṭhānāni ṣoḍaśa |
samāsena mayā yāni vistaras teṣu vakṣyate |tatra dṛṣṭiniśvāsadaṃṣṭrānakhamukhamūtrapurīśārtavaśukralāṃgūlalālāsparśamukhasandaṃśāvaśardhitagudāsthipittaśūkaśavāni || tatra nisvāsadṛṣṭiviṣāḥ divyāḥ sarpāḥ | bhaumādaṃṣṭrāviṣāḥ ||mārjāraśva|vānara |nara|makara|maṇḍūka|pāka|matsya|godhā|śambūka|pracalākaḥgṛhagoḍikāś catuṣpadāś ca
kīṭās tathānye nakhamukhadaṃṣṭrāviṣāḥ | kiṭipapicciṭākaṣāyavāsikasarṣapakatoṭakavarcaḥkīṭāḥ | kauṇḍinyā
mūtrapurīsaviṣāḥ || mūṣikāḥ śukraviṣāḥ | vṛścikaśvabhraravarakimatsyocciṭiṅgapatravṛścikāḥ
śūlaviṣāḥ |lūtā lālānakhamūtrapurīṣārtavaśukradaṃṣṭāviṣāḥ | makṣikākaṇabhajalāyukā
mukhasandaṃśaviṣāḥ | citraśīrṣaśarāvakukṣitadārūkārrimedakamorcikā
mukhasandaṃśadaṃṣtrāsyarśāvasarvitagudapurītaviṣāḥ | viṣahatāsthisarpakaṇṭakavaraki matsyāsthi
cetyasthiviṣāṇi || śakalimatsyaraktarājivakimatsyāḥ pittaviṣā
|| sūkṣmatuṇḍoc
ciṭiṅgavāraṭiśatapadivalabhikaśṛṅgabhramarāḥ
śūkaviṣāḥ | kīṭasarpadehāvyasavaḥ
śavaviṣā | śeṣās tv anuktā mukhadaṃśaviṣeṣv
eva gaṇayitavyā iti || ||bhavanti
rājño rideśe ripavo jalāni
mārgāṃś ca bhaktāni ca dūṣayanti |
tāni praduṣṭāni bhiṣag vipaścid
viśodhayed āgamitārthaśuddhaḥ ||duṣṭañ jalaṃ picchilam asragandhi
phenāvṛtaṃ rājibhir āvṛtañ ca |
maṇḍūkamatsyaṃ priyate vihaṅgā
mattāś ca sānūpacarā bhramanti || majjanti ye cātra narāśvanāgās
te cchardimohajvaraśophaśūlān |
arcchanti teṣām apahṛtya rogāṃ
duṣṭaṃ jalaṃ śodhayituṃ yateta | dhavāśvakarṇāv atha pāribhadraṃ
sapāṭalaṃ sidhrakamuṣkakau ca |
dagdhvā sarājadrumasomavalkāṃ
taṃ bhasmāsma śītaṃ vikiret
saratsu |bhasmāñjaliñ cāpi ghaṭe nidhāya
viśodhayed īpsitam evam ambhaḥ ||
kṣitipradeśaṃ viṣadūṣitan tu
tīrthaṃ śilām vāpy aribhiḥ sthalīm vā |spṛśanti gātreṇa tu yena yena
govājināgāḥ puruṣāḥ striyo vā
d āśu śūyaty atha
dahyate ca
śīryanti romāṇi nakhāś ca tasmiṃ |tatrāpy anantāṃ saha sarvagandhaiḥ
piṣṭvā surābhiḥ saha yojyamārgāṃ |
siñced athādbhiś ca mṛdanvitābhir
mārgo 'sti cānyo yadi tena gacchet ||tṛṇeṣu bhakteṣu ca dūṣiteṣu
sīdanti mūrcchanti vamanti cānye |
viḍbhedam arcchanty athavā mriyante
teṣāṃ cikitsām
prayated yathoktāṃ |viṣāpahair vyāpy agadaiḥ pralipya
vādyāni citrāṇy upavādayeta |
tārāvitāraḥ sasurendragopas
tenaiva tulyaḥ kuruvindabhāgaḥ ||pittena yuktaḥ kapilāhvayena
vādyapraleyo bhihitaḥ praśastaḥ |
vādyasya śabdena hi yānti nāśaṃ
viṣāṇi ghorāṇy api yāni tatra ||dhūme nile vā viṣasamprayukte
khagāḥ bhramantaḥ prapatanti bhūmau |
kāsapratiśyāyaśirovikārān
archanti tīvrāṃ nayanāmayāṃś ca ||lākṣāharidrātiviṣābhayāś ca
savakrakuṣṭhātiviṣāhareṇu |
priyaṅgavaś cāpyanile nidhāya
dhūmānilau tena viśodhayīta ||prajām imāḥ vrahmaṇaḥ padmayoneḥ
sṛjataḥ kila |
akarod vighnam asuraḥ kaiṭabho nāma darpitaḥ ||tataḥ kruddhasya vadanād vrahmaṇas tejasām
nidheḥ |
krodho vigrahavāṃ bhūtvā niṣpapātātidāurṇaḥ ||sa tan dadāha garjantam antakābham mahāsuraṃ |
tato suraṅ ghātayitvā tattejo
vardhatādbhutaṃ | tato viṣādo daityānām abhavat tan nirīkṣya vai |
viṣādajananatvāc ca viṣam ity abhidhīyate ||tataḥ sṛṣṭvā prajāḥ paścāt tadā taṃ krodham
īśvaraḥ |
vyāveśayata bhūteṣu sthāvareṣu careṣu ca ||yathāvyaktarasan toyam
antarīkṣāt mahīgataṃ |
teṣu teṣu pradeśeṣu rasaṃ tan tan nigacchati ||evam eṣa viṣaṃ sadya dravyam prāpyāvatiṣṭhate |
svabhāvād eva tat tasya rasaṃ samanuvartate |viṣe yasmād guṇāḥ sarve tīkṣṇāḥ prāyena santi
vai |
viṣaṃ sarvam ato jñeyaṃ sarvadoṣaprakopanaṃ |te tu vṛttīḥ prakupitāḥ jahati svā viṣārditāḥ
nopayāti viṣam pākam ataḥ prāṇāṃ ruṇaddhi ca |śleṣmaṇāvṛtamārgatvād ucchvāso vinivāryate |
visaṃjñaḥ sati jīve pi tasmāt tiṣṭhati mānavaḥ |śukravat sarvasarpāṇām viṣaṃ sarvaśarīragaṃ |
kruddhānām eti cāṅgebhyaḥ śukraṃ nirmathanād iva ||teṣām vaḍiśavad daṃṣṭrā tāsu sajjati cāgataṃ |
anudvṛttam viṣaṃ tasmān na vimuñcati bhoginaḥ |yasmād atyartham uṣṇañ ca tīkṣṇañ ca
paṭhitaṃ viṣaṃ |
ataḥ sarvaviśeṣūktaḥ pariṣekaḥ suśītalaḥ |kīṭeṣu mandaṃ nātyuṣṇam vahuvātakaphaṃ viṣaṃ |
ataḥ kīṭaviṣe cāpi svedo na pratiṣidhyate |svabhāvād avatiṣṭheta prahārādaṃśayor viṣaṃ
|prakhyāpya deham mṛtayor digdhaviddhābhidaṣṭayoḥ |
laulyād viṣārditam māṃsaṃ yaḥ khāden mṛtamātrayoḥ
|yathāviāaṣaṃ sa rogeṇa kliśyate mriyate
pi vā |
ataś cāpy anayor māṃsam abhakṣyaṃ mṛtamātrayoḥ | muhūrtāt tad upādeyam
prahārāra daṃśavarjitaṃ ##taikṣṇyoṣṇyād
vikāsitvāt tathaiva ca | viṣam etair guṇair yuktaṃ
kṣate samanudhāvati
vātātapābhyāṃ nihataṃ nirvīyam upajāyate |
tasmād viṣahataṃ sarvam
bhakṣitan tu na mārayet #savātaṃ gṛhadhūmābhaṃ purīṣaṃ yo tisāryate | phenam udvamate cāpi viṣapītan tam
āviśet ||viṣavyāptam ato hy agni hṛdayaṃ nirdahaty api |
tad dhi sthānañ cetanāyāḥ svabhāvād vyāpya tiṣṭhati ||aśvatthadevāyatanaśmaśāna
valmīkasandhyāsu catuṣpatheṣu |
yāmye ca daṣṭāḥ parivarjanīyāḥ |
ṛkṣe narā marmasu ye ca daṣṭāḥ |darvīkarāṇām viṣam āśughāti
sarvāṇi corjadviguṇaṃ labhante |
ajīrṇapittānilapīḍiteṣu
vṛddheṣu vāleṣu vubhukṣiteṣu | unmattamatteṣu bhayārditeṣu
tīkṣī bhavet bhinnavalāsaheṣu 卐卐
kṣīṇakṣate garbhiṇīkuṣṭhimehirūkṣeṣu deheṣv avaleṣu caiva 卍| śastrakṣate yasya na raktam asti
rājyo latābhiś ca na saṃbhavanti |śītābhir adbhiś ca na romaharṣo
viṣābhibhūtaṃ parivarjayet taṃ ||
jihmaṃ mukhaṃ yasya ca keśaśāto
nā sāvasādaś ca sakaṇṭhabhaṅgāḥ |kṛṣṇaḥ saraktaḥ śvayathuś ca daṃśe
hanvo sthiratvaṃ sa visarjanīyaḥ |
vartir ghanā yasya nireti vaktrād
raktaṃ sraved ūrdhvam adhaś ca yasya |daṃṣṭrānipātaś caturaś ca yasya
taṃ cāpi vaidyaḥ parivarjayīteti ||kalpe 3 || ❈ ||
athātaḥ sarpadaṣṭaviṣavijñānīyaṃ kalpaṃ
vyākhyāsyāmaḥ ||dhanvantariṃ mahāprājñaṃ sarvaśāstraviśāradaṃ
caraṇāv upasaṅgṛhya suśrutaḥ paripṛcchati ||sarpasaṃkhyāṃ vibhāgaṃ ca daṣṭalakṣaṇam eva ca |
jñānañ ca viṣavegānāṃ bhagavaṃ vaktum arhasi |tasya tad vavacanaṃ śrutvā prāvravīd bhiṣajām varaḥ |
asaṃkhyeyā mahātmāno vāsukītakṣakādayaḥ |mahīdharāś ca nāgendrāḥ
hutāgnisamavarcasaḥ |
ye cāpy ajasraṃ garjanti varṣanti ca tapanti ca |sasāgaragiridvīpā yaiś ca sandhāryate
mahī |
kruddhā niśvāsadṛṣṭibhyāṃ ye hanyur akhilaṃ jagat |namas tebhyo na taiḥ kiñcit |
kāryam atra cikitsayā |
ye tu daṃṣṭrāviṣā bhaumā ye daśaṃte ca mānavānteṣāṃ saṃkhyāṃ pravakṣyāmi yathāvad anupūrvaśaḥ |
aśītir eva sarpāṇāṃ bhidyate te tu pañcadhā |darvīkarā | maṇḍalino rājīmantas
tathaiva ca ||
nirviṣā vaikarañjāś ca trividhās te punaḥ smṛtāḥ |viṃśatiḥ phaninas teṣāṃ ṣaṭ ca
maṇḍalinaḥ punaḥ |
tāvanta eva vijñeyā rājīmantas trayodaśa |nirviṣā dvādaśa proktā vaikarañjās traya smṛtāḥ
|pādābhimṛṣṭā duṣṭā vā kruddhā grāsārthino pi vā
|te daśanti mahākrodhās tac ca
trividham ucyate ||
sarpitan daritam vāpi tṛtīyam atha nirviṣaṃ |
sarpagrāsrātrāhataṅ kecid icchanti khalu tadvidaḥ |padāni yatra dantānāṃm eka
dve vā vahūni vā |
nimagnāny alparaktāni yāny udvṛttaḥ karoti caḥ |cuñcumālakayuktāni vaikṛtyakaraṇāni ca |
saṃkṣiptāni saśophāni vidyāt tat sarpitaṃ bhiṣak |rājyāḥ salohitā yatra nīlā vā yadi vā sitā |
vijñeyan daritan tat tu bhiṣajālpaviṣānvitaṃ |aśopham alpaduṣṭāsṛk prakṛtisthasya
dehinaḥ |
padaṃ padāni vā vidyād aviṣāṇi cikitsakaḥ |sarpaspṛṣṭasya bhīror hi bhayena kupito 'nilaḥ
|
kasyacit kurute śophaṃ sarpagātrāhatan tu tat |vyādhitodvignadaṣṭāni jñeyāny alpaviṣāṇi tu ||
tathātivālavṛddhadaṣṭam alpaviṣaṃ smṛtaṃ ||suparṇṇadevavrahmarṣibhūtasiddhaniṣevite |
viṣaghnauṣadhajuṣṭe ca deśe na kramate viṣaṃ |rathāṅgalāṅgalacchatrasvastikāṃkuśadhāriṇaḥ |
jñeyā darvīkarāḥ sarpāḥ phaṇinaḥ śīghragāminaḥ |maṇḍalair vividhaiś cittrāḥ pṛthavo mandagāminaḥ |
jñeyā maṇḍalinaś cāpi jvalitāgnisamā viṣaiḥ |snigdhā vividhavarṇṇābhis tiryag ūrdhvañ ca
rājibhiḥ |
vicitrā iva ye bhānti rājīmantas tu te smṛtāḥ |muktārūpyaprabhā ye ca kapilā ye ca
pannagāḥ |
suvarṇṇābhāḥ sugandhāś ca te jātyā vrāhmaṇāḥ smṛtāḥkṣatriyāḥ snigdhavarṇṇās tu pannagā bhṛśakopanāḥ
|
sūryaś candraḥ kṣitiś chatraṃ lakṣyaṃ teṣān
tathādrijaṃ ||kṛṣṇā vajraprabhā ye ca lohitā varṇṇatas tathā |
dhūmrāḥ pārāvatābhāś ca vaiśyās te pannagāḥ smṛtāḥ
||mahiṣadvidvīpivarṇṇābhās
tathaiva paruṣatvacaḥ |
bhinnavarṇṇāś ca ye kecic chūdrās te parikīrttitāḥ ||rajanyāḥ prathame yāme sarvāś citrāś caranti ha
|
śeṣās tv atho maṇḍalino divā darvīkarās tathā |kopayaṃty anilañ jantoḥ phaṇinaḥ sarva eva tu |
pittaṃ maṇḍalinaś cāpi kaphaṃ cānekarājayaḥ |atyalpasamavarṇṇābhyāṃ
dvidoṣakaralakṣaṇaṃ |
dampatyayogād vijñeyaṃ paravādañ ca vakṣyati |
tatra darvīkarāḥ kṛṣṇasarpo mahākṛṣṇaḥ kṛṣṇodaraḥ |
sarvakṛṣṇaḥ śvetaḥ kapoto valāhako mahāsarpaḥ śaṃkhapālo lohitākṣo gavedhukaḥ parisarpaḥ khaṇḍaphaṇaḥ kūkuṭaḥ padmo
mahāpadmaḥ darbhapuṣpo dadhimukhaḥ puṇḍarīkamukho
vabhrūkuṭīmukho vicitra puṣpābhikīrṇṇābho girisarpo rijusarpaḥ
śvetadaro mahāśīrṣo lagardaś ceti ||
maṇḍalinas tu ādarśamaṇḍalaḥ śvetamaṇḍalo raktamaṇḍalaḥ pṛṣato devadinnaḥ pilindako vṛddhagonasaḥ panasako
mahāpanasakaḥ veṇupatrakaḥ śiśuko madanakaḥ
pālindakaḥ tantukaḥ puṣpapāṇḍuḥ ṣaḍaṅgā gniko vabhru kaṣāyaḥ khaluṣaḥ pārāvato hastābharaṇakaḥ tatraś citrakaḥ
eṇīpadaś ceti ||
rājīmantas tu puṇḍarīko rājicitro aṅgulirājiḥ
dvyaṅgulirājiḥ | vindurājiḥ kardamas tṛṇaśoṣakaḥ
svetahanur darbhapuṣpo lohitākṣaś cakrakaḥ kikkisādaś ceti ||
nirviṣās tu valāhako hi patākaḥ śukapatro jagaro
dīpyakaḥ | ilikinī | varṣāhīko dvyāhikaḥ |
kṣīrikāpuṣpaḥ puṣpasakalī
jyotiīratho vṛkṣakaś
ceti ||
vaikarañjās tu trayāṇāṃ varṇṇānāṃ vyatirekajās tad
yathā | mākuliḥ poṭagalaḥ snigdharājiś ceti || tatra kṛṣṇasarpeṇa
gonasyāṃ vaiparītena vā jāto mākuliḥ | rājilena
gonasyāṃ vaiparītyena jātaḥ poṭagalaḥ || kṛṣṇasarpeṇa rājimatyāṃ vaiparītyena vā jātaḥ snigdharājir
iti || teṣāṃ pitṛvad viṣam utkarṣād dva ꣸ ꣸ ꣸ ꣸ ꣸ ꣸ yor
mātṛvad ity eke | evam eṣāṃ sarpāṇām aśītir vyākhyātāḥ ||tatra mahānetrajihvāśirasaḥ pumāṃsaḥ |
sūkṣmanetrajihvāśirasaḥ striyaḥ | ubhayalakṣaṇā mandaceṣṭākrodhā
napuṃsakā iti ||tatra sarveṣām eva sarpāṇāṃ sāmānyata eva
daṣṭalakṣaṇam upadekṣyāmaḥ | kiṃ kāraṇaṃ viṣaṃ hi hutahutavahaniśitanistriṃśāśanikalpam āśukāri muhūrttam apy
upekṣitam āturam atipātayati | na cāvakāśo stiḥ vāksamūham anusartuṃ | pratyekam api
ca duṣṭalakṣaṇe bhihite sarvarpatraividhyāt
kriyātraividhyaṃ bhavati | tasmāt traividhyena vakṣyāmaḥ | etad
dhy āturahitam asaṃmohakarañ cāsminn eva ca
sarvavyañjanāvarodha iti |tatra
darvavīkaraviṣeṇa
tvaṅnakhanayanavadanamūtrapurīśadaṃśakṛṣṇatvaṃ raukṣyaṃ sandhivedanā śirogauravaṃ
kaṭīpṛṣṭhagrīvādaurvalyaṃ jṛmbhaṇaṃ svarāvasādaḥ
kharukharuko jaḍatā śuṣkodgāraḥ kāsaḥ śvāso hikkā vāyor
urdhvagamanaṃ śūlodveṣṭanaṃ kṛṣṇalālāsravaṇaṃ
phenāgamanaṃ srotovarodhas tās tāś ca vātavedanā bhavanti || maṇḍalaviṣeṇa tu tvaṅnakhanayanadaśanavadanamūtrapurīśadaṃśapītatvaṃ śītābhilāṣaḥ paridhūpāyanaṃ dāhas tṛṣṇā mado mūrcchā jvaraḥ
śoṇitāgamanam ūrdhvam adhaś ca māṃsavasāvasādaḥ | śvayathur daṃśakotho viparītadarśanam āturakopas tās tāś ca
pittavedanā bhavanti || rājīmadviṣeṇa tu tvaṅnakhanayanadaṃśanavadanamūtrapurīśādaṃśapāṇḍutvaṃ śītajvaro romaharṣa
stavdhatvaṃ gātrāṇām ādaṃśaśophaḥ sāndrakaphaprasekaś chardir
akṣṇoḥ kaṇḍū khurakhurakaḥ | ucchvāsa nirodhas tās tāś
ca kaphavedanā bhavanti ||tatra puruṣeṇa daṣṭa ūrdhvaṃ
prekṣate | striyās tiryaṅ napuṃsakenādha iti ||
garbhiṇyā pāṇḍumukho ādhmātaś ca bhavati || sūtikayā
kukṣiśūlārttaḥ sarudhiraṃ mehati grāsārthimānnam ākāṃkṣati |
vṛddhena cirān mandāś ca vegā bhavanti || vālenāśus
tīkṣṇaś ca | nirviṣeṇāviṣaliṅgaṃ | andhāhikenāndhatvam eke |
grasanād ajagaraḥ
prāṇaharo na viṣād iti ||tatra sarvasarpaviṣāṇāṃ saptaviṣavegā
bhavanti | tatra darvīkarāṇāṃ prathame vegaviṣaṃ śoṇitaṃ dūṣayati
| tatpraduṣṭaṃ kṛṣṇatām upaiti | tena kārṣṇya pipīlikāparisarpañcaṇam iva cāṃge bhavanti || dvitīye māṃsaṃ dūṣayati |
tenātyarthakṛṣṇatā granthayaś ca bhavanti || tṛtīye medo dūṣayati | tena daṃśakledaḥ
śirogauravaṃ cakṣurgrahaṇañ ca bhavati | caturthe koṣṭham
anupraviśati | tataḥ kaphaprabhavān doṣāṃ kopayati tena
tandrīkaphaprasekaḥ sandhiviśleṣaś ca bhavati || pañcame sthīny anupraviśati
tena parvabhedo hikkā dāhaś ca bhavati || ṣaṣṭhe majjām anupraviśati | tena grahaṇīdoṣā gātragauravam atīsāro hṛtpīḍā
mūrcchā ca bhavati || saptame śukram anupraviśati
vyānañ cātyarthaṃ kopayati kaphañ ca sūkṣmaṃ srotobhyaḥ
pracyāvayati | tena śleṣmaprādurbhāvaḥ
kaṭīpṛṣṭhaskandabhaṅgaḥ sarvaceṣṭhāvighātaḥ ucchvāsavirodho bhavatīti || maṇḍalinān tu prathame vege viṣaḥ śoṇitaṃ
dūṣayati | tatpraduṣṭaṃ pītatām upaiti | tena pītāvabhāsatā paridāhaś ca bhavati || dvitīye māṃsaṃ dūṣayati |
tena cātyarthapītāṅgatā
śvarthaparidāho daṃśaś ca śvayathur bhavati
|| tṛtīye medo dūṣayati tena kṛṣṇādaṃśakledaḥ svedaś ca
bhavati || caturthe pūrvavad anupraviśya jvaram āpādayati ||
pañcame dāhaṃ sarvagātreṣu karoti | ṣaṣṭhasaptamayoḥ
pūrvavad iti | rājīmatāṃ tu prathame vege śoṇitan
dūṣayati || tatpraduṣṭaṃ pāṇḍutām upaiti tena romaharṣaḥ
pāṇḍvāvabhāsaś ca puruṣo bhavati || dvitīye māṃsaṃ
dūṣayati tena pāṇḍur atyarthajāḍyañ ca bhavati | tṛtīye medo dūṣayati tena daṃśakledo
kṣināsāsrāvaś ca bhavati || caturthe pūrvavad anupraviśya
manyāstambhaśirogauravañ cāpādayati || pañcame
vāksaṃgaḥ śītajvarañ ca || ṣaṣṭhasaptamayoḥ pūvad iti
||bhavati || dhātvaṃtareṣu yāḥ sapta kalāḥ
saṃparikīrttitāḥ
tāḥsv ekaikam atikramya vegaṃ
prakurute viṣaḥ ||yenāntareṇa tu kalāḥ kālakalpaṃ bhinatti ha |
samīraṇenohyamānaṃ tat tu vegāntaraṃ mataṃ ||śūnāṅgaḥ prathame vege paśuḥ pradhyāti duḥkhitaḥ
||
dvitīye lālimān kiñciddhṛṣṭāṅgaḥ pīḍyate hṛdi
|tṛtīyasya śiroduḥkhaṃ karṇṇagrīvāñ ca bhajyate |
caturthe vepate mūḍhaḥ khādaṃ dantāñ jahāty asūn |kecid vegatrayaṃ prāhur
antasvedeṣu tadvidaḥ ||
vede tu prathame pakṣī dhyāti muhyaty ataḥ paraṃ |dvitīye vihvalaḥ kūjan pakṣīmaraṇam
arcchati |
kecid ekaṃ vihaṅgeṣu viṣaveṣam uṣanti vai ||
mārjāranakulādīnāṃ viṣaṃ nātipravartata iti ||kalpe4
||
athātaḥ sarpadaṣṭacikitsitaṃ
kalpaṃvyākhyāsyāmaḥ ||sarvair evāditaḥ sarpaiḥ śākhādaṣṭasya
dehinaḥ |
vadhnīyād gāḍham upari daṃśāt tu caturaṃgulaṃ |plotacarmāntavalkānāṃ mṛdunānyatamena
vā |
na paryeti cāviṣaṃ deham ariṣṭābhir nivāritaṃ |dahed daṃśam athoddhṛtya yatra vandho na jāyate |
ācūṣaṇacchedadāhāḥ sarvatraiva tu pūjitāḥ |pratipūrya mukhaṃ pāṃśor hitam ācūṣaṇaṃ bhavet |
sandaṣṭavyo thavā sarpo daṣṭamātreṇa jānatā ||atha maṇḍalidaṣṭan tu na kathañ ca
dāhayet |
sa pittaviṣavāhulyād daṃśo dāhād vināśayet |ariṣṭāv api mantrais tu vadhnīyān mantrakovidaḥ |
sā tu rajvādibhir vaddhā viṣapūtikarī matā |devavrahmarṣivihitāḥ mantrāḥ
satyatapomayāḥ |
bhavaṃty anatyayāḥ kṣipraṃ viṣaṃ hanyuś ca dustaraṃ |viṣaṃ tejomayair mantraiḥ
satyavrahmatapomayaiḥ
yathā nivāryate kṣipraṃ prayuktair na tathauṣadhaiḥmantrāṇāṃ grahaṇaṃ kāryaṃ strīmāṃsamadhuvarjinā |
yatāhāreṇa śucinā kuśāstaraṇaśāyinā |gandhamālyopahāraiś ca valibhiś cāpi
devatā |
pūjayet mantrasidhyarthaṃ japahomaiś ca yatnataḥ ||mantrās tv avidhinā proktā hīnā vā
svaravarṇṇataḥ |
yasmān na siddhim āyāṃti tasmād yojyo gadakramaḥ |daṃśāt samantāc ca sirāṃ vyadhayet
kuśalo bhiṣak |
śākhāśrayāṃ lalāṭo ca veddhavyā visṛte viṣe |rakta nirhriyamānan tu kṛtsnaṃ nirharate viṣaṃ |
tasmād visrāvayed raktaṃ sā hy asya paramā kriyā |daṃśaṃ samantād agadaiḥ pracchayitvā ca lepayet
|
candanośīrasiktena vāriṇā cāpi secayet |pāyayec cāgadāṃ tās tāṃ
dadhikṣaudraghṛtādibhiḥ |
tadalābhe hitā vā syāt kṛṣṇavalmīkamṛttikā|ḥkovidāraśirīṣārkaṃ kaṭabhīr vāpi bhakṣayet |
na pivet tailakaulatthaṃ madyaṃ sauvīrakaṃ ca na |dravam anyat tu yat kiñcit pītvā pītvā tad
uddharet |
prāyo hi vamanenaiva sukhaṃ nirhriyate viṣaṃ |phaṇināṃ viṣavege tu prathamaṃ śoṇitaṃ haret |
dvitī madhusarpirbhyām agadaṃ saha
pāyayet |nastaḥkarmāñjane yuṃjyāt tṛtīye
viṣanāśanaṃ |
vānte caturthe viṣaghnāṃ yavāgūṃ pāyayed bhiṣak * śītopacāraṃ puruṣaṃ
vegayoḥ pañcaṣaṣṭhayoḥ pāyayet chodhanaṃ tīkṣṇaṃ yavāgūñ cāpi
kīrttitā saptame tv avapīḍena śiras tīkṣṇena śodhayet pūrvā
maṇḍalināṃ vegā darvīkaravad ācaret tṛtīye ca viriktasya
*śītopacāraṃ puruṣaṃ vegayoḥ pañcaṣaṣṭhayoḥ
pāyayet chodhanaṃ tīkṣṇaṃ yavāgūñ cāpi kīrttitāsaptame tv avapīḍena śiras tīkṣṇena
śodhayetpūrvo maṇḍalināṃ vego darvīkaravad
ācarettṛtīye ca viriktasya
yavāgum dāpayed dhitāṃ |
caturthe pañcame cāpi darvīkaravad ācaret |kākolyādir hitaḥ ṣaṣṭhe peyaś ca
madhuro gadaḥ |
hito vapīḍe tv agadaḥ saptame viṣanāśanaḥ ||atha rājimatāṃ vege prathame śoṇitaṃ
haret |vāṃtaṃ dvitīye tv agadaṃ pāyayed viṣanāśanaṃ
|
tṛtīyādiṣu triṣv eva vidhir dārvvīkaro hitaḥ |ṣaṣṭhe ñjanaṃ tīkṣṇatamam avapīḍaś ca saptame |
garbhiṇīvālavṛddhānāṃ sirāvedhavivarjitaṃ |viṣārttiṣu yathoddiṣṭaṃ vidhānaṃ mṛdu śasyate |
raktāvasekāñjanāni naratulyāny ajāvike |gavāśvayos ta dviguṇāṃ triguṇaṃ mahiṣoṣṭrayoḥ
|
caturguṇaṃ tu nāgānāṃ kevalaṃ sarvapakṣiṇāṃ |deśe prakṛtisātmyantuviṣavegavalāvalaṃ |
pradhārya nipunaṃ vudhyā tataḥ karma samācaret |niḥśeṣaṃ nirharec cainaṃ viṣaṃ paramadurjayaṃ
|svalpam apy
avatiṣṭhaṃ hi bhūyo vegāya kalpate |
kuryād vā sādavaivarṇṇyajvarakāsasirorujaḥ |śoṣaśophapratiśyāyatimirārucijāḍyatāṃ
|
tāsu cāpi yathāyogaṃ pratikarma prayojayet |viṣārttopadravāṃś cāpi yathāsvaṃ
samupācaret ||
athāriṣṭāṃ vimucyāśuḥ pracchayitvāṃkitaṃ tayā |vidyāt tatra viṣaṃ skannaṃ bhūyo vegāya kalpate
| viṣāpāye nilaṃ kruddhaṃ jayed
anilavāraṇaiḥ |tailamadyakulatthāmblavarjair viṣaharāyutaiḥ |
pittaṃ pittajvaraharaiḥ kaṣāyasneharecanaiḥ |kapham āragvadhādyena sakṣaudreṇa gaṇena tu
||gāḍhaṃ vaddhe riṣṭayā pracchite vā tīkṣṇair
lepair viṣaśeṣeṇa vāpi |
śūne gātre klinnam atyarthapūti śīrṇṇaṃ māṃsaṃ viṣapūti pradiṣṭaṃ ||sadya kṣataṃ pacyate yasya jantoḥ kṛṣṇaṃ raktaṃ
sravate dahyate ca |
śyāvībhūtaṃ klinnam atyarthapūti kṣatāt māṃsaṃ śīryate
yasya cāpi |tṛṣṇā mūrcchā jvaradāhau ca yasya digdhāhataṃ
taṃ manujam vyavasyet || liṅgāny etāny eva vā yasya vidyād vraṇe
viṣaṃ yasya dattaṃ pramādāt |
digdhāhataṃ viṣaṃ juṣṭaṃ vraṇañ ca ye cāpy anye
viṣapūtivraṇārttāḥ || teṣāṃ dhīmāṃn adhimāṃsāny apohya jallaukābhiḥ śoṇitaṃ
cāpahṛtvāhṛtvā doṣān ūrdhvamadhaś ca samyak | siñcec
chītaiḥ kṣīriṇāṃ tvakaṣāyaiḥ |
vastrāntarāṃ dāpayec ca pradehāñ
cchītair dravyai ghṛtayuktair viṣaghnaiḥ | kṣate sthitiḥ sa viṣair eṣa eva
vidhiḥ kāryaḥ pittaviṣe tathaiva ||
tṛvṛd viśalyā madhukaṃ haridre mañjiṣṭhavakrau lavaṇaś ca sarvaḥ |kaṭutrikaṃ caiva vicūrṇṇitāni śṛṅge
nidadhyāt madhusaṃyutāni |
eṣo gado hanti viṣaṃ prayuktaḥ pānāñjanābhyañjananasyayogaiḥ |avāravīryo viṣavegahantā mahāgado nāma mahāprabhāvaḥ ||
viḍaṅgapāṭhatriphalājamoda hiṃguni vakraṃ
trikaṭuṃ tathaiva |sarvaś ca vargo lavaṇaḥ sasūkṣmaḥ sacitrakakṣaudrayuto nidheyaḥ |
śṛṃge gavāṃ śṛṃgamayena caiva pracchāditaḥ pakṣam upekṣitaś ca |eṣo gada sthāvarajaṅgamānāñ jetā viṣāṇām ajito
hi nāmnā ||
prapauṇḍarīkaṃ suradāru rāsnā kālānusārī kaṭurohaṇīś
ca |sthauṇeyakadhyāmakapadmakāni
punnāgatālīsasuvarcikāś ca |
kuṭannaṭailāsitasinduvārāḥ
śaileyakuṣṭhe tagaraṃ priyaṃṅguḥ |lodhraṃ tathā guggulagairikañ ca
sasaindhave pippalināgare ca |
sūkṣmāṇi cūrṇṇāni samāni kṛtvā śṛṅge nidadhyāt
madhusaṃyutāni |eṣo gadas tārkṣya iti pradiṣṭo viṣan nihanyād
api takṣakasya ||
māṃsīhareṇutriḥphalāmuruṅgī mañjiṣṭhayaṣṭyāhvayapadmakāni |viḍaṅgatālīsasugandhikailā tvakkuṣṭhavakrāṇi
sacandanāni |
bhārgī paṭolīkiṇi hī sapāṭhā mṛgādanī kroṣṭakamekhalā
ca |pālindyaśokau kramukaṃ surasyā prasūnam
āruṣkarajañ ca puṣpaṃ |
cūrṇṇāny athaiṣāṃ nihitāni śṛṅge deyāni pittāni
samākṣikāni |varāhagodhāśikhiśalyakānāṃ mārjārajaṃ
pārṣatanākule ca |
yasyāgado yaṃ sukṛto gṛhastho nāmnārṣabho nāma
nararṣabhasya |na tatra sarpāḥ kuta eva kīṭās tyajanti vīryāṇi
viṣāṇi caiva |
etena bheryaḥ paṭahāś ca digdhāḥ nānadyamānā viṣam āśu
hanyuḥ |digdhāḥ patākāś ca nirīkṣya sadyo viṣābhibhūtāḥ sukhino bhavanti ||
lākṣā hareṇvau naladapriyagvau mañjiṣṭhayaṣṭyāhvayapṛthvikāś ca |cūrṇṇīkṛto yaṃ rajanāvimiśro vargo nidheyo
madhusarpiṣāktaḥ |
śṛṅge gavāṃ pūrvavad ā pidhāṇas tataḥ prayojyo
ñjanapānanasyaiḥ |sañjīvano nāma gatāśukalpān gado jīvayatīha martyān |
śleṣmātakīkaṭphalamātuluṅga svetā girihvā
kiṇihī sitā ca ||sataṇḍulīyo gada eṣa mukhyo
viśeṣu darvīkararājilānāṃ ||
drākṣāśvagandhā gajavṛttikā ca svetā ca piṣṭā samabhāgayuktāḥ ||deyo dvibhāgaḥ surasacchadasya kapitthavilvād
api dāḍimāc ca tathā ca bhāgo sitasinduvārād aṅkollavījād api
gairikāc ca |eṣo gado kṣaudrayuto nihanti
viseṣato maṇḍalinām viṣāṇi ||somarājīyavahulā kadalī sinduvārakaḥ |śyāmāmvaṣṭhā tālapatrī
tathāmrāśmantako pi ca | maṇḍūkaparṇṇī varuṇaḥ saptalā sa
punarṇṇavā || corako
nāgavinnā ca tathā sarpasugandhikā |bhūmī kuravakaś caiva gaṇa ekarasasmṛtāḥ ||
ekaikaśo dvandvaśo vā prayoktavyo viṣāpaham iti ||
kalpe 5 || ❈ ||
|| athāto mūṣikākalpaṃ
vyākhyāsyāmaḥ ||pūrvam uktāḥ śukraviṣāḥ mūṣikā ye
samāsataḥ
nāmalakṣaṇabhaiṣajyair aṣṭādaśa nibodha tāḥ ||lālanaḥ putrakaḥ kṛṣṇavasiraś cikkiras tathā |
cchucchundaro ralaś caiva kaṣāyadaśano pi ca |kuliṅgaś cājitaś caiva capalaḥ kapilas tathā |
kokilāruṇasaṃjñaś ca mahākṛṣṇas tathonduruḥ
|śvetaś ca mahatā sārdhaṃ kapilenākhunā tathā |
mūṣikaś ca kapotābhas
tathaivāṣṭādaśaḥ smṛtāḥ ||śukraṃ patati yatraiṣāṃ śukraspṛṣṭaiḥ spṛśanti vā |
nakhadantādibhis tasmiṃ gātre raktaṃ praduṣyati |jāyaṃte
granthayaḥ śophāḥ kikarṇṇikā maṇḍalāni ca
|
piṭakopacayāś cogrāḥ visarpāḥ kiṭibhāni ca |parvabhedo rujaś cāpi jvaro mūrcchā ca dāruṇāḥ |
daurvalyam aruciḥ sādo vamathur lomaharṣaṇaṃ |daṣṭarūpaṃ samāsoktam etad vyāsam
ataḥ śṛṇu ||
lālāsrāvo lālanā cchardi hikkā ca jāyate |taṇḍulīyakakalkaṃ tu lihyāt tatra
samākṣikaṃ ||
putrakeṇāṃgasaṃsādaḥ pāṇḍuvalguś ca jāyate |cīyate
granthibhiś cāṃgaṃ śiśur mūṣikasaṃsthitaiḥ |
śirīśeṅgudipatraṃ tu lihyāt tatra samākṣikaṃ ||kṛṣṇenāsṛk chardayati durdine tu viśeṣataḥ |
śirīṣapatra kuṣṭhailā pivet
kiṃśukabhasmanā ||vasiroṇānnavidveṣo jṛmbho romnāñ ca
kuṣṭhatā |
pived āragvadhādin tu vāntas tatrāśu mānavaḥ ||cikkireṇa śiroduḥkhaṃ
śopho hikkā vamis tathā |
suvānto jālinīkvāthaiḥ sāram aṅkollajam pivet
|cchucchundareṇa viṭchaṅgaḥgrīvāstambhavijṛmbhikāḥ | yavanālārṣabhīkṣāraṃ
vṛhatyautatra samākṣikaṃ ||
nidrā kaṣāyadantena jāyate kārśyam eva ca |lihyāt tatra śirīṣasya madhunā
sāramāṣakān ||
kuliṅgena rujaḥ śopho rājyaś cādamśamaṇḍale |sahe sasinduvāre ca lihyāt tatra
samākṣike ||
ajitena vamī mūrcchā hṛdgrahaḥ rayuktāṃ mañjiṣṭhāṃ
madhunā lihet ||
capalena bhavec chardiḥ mūrcchā ca saha tṛṣṇayā |sabhasmakāṣṭhā sajaṭāṃ kṣaudreṇa triphalaṃ pivet
||
kapilena vraṇaṃ kothaṃ jvaro graṃnthyudgamas tathā |kṣaudreṇa lihyāc chvetātra śvetā vāpi
punarṇṇavā ||
granthayaḥ kokilenoktā haś ca dāruṇaḥ |nīlāvarṣābhuniḥkvāthaiḥ siddhaṃ tatra pived
ghṛtaṃ ||
aruṇenānilaḥ kruddho vātajāṃ kurute gadāṃ |mahākṛṣṇena pittañ ca śvetenakapha eva ca |
mahatā kapilenāsṛk kapotena catuṣṭayaṃ ||bhavanti caiṣān daṃśeṣu granthimaṇḍalakarṇṇikā
||
piḍakopacayāś cāṅge
śophāś ca bhṛṣadāruṇaḥ |dadhikṣīraghṛtaprasthāstrayaḥ pratyekaśo mitāḥ |
karañjāragvadhaṃ vyoṣa vṛhatyaṃśumatīsthirā
|niṣkvāthya tasya kvāthasya
caturthāṃśaḥ punar bhavet ||
tṛvṛttilvāmṛtāvakrasarvāgandhāgamṛttikā |kapitthadāḍimatvak ca ślakṣṇapiṣṭāni dāpayet |
tat sarvam ekataḥ kṛtvā śanair mṛdvagninā pacet ||pañcānām aruṇādīnāṃ viṣam
etad vyapohati |
kākādanīkākamācī svarasveṣv athavā kṛtaṃ |sirāś ca vyadhayet prāptāḥ kuryāt saṃśodhanāni ca |kāryo mūṣikāṇām viṣeṣv ayaṃ||dagdhvā visrāvayed
daṃśaṃ pracchitaṃñ ca pralepayet |
śirīṣarajanīvakraṃ kuṃkumair amṛtāyutaiḥ |cchardanaṃ nīlinīkvāthaiḥ śukākhyāṅkollayor
api |virecane tṛvṛddantītriphalākalka iṣyate |
śirovirecane sāraḥ śirīśasya phalāni vā |kaṭutrikāḍhyaś ca hito gomayaḥ svaraso 'ñjane |
kapitthagomayarasau sakṣaudrau leha iṣyate |taṇḍulīyakamūleṣu sarpiḥ siddhaṃ
piven naraḥ |
āsphotamūlasiddham vā pañcakāpittam eva vā |mūṣikāṇāṃ viṣaṃ prāyaḥ kupyaty
abhreṣu nirhṛtaṃ |
tatrāpy eṣa vidhiḥ kāryaḥ yaś ca dūṣīviṣāpahaḥ sthirāṃmandarujaś cāpi karṇṇikāṃ pracchayed
bhiṣak |
sarvasminn eva tu viṣe vraṇavac cācaret kriyāṃ ||śvaśṛgālavṛkavyāghratarakṣvāder viṣaṃ yadā |
śleṣmā praduṣṭo muṣṇāti saṃjñaṃsrotrovalāśritaḥ
||tadā prasrastalāṃgūlahanuskandho
bhilālimān |
avyaktavadhiro 'ndhaś ca so nyonyam abhidhāvati |tena daṣṭasya cāṅge syuḥ suptaḥ
kṛṣṇaṃ kṣaraty asṛk ||digdhaviddhasya liṅgena prāyaśaś
cābhiliṅgitaḥ |
yena cāpi bhaved daṣṭas tasya ceṣṭārutan naraḥ |vahuśaḥ pratikurvāṇaḥ kriyāhīno viśyati ||
daṃṣṭriṇā yena daṣṭas tu taṃ daṣṭo yadi paśyati |apsu vā yadi vādarśeriṣṭaṃ tasya vinirdiśet |
yadi trasyatyadaṣṭo pi
śabdasyarśanadarśanaiḥ |jalatrāsaṃ tu taṃ vidyād daṣṭaṃ tad
api kīrttitaṃ |visrāvya daṃśaṃ taṃ daṣṭe sarpiṣā paridāhitaṃ
|pradihyād agadaiḥ sarpiḥ purāṇaṃ cāpi pāyayet
|
arkakṣīrayutañ cāpi śīghran dadyād virecanaṃ |śvetāṃ punarṇṇavāñ cāsyai dadyād dhuttūrakāyutāṃ |snāpayet taṃ nadītīre samantrair vā catuṣpathe
| vījaratnauṣadhīgarbhaiḥ kumbhaiḥ
śītāmvupūritaiḥ ||alarkādhipate yakṣa
sārameyagaṇādhipa |alarkajuṣṭam etan me nirviṣaṃ kuru mā cirāt ||
svāhā ||
dadyāt saśodhanan tīkṣṇam avasyāṃn tasyaṃ dehinaḥ |aśuddhasya surūḍhe pi vraṇe kupyati
tad viṣaṃ | prasupto votthito vāpi svasthaḥ trasto na sidhyati |
jalatrāsī ca yo martyo daṣṭe yaś ca prakupyatīti || kalpe 6 ||
❈ ||
athāto dundubhisvanīyaṃ kaṃlpa
vyākhyāsyāmaḥ ||dhavāśvakarṇṇatiniśapicumardapāṭalīpāribhadrakodumvarakaraghātakārjunasarjjakapītanaśleṣmātakāṅkoṭhakuṭajaśamīkapitthāśmantakārkacirivilvamahāvṛkṣāralamadhukamadhukaṃśrigruśākagojībhūjatilvakekṣurakagopaghoṇṭārimedānāṃ
bhasmāny āhṛtya gavāṃ mūtreṇa kṣārakalpena parisrāvya vipacet | dadyāc cātra pippalīpippalīmūlataṇḍulīyakavarāṃgacorakamañjiṣṭhākarañjikāhastipippalīviḍaṅgāgṛhadhūmānantasomasaralavāvālhīkakuśāmrasarṣapavaruṇaplakṣaniculavardhamānavañjulaputraśreṇīsaptaparṇṇaṭuṇṭukailavālukanāgadantyativiṣābhadradārumaricakuṣṭhavacācūrṇṇāni lohānāṃ
samabhāgāni tataḥ | kṣāravad āgatapākam avatārya
lohakumbhe nidadhyāt |etena dundubhiṃ limpet patākāstaraṇāni ca ||
darśanāc chravaṇāc cāpi viṣān sarvān pramucyate |eṣa kṣārāgado nāma śarkarāsv aśmarīṣu ca |
arśassu vātagulmeṣu kāsaśūlodareṣu ca |ajīrṇṇe grahaṇedoṣe bhaktadveṣe ca dāruṇe |
śophe sarvasare cāpi deyaḥ śvāse ca dustare |eṣa sarvaviṣārttānāṃ sarvathaivopayujyate |
tathā takṣakamukhyānām api sarpāṃkuśo gadaḥ ||apāmārgasya vījāni śirīṣasya ca māṣakāṃ |
śvete dve kākamācīñ
ca gavām mūtreṇa pīṣayet |sarpir eteṣu saṃsiddhaṃ viṣasaṃśamanaṃ paraṃ |
amṛtaṃ nāma vikhyātam api sañjīvayet mṛtaṃ ||candanāguruṇī kuṣṭhaṃ tagaraṃ tailaparṇṇikaṃ |
prapauṇḍarīkan naladaṃ saralaṃ devadāru ca |bhadraśriyaṃ yavaphalāṃ bhārgīn nīlīṃ
sugandhikāṃ |
kāleyakaṃ padmakañ ca madhukaṃ sanakhaṃ
jaṭāṃ | punnāgailailavālūni gairikaṃ dhyāmakaṃ tathā |
toyaṃ sarjarasaṃ māṃsīṃ śatapuṣpāṃ hareṇukāṃ |tālīsapatraṃ kṣudrailāṃ priyaṅgū sakuṭaṃnnaṭāṃ
|
tilapuṣpaṃ saśaileyam patraṃ kālānusārivāṃ |kaṭutrikaṃ śītaśivaṃkāśmaryaṃ kaṭurohiṇīṃ |
somarājīmativiṣāṃ pṛthvīkāmindravāruṇīṃ |uśīre dve varuṇakaṃ kustumvuryo
nakhāni ca |
tvacaṃ taskarasāhvañ ca granthilāṃ saharītakīṃ |
śvete haridre sthauṇeyaṃ lākṣāñ ca lavanāni ca |kumudotpalapadmāni puṣpañ cāpi
tathārjakaṃ |
campakāśokasumanātilakaprasavāni ca
|pāṭalīśālmalīśelūśirīśāṇān tathaiva ca |
surasyās tṛṇamūlyasya sinduvārasya yāni ca |dhavāśvakarṇṇayoś cāpi puṣpāni tiniśasya ca
|etat sambhṛtya sambhāraṃ sūkṣmaṃ cūrṇṇaṃ tu
kārayet |
gopittamadhusarpirbhir yuktaṃ śṛṅge nidhāpayet |bhagnaskandhavivṛttākṣaṃ mṛtyor
daṃṣṭrāntaraṃ gataṃ |
anenāgadamukhyena manuṣyaṃ punar ānayet |eṣo 'gnikalpaṃ durvāraṃ kruddhasyāmitatejasaḥ |
sarvanāgagater hanyād api vā vāsuker viṣaṃ |mahāsugandho nāmnāyaṃ pañcāśītyaṅgasaṃbhṛtaḥ |
rājāgadānāṃ sarveṣāṃ rājño haste bhavet sadā |tenānuliptaś ca nṛpo bhavet sarvajanapriyaḥ |
bhrājiṣṇutāñ ca labhate śatrumadhyagato pi saḥ |uṣṇavarjyo vidhiḥ kāryo viṣārttānāṃ
vijānatā |
tyaktvā kīṭaviṣaṃ tad dhi śītenābhipravardhate |divāsvapnaṃ vyavāyañ ca vyāyāmaṃ krodham ātapaṃ
|
surātilakulatthāṃś ca varjayīta viṣāturaḥ ||prasannadoṣaṃ prakṛtisthadhātum annābhikāmaṃ samamūtraviṭkaṃ |
prasannasarvendriyacittaceṣṭaṃ vaidyo vagacched aviṣaṃ manuṣyam
iti || kalpe 7
athātaḥ kīṭakalpaṃ
vyākhyāsyāmaḥ ||sarpāṇāṃ śukraviṇmūtraśavapūtyaṇḍasambhavāḥ |
vāyvagnyamvuprakṛtayaḥ kīṭās tu trividhāḥ smṛtāḥ |sarvadoṣaprakṛtibhir yuktāś cāpy apare matāḥ |
kīṭās te pi sughorās te sarva eva caturvidhā |uṇḍunābhas tuṇḍikerī śṛṅgī śatakulimbhakāḥ |
ucciṭiṅgas tyalpavācaḥ viciṭiṅgamasūrikāḥ
|āvarttakas tathorabhraḥ śārikāmukhavaidalau |
śatakurdo 'bhirājī ca paruṣaś citraśīrṣakaḥ |aṣṭādaśaite vāyavyāḥ kīṭāḥ
vātaprakopanāḥ |tair bhavantīha daṣṭānāṃ rogā vātanimittajāḥ ||
kauṇḍinyaḥ kaṇabhaḥ svargo vāraṇīpatravṛścikaḥ |vināsikā vrahmaṇīkā vindulo bhramaras tathā |
vāhyakaḥ piccaṭāḥ kumbhīvarcaḥ kīro rimedakaḥ |padmakīṭo dundubhako maśakaḥ śatapādakaḥ |
pañcālakaḥ pākamatsya kṛṣṇatuṇḍo tha garbhabhī |kīṭāḥ krimisarāvī ca yaś cānyaḥ
śleṣmakaḥ smṛtaḥ |
ete hy agniprakṛtayaś caturviṃśatir īritāḥ |tair bhavantīha daṣṭānāṃ vegā pittanimittajāḥ
|
vaiśvambharaḥ pañcaśuklaḥ pañcakṛṣṇo tha kokilaḥ |śairyakaḥ pravalākaś ca bhaṭābhaḥ
kiṭibho ṭajī |
sūcīmukhaḥ kṛṣṇagodhā kuṣṭaḥ kāṣāyavāsikaḥ
|trayodaśaite saumyās tu kīṭāḥ
śleṣmaprakopanāḥ |tair bhavantīha daṣṭānāṃ rogāḥ śleṣmanimittajāḥ
|
tuṅganāso valabhikaḥ tolako nāhanas tathā |koṇṭāgīrī krimikaro yaś ca
maṇḍalapuṣpakaḥ |
tuṇḍavaktraḥ sarṣapaka sphoṭakaḥ śamvukaś ca yaḥ |agnikīṭāś ca ghorā syu dvādaśaite tridoṣajāḥ |
tair bhavanti ha daṣṭānāṃ vegajñānāni sarpavat |piṭakopacayaḥ śophāḥ granthayo maṇḍalāni ca
|dardruś ca karṇṇikāś caiva visarpāḥ
kiṭibhāni ca | bhavanti daṃśaparyante dehe vāpi
viṣākule |ekajātīn atas tūrdhvaṃ kīṭān bhedena vakṣyate
|sāmānyato daṣṭaliṅgaiḥ sādhyāsādhyakramena ca |
trikaṇṭakaḥ kunī cāpi hastikakṣyo parājitaḥ |
catvāra ete kaṇabhāḥ vyākhyātās tīvravedanāḥ | ebhir daṣṭeti gurutā gātrāṇām aṅgavedanā
|
lālāsrāvaś ca bhavati gātrabhedaś ca dāruṇaḥ | pratisūryaḥ piṅgabhāso vahuvarṇṇo
mahāśirāḥ |
tathā nirupamaś cāpi paṇca godherakāḥ smṛtāḥ | tair bhavantīha daṣṭānāṃ vegajñānāni
sarpavat |
rujaś ca vividhākārā granthayaś ca sudāruṇāḥ | svetā kṛṣṇā kṛṣṇarājī raktā raktaiś ca
maṇḍalaiḥ |
sarvasvetā sarṣapikā ṣaḍetā
gṛhagolikāḥ | tābhir daṣṭa daṃśatodo hṛtpīḍā dāha eva
ca |
daṃśaśophaś ca bhavati granthijanma ca dāruṇaṃḥ | paruṣā kṛṣṇacitre ca kapilā
pītikā tathā ||
raktā svetāgnivarṇṇā ca
śatapādyo ṣṭadhā smṛtāḥ | tābhir daṣṭe rujās tīvrā daṃśaśophaś ca
dāruṇaḥ |
daṃśe ca piṭakotpattir mūrcchāṃ cāpi sudāruṇāḥ | śvetaś ca kṛṣṇavarṇṇaś ca
śaravarṇṇo yam aprabhaḥ
kuharo haritaś cāpi bhṛkuṭī koṭikaś ca yaḥ | aṣṭāv ete kīṭāsañjñā
dardurāḥ parikīrttitāḥ |
tair daṣṭaḥ kaṇḍusaṃyukto haritaṃ mūrchito vamet | jalaukāḥ ṣaṭ samākhyātāḥ
salakṣaṇacikitsitāḥ |
ahikutthuḥ kutthukaś ca vṛttaśūkas tathaiva ca || trayo viśvambharāḥ proktāḥ
dāhajvararujāvahāḥ |
tai daṣṭamātre śvayathur ādaṃśe kaṇḍur eva ca | phenāgamo tisāraś ca koṭhajanme ca
dāruṇaṃ |
gamvāhikā sthūlaśīrṣā vrāhmaṇy aṅgulikā tathā | vivarṇṇā kapikālā cāpi ṣaṭ proktās tu pipīlikāḥ
|
tābhir daṣṭe rujā dāhaḥ | kaṇḍuśvayathur eva ca |
viśeṣeṇa daṃśaty etāḥ netrayor netravallabhāḥ | maṇḍalaḥ pārvataś caiva kṛṣṇaḥ sāmudra eva ca | maśako hastināmā ca maśakāḥ
pañcakīrttitāḥ |
tair daṣṭe roṣasaṃyuktāṃ śūnam ādaṃśamaṇḍalaṃ | vedanā rāgavahulaṃ kaṇḍūyuktaṃ kṣaraty
asṛk | godherakaḥ sthālakā ca ye ca
śvetāgnisaprabhe |
bhṛkuṭī koṭikaś caiva na sidhyanty ekajātiṣu |kīṭair daṣṭān ugraviṣaiḥ sarpavat
samupācaret |
trividhānān tu śeṣāṇāṃ traividhyaṃ bhavati kriyā |svedāṃ vahuprakārāṃś ca yuñjyād
anyatra mūrcchitāt |viṣaghnañ ca vidhiṃ kuryāt saṃśodhanāni catrividhā vṛścikāḥ proktā mandamadhyamahāviṣāḥ
|sarpakotthodbhavās tīkṣṇā digdhadaṣṭaṃ viṣair hate |kothe madhye gavādīnāṃ śakṛtkotthe varāḥ smṛtāḥ
|
saptaviṃśatirevaite saṅkhyayā parikīrttitāḥ |kṛṣṇa syāvaḥ karvuro romaśaś ca gomūtrābhaḥ
paruṣo dakaś ca |
śveto rakto romaśīrṣogradhūmraḥ sarve py ete
mandaviṣā matās tu |ebhir daṣṭe vedanā vethuś ca
gātrastavdhaḥ kṛṣṇaraktāgamaś ca |śākhāviddhe vedanāñ cordhvam eti daṃśasvedo
mukhaśophaś ca tīvraḥ |
raktaṃ pītaṃ kapilaṃ codaran tu dhūmro varṇṇas tatra
yo madhyavīryāḥ |jihvāśopho rasanasyopaghāto mūrchā
cogrā madhyaviṣābhidaṣṭe |
śvetaḥś citraḥ śavalo lohitābhaḥ kṛṣṇaḥ
śyāvaś śvetanīlodarau ca |rakto vabhru pūrvavad ekaparvā pūrvā cāpi
parvaṇī dve ca yasya |nānāvarṇṇā rūpataś cāpi ghorāḥ
jñeyā hy ete vṛścikāḥ prāṇanāśāḥ |ebhir daṣṭe viṣavegapravṛttiḥ sphoṭotpattir jvaradāhau bhramaś ca |
khebhyaḥ kṛṣṇaṃ śoṇitaṃ catitīvraṃ tataḥ prāṇais
tyājyate kṣipram eva |ugramadhyaviṣair daṣṭāṃś cikitset
sarpadaṣṭavat |daṃśamandaviṣāṇān tu cakratailena secayet |
vidārigandhāditailena sukhoṣṇenāthavā punaḥ |kuryāc cotkārikāsvedaṃ viṣaghnair
upanāhanaiḥ | ādaṃśaṃ sveditaṃ cūrṇṇaiṃḥ
pracchitaṃ pratisārayet | rajanīsaindhavavyoṣaśirīṣaphalapuṣpajaiḥ |
mātuluṃgāmlagomūtrapiṣṭañ ca surasāgrajaṃ | lepe sukhoṣṇañ ca tathā gomayaṃ
hitam ucyate ||
sarpiḥ kṣaudrayutaṃ pāne kṣīram vā vahuśarkaraṃ | guḍodakaṃ vā suhitaṃ
caturjātavāsitaṃ | śikhikukkuṭavarhāṇi saindhavaṃ tailam eva ca
|dhūpo hanti prayukto yaṃ śīghraṃ
vṛścikajaṃ viṣaṃ |
kusuṃbhapuṣpaṃ rajanī niṣyā vā kṣaudrakam tṛṇaṃ |ebhir ghṛtāktair dhūpas tu
pāyudeśaprayojitaḥ ||
nāśayed āśu kīṭotthaṃ vṛścikasyā ca yad viṣaṃ |lūtāviṣaṃ ghoratamaṃ durvijñeyatamañ
ca yat |
duścikitsyatamañ cāpi bhiṣagbhir mandavuddhibhiḥ |saviṣaṃ nirviṣañ cedam ity evaṃ saviśaṃkite |
viṣaghnam eva karttavyam avirodhi yad auṣadhaṃ |agadānāṃ hi saṃyogo viṣaduṣṭasya
yujyate |
nirviṣe mānave yukto gadaḥ saṃpadyate gadaḥ |tasmāt sarvaprayatnena jñātavyo viṣaniścayaḥ ||
ajñātvād viṣasadbhāvaṃ bhiṣag vyāpādayen naraṃ ||yadvat prasūtena navāṃkureṇa na vyaktajāti
pratibhāti vṛkṣaḥ |
tadvad durālakṣyatamaṃ hi tāsāṃ viṣaṃ rśarīre
pravikīrṇṇamātraṃ |īṣatsakaṇḍū pracalañ ca koṭham
avyaktavarṇṇaṃ prathame hani syāt |
anteṣu śūnaṃ parinimnamadhyam
pravyaktavarṇṇañ ca dine dvitīye |tryaheṇa tad darśayatīha daṃśaṃ viṣaṃ caturthe
hani kopa meti |
ato dhike hni prakaroti janto viṣaprakopaprabhavān
vikārān |ṣaṣṭhe dine viprasṛtan tu sarvān marmapradeśān
bhṛśam āvṛṇoti |
tat same tyarthaparītagātraṃ vyāpādayet martyam
atipravṛddhaṃ |yāstīkṣṇacaṇḍograviṣā hi lūtāstāḥ
saptarātreṇa naraṃ nihanyuḥ |
ato dhikenāpi nihanyur anyā yeṣāṃ viṣaṃ madhyamavīryamuktaṃ |yāsāṃ kanīyo viṣavīryamuktaṃ tāḥ pakṣamātreṇa
vināśayanti |
tasmāt prayatnaṃ bhiṣagatrakuryād ā daṃśapātād
viṣaghātavegaiḥ |viṣaṃn tu lālānakhamūtradaṃṣṭrā rajaḥpurīṣair atha cendriyeṇa |
saptaprakāraṃ visṛjanti lūtās tad ugramadhyāvaravīryam uktaṃ
||koṭhaṃ sagaṇḍasthiram alpamūlaṃ
lālākṛtaṃ mandarujaṃ vadanti |
coṣaś ca kaṇḍūś ca pulāyikāś ca dhūmāyanaṃ caiva
nakhāgradaṃśe |daṃśe tu mūtreṇa sakṛṣṇamadhyaṃ |
saraktaparyantam avaihi dīrṇṇaṃ |
daṃṣṭrābhir ugraṃ kaṭhinaṃ vivarṇṇaṃ | jānīṣva daṃśaṃ
sthiramaṇḍalañ ca |rajaḥpurīṣendriyajañ ca viddhi
sphoṭaṃ prapakvāmalapīlupāṇḍuṃ |
etāvad etat samudāhṛtaṃ te vakṣyāmi lūtāprabhavaṃ
pramānaṃ |sāmānyato daṣṭam asādhyasādhyaṃ cikitsitaṃ cāpi
viśeṣaṇañ ca ||viśvāmitro nṛpavaraḥ kadācid ṛṣisattamaṃ
vaśiṣṭhaṃ kopayāmāsa gatvāśramapadaṃ kila |kupitasya munes tasya lalāṭāt
svedavindavaḥ |
niyetur darśanād eva raves tatsamavarcasaḥ |lūne tṛṇe maharṣiṇā
vendhenvarthe
sambhṛte pi caḥ | apakārāya varttante nṛpaśāsanavāhane |yasmāḥ lūnaṃ tṛṇaṃ prāptān munes te
svedavindavaḥ |
tasmāl lūtā vibhāvyante saṃkhyayā tāś ca ṣoḍaśaḥ |kṛcchrasādhyās tathāsādhyā lūtās tu dvividhāḥ
smṛtāḥ |
tāsām aṣṭau kṛcchrasādhyā varjyās tāvatya eva tu
||trimaṇḍala tathā svetā kapilā pītikā tathā |
alamūtraviṣe raktā kasanā cāṣṭamī smṛtāḥ ||tābhir daṣṭe śiroduḥkham ādaṃśe kaṇḍur eva ca |
bhavanti ca viśeṣeṇa gadāḥ śleṣmikavātikāḥ |sauvarṇṇikā lājavarṇṇā jāliny eṇīpadī tathā |
kṛṣṇāgnimukhyau kākāṇḍā mālāguṇy aṣṭamī smṛtāḥ |tābhir daṣṭe daṃśakothaḥ pravṛttiḥ
kṣatajasya ca |
jvaro dāho 'tisāraś ca gadāḥ syuś ca tridoṣajāḥ |piṭakā vividhākārā maṇḍalāni mahānti ca ||
śophā mahānto mṛduvo raktāḥ śyāvāś calās tathā |sāmānyaṃ sarvalūtānām
etad ādaṃśalakṣaṇaṃ |
viśeṣalakṣaṇaṃ tāsāṃ vakṣyāmi sacikitsitaṃ |trimaṇḍalāyā vahalaṃ daṃśaḥ kṛṣṇaṃ
kṣaraty asṛk |
vādhiryaṃ kaluṣā dṛṣṭis tathā dāhaś ca netrayoḥ |tatrārkamūlaṃ rajanī nākulī pṛśniparṇṇikā ||
nastaḥ karmaṇi śasyante pādābhyaṅgāñjaneṣu ca |śvetāyāḥ piḍakā daṃśe śvetā
kaṇḍūmatī bhavet |
dāhamūrcchājvaravatī visarpakledarukkarītatra candanarāsnailahareṇunalavañjulāḥ |
kuṣṭhalāmajjakaṃ vakraṃ naladaṃ cāgado hitaḥ |ādaṃśe piṭakās tāmrā sthirā kapilayā
bhavet |
śiraso gauravaṃ dāho bhavej jantoś ca netrayoḥ padmapadmakakuṣṭhailakarañjakakubhatvacaḥ |
sthirākampilyapāmārgadūrvāvrāhmyau viṣāpahāḥ |ādaṃśe piṭakā pītā pītayā jāyate sthirā |
tathā cchardijvaraḥ śūlo rakte syātāñ ca locane |tatreṣṭhāḥ kakubhośīramuñjāvalvajavañjalāḥ |
kuśakāśavaṃśakiṇihī śirīṣakakubhatvacaḥ |raktamaṇḍalavaddaṃśe piṭakāḥ sarṣapā iva |
dūyate tāluśoṣaś ca dāhaś calaviṣānvite |tatra priyaṃguhrīverakuṣṭhalāmajjakāni vā |
agadaḥ śatapuṣpā ca sapippalavaṭāṅkurāḥ |pūtimūtraviṣādaṃśo visarpī kṛṣṇaśoṇitaḥ |
kāsaśvāsavamīmūrcchājvaradāhasamanvitaḥ |manaḥśilālamadhukakuṣṭhapadmakacandanaiḥ |
lāmajjakayutais tatra viṣanāśaḥ prakīrttitaḥ |daṃśaḥ sapāṇḍupiṭako dāhakledasamanvitaḥ |
raktayā raktaparyanto vijñeyaś coṣasaṃyutaḥ |cikitsā tatra hrīveracandanośīrapadmakaiḥ |
karttavyārjunaśelubhyāṃ tvagbhir āmrātakasya ca |picchilaṃ kasanādaṃśā rudhiraṃ
śītalaṃ sravet |
śvāsakāsau ca tatroktaṃ raktalūtācikitsitaṃ |sarveṣām eva yuñjīta viśe
śleṣmātakatvacaṃ |
dhīraḥ sarvavikāreṣu tathā cākṣīvapippalaṃ |kṛcchrasādhyaviṣā hy aṣṭau lūtāḥ proktā yathāgamaṃ |
avāryaviṣavīryāṇāṃ lakṣaṇāni nivodha me |dhyātaḥ sauparṇṇikādaṃśaḥ saphenomatsyagandhikaḥ |
kāsaśvāso jvarastṛṣṇā mūrcchā cātra sudāruṇāḥ |dhyāmaḥ pūti sravedraktam
ādāṃśelājavarṇṇayā |
dāho mūrcchātisārau ca śiroduḥkha ca jāyate |ghorodaṃśaś ca jālinyā rājimāṇavadīryate |
stambhaḥ śvāsas tamo vuddhis tāluśoṣaś ca tatkṛtaḥ
|eṇīpadāmahādāho daṃśaḥ kṛṣṇatilākṛtiḥ
tṛṣṇā mūrcchā jvaracchardiḥ śvāsakāsasamanvitaḥ |kṛṣṇayākṛṣṇaparyanto nimnamadhyoticoṣavān |
pāṇḍumūrcchāvamīdāhaḥ śvāsakāsasamanvitaḥ | daṃśognimukhyo vijñeyo dagdhaḥ sphoṭāḥ
savedanaḥ |
coṣakaṇḍūromaharṣo dāhajvaranipīḍataḥ |daṃśaḥ kākāṇḍikādaṣṭe pāṇḍuraktotivedanaḥ |
hikkā kāsastṛṣāmūrcchānidrāhṛdrogapīḍitaḥ |rakto daṃśo dhūmagandhirmālāguṇyātivedanaḥ |
vidīryate ca vahudhā dāhamūrcchājvarānvitaḥ |asādhyānāmapibhiṣakdrayuñjīta cikitsitaṃ ||
doṣocchrāyo viśeṣeṇa cchedakarmavivarjitaṃ |sādhyābhirathalūtābhir daṣṭamātrasya dehinaḥ |
vṛddhipatreṇa matimāṃ samyag ādaṃśam uddharet | jamvoṣṭhena sutaptena dahed ākaravāraṇāt
| madhusaindhavasaṃyuktair agardai
lepayet tataḥ |kṣīriṇāṃ tvak kaṣāyeṇa kusumbhamadhusaindhavaiḥ
|kiṇvaguggulagodantapārāvatamalair api |
viṣavṛddhikarañ cānnaṃ hitvā saṃbhojanaṃ hitaṃ |viṣebhyaḥ khalusarvebhyaḥ
karṇṇikāmarujāṃ sthirāṃ |
pracchayitvā madhuyutaiḥ śodhanīyair upācaret |
sadāhapākānyannena cikitsed dṛṣṭavā bhiṣak |saptaṣaṣṭhasya kīṭānāṃ śatasyaitad vibhāgaśaḥ |
daṣṭalakṣaṇam ākhyātaṃ cikitsāñ cāpy ataḥ paraṃ |saviṃśam adhyāyaśatam etad uktaṃ vibhāgaśaḥ |
ihoddiṣṭān anirdiṣṭān arthā vakṣyāmi cottare || śāstraṃ śāstrasamutpattiṃ
vyādhikāryavālāvalaṃ
sūtrabhūtaṃ samāsena ślokasthānaṃ pracakṣate || doṣāhārāpacāraiś ca sāgantuvyādhilakṣaṇaṃ |
avasthālakṣaṇañcaiva nidānaṃ sthānamucyate || sambhavaś caiva dehasya
dhāturindriyamarmasu |
sirādīnāñ ca sarveṣāṃ śārīre kathitam mayā | yathā sthānopadiṣṭānāṃ viditānāñ ca
lakṣaṇaiḥ |
vyādhīnā sādhanaṃ śāstre
cikitsitam iti smṛtāḥ || sthāvare jaṅgame caiva viśe hitavikalpanaṃ |
sādhanaṃ caiva kārtsnye kalpasthānaṃ taducyate || sāhasro vistaraḥ pūrvaṃ
prajāpatimukhodbhavaḥ |
saviṃśadadhyāyaśataṃ mayā vatsaprakīrttitaṃ ||sanātanatvāt vedānām akṣaratvāt tathaiva ca |
dṛṣṭādṛṣṭaphalatvāc ca hitatvāc cāpi dehināṃ |vāksamūhārthavistārāt pūjitatvāc ca dehiṣu |
cikitsitāt puṇyatamaṃ na kiñcidapi suśrutaḥ |ṛṣer indraprabhāvasya tasmād amṛtajanmanaḥ |
dhārayitvedam amalaṃ matam paramasammataṃ |
uktācārasamācāraḥ pratyeceha ca nandati | śeṣāṇām api tantrāṇāṃ yuktijñalokavāndhavaḥ |
yat kiṃcid āvādhakaran tad yasmāc chalpasañjñitaṃ | vyāptāny aṅgāny atas tena
śalyajñānena sūriṇā |
ataś cāsya viśeṣeṇa gatir na pratiṣidhyate | yathā svaviṣayasthasya rājño valavato
gatiḥ |
upadravānāṃ nirdeśo nidānaṃ vyañjanāni ca | jvarādīnāñ cikitsārtham uttaran tantram
ucyate || bhavati cātra ||
idan tu yaḥ pañcasu sanniveśitaṃ | saviṃśadadhyāyaśataṃ sahottaraṃ |
paṭhet sarājño rhati vaidyapūjitaḥ kriyām prayoktuṃ bhiṣag
āgatakramaḥ || annarakṣāsthāvaraviṣaṃ
jaṅgamañ ca viṣaṃ tathā |
sarpadaṣṭaviṣājñanaṃ sarpadaṣṭacikitsitaṃ || mūṣikādundubhiś caiva
kīṭākalpena cāṣṭamaḥ ||sauśrute śalyatantre kalpasthānaṃ samāptaḥ || ❈ ||